Көттi қысқан бай болар

Сонда сiзге N-сомада?ы а?ша ?ажет бол?анда, актив ретiнде а?ша т?ратын тек к?лiгi?iз ?олданды. 2 млн т?ратын автоны кепiлдiкке берiп, неб?рi 500 мы? те?ге алды?ыз. Сiздi? т?уекелi?iз 125% ??раса, банктiкi керiсiнше. 25% алып 100% жо?алта аласыз. Б?л математика сiзге жаман к?рiнгенмен, ломбард ?шiн б?рi керемет. Банк несиесi де тура сондай. Олар несиенi кепiлдiкке жылжымайтын м?лiктi ?ой?анда ?ана бередi. 100 мы?$ т?ратын п?тер немесе ?йi?iзге тек 50 мы?$ бере алады. Сол 50 мы?$-?а бизнеспен айналысасыз, оны? да т?уекелi бар. Сонымен, сiздi? т?уекелдерi?iз ы?тимал табысы?ыздан асады. Несие ал?ан адамдарды? жа?дайы осындай болады.

1.3.?зiн-?зi ж?мыспен ?амтушылар

Ендi т?л?а т?рiне оралайы?. ?зiн-?зi ж?мыспен ?амтушыларды алайы?. Ша?ын бизнес дегенiмiз- ?зiн-?зi ж?мыспен ?амту дегенiмiз. Оны жала?ысы жо?ары табысты топ-менеджерлер немесе ?ызмет к?рсету саласында?ы ?зiн-?зi ж?мыспен ?амти алатындар ??райды. ?зiн-?зi ж?мыспен ?амту-уа?ыты мен зияткерлiк ресурстарын а?ша?а айырбастады дегендi бiлдiредi. Бизнесте а?шаны адам емес ж?йе табады. Ендi к?сiпкерге то?тала кетейiк. Ол ?андай адам? Мен бiлетiн к?сiпкерлердi? к?пшiлiгi о?у орындарын о?ыма?ан бiлiмi жо? немесе дипломды сатып ал?андар, себебi бiлiм алу бизнеске к?п жа?дайда кедергi келтiредi. Мен формалды, ?з елiмдегi университеттердi айтамын. Озат о?ы?андарды? 3-ке о?ы?андар?а ж?мыс жасап ж?ргенiн талай естiген боларсыз. Радислав Гандапас 3-ке о?ы?андар келiсiмге келе алатын, ережелердi айналып ?тетiн, алдау?а жа?ынды?ы бар адамдар деп айтады. Осы ?асиеттер к?сiпкерлiкке ?те пайдалы. Сондай-а? ?зiн-?зi ?стау, жауапкершiлiк, ?аталды? ?асиеттерi де бойларынан табылады. Жауапты адам жауапсыз к?сiпкерден ?лдене ??нды серiктес.

1.4 Жала?ы

Бизнестен бас?а менде жала?ым бар. Университтерде саба? беретiнiмдi бiлесiздер. Бос уа?ытымны? барлы?ынан, ?зiм де бiлiм алып, о?ып, ары ?арай дамыт?ым келедi. Ма?ан олар же?iлдiк те жасап бердi. Almaty Management University DBA ба?дарламасын о?ып жатырмын. Сол жердегi бакалавриаттар?а ?зiмдi саба? берушi ретiнде ?сындым. Аптасына бiр-екi рет барып, ед?уiр жала?ы аламын. Кiтапты о?ып жат?андарды? к?бiсi мансапты ?уатын болар.

Неге дейсiз ?ой? К?сiпкерлер саны ж?мыс жасап ж?ргендердi? санынан аз.

Т?уекелдерi мен арты?шылы?ына келсек, бизнес ж?ргiзу ?ауiп-?атерi бар iс. Ал мансапты? ?ауiп- ?атерi аса жо?ары емес. Б?л елiмiздегi халы?ты? 99 пайызыны? мансапты? ар?асында, жала?ыдан жала?ы?а дейiн к?н к?рiп отыр деген к?рсеткiш. Бiра? сол карьера, мансап, бiзге байланысты емес жа?дайлар туында?анда, мысалы, жа?анды? пандемия проблемасы сия? ты, жо?алтып алуы да м?мкiн.

К?сiби спортшыны? мансабын талдайы?. ТМД елдерiнi? арасында спорт мансабы – ?айтарымы ?те т?мен, е? т?уекелдi мансап болып табылады. Спортшылар уа?ыты мен денсаулы?ын ?атерге тiгедi. Олар ?здерiн спорттан кеткен со? ?здерiн ?амтамасыз ете алатын да?дылар?а ж?мсамайды. Ал спорт тез бiтiп ?алуы м?мкiн. Ярослав Радашкевич деген пауэрлифтингпен айналыс?ан жас жiгiт туралы естiген боларсыз, Ресей, Еуропа, ?лем рекордсмены, чемпион болып ж?рген. Ал Еуразия чемпионатында штанганы к?терiп, тiзе б?ктiретiн с?тiнде, ая?ында жары?ша? пайда болып 20 жасында мансабымен ?ош айтуына тура келдi. Ол ?зiне, осындай жа?дайлар?а а?ша жинап ?ойып па едi? ?айдам, пауэрлифтингiшлер клиенттерiн жатты?тырып, к?п пайда табыс та таба алмайды. Ол са?тандырыл?ан ба едi? М?мкiн, бiра? оны? м?лшерi ?мiр бойы ж?мыс iстемеуге жетпес. Бiздi? елде спортшыларды са?тандыру деген тиiстi де?гейде емес. Сонды?тан алдымен келесiнi ??ып алу керек: б?л iспен айналысып ж?ргенi?, ?з рахаты? ?шiн бе ?лде табыс табу ?шiн бе? Спортта?ы мансап ?ыс?а, б?секелестiкке толы, жолы ?ауiптi, бiр мезетте-а? ая?талуы м?мкiн. Са?тандыруды сатып алса? та, ж?мса?ан уа?ыт пен е?бегiмiз а?талмас.

Ал жай маманды?тар?а келетiн болса?, к?п н?рсе сiздi? ?айда ж?мыс жасайтыны?ыз бен ?андай ба?а жетпес маман екендiгi?iзге байланысты. Кей ?ызметкердi батпа??а батырса? меруерт алып шы?ады, ал кейбiреуi м?лдiр судан да еште?е таба алмай жатады. Б?ны? б?рi бiрнеше фактор?а: с?ттiлiк, ?зiне, ж?мыс?а, ?мiрге, ?орша?ан орта?а деген к?з?арасына байланысты. Б?л жердегi мансап та спортшы?а ?ара?анда о?айыра? болады. Дегенмен, бизнес т?рiздi, мансап та, тез ая?талуы м?мкiн. ?олдарынан еште?е келмейтiн адамдар?а ?иын, ?рине. Ж?мыстан ?ыс?артылу?а т?сiп ?алуы жа ы?тимал, себебi оларды? келешекте сенуге болатын к?сiби негiзi жо?. Б?ндайлар несие алып, ая? астынан ж?мыстан айрылып ?алса ше? Банктер болса аямайды. Негiзгi т?уекел математика емес, адамдарды? та?дыры ?йымдарды? ?олында екенiн к?рсетiп т?р. Бiр ж?мыс берушi мен екiншiнi? арасында к?н к?ру ?шiн ж?гiрiп ж?р дегiм келмейдi, алайда бизнес те ая? асты то?талып ?алуы м?мкiн.

Ж?мыс жасап ж?ргендерге келер болса?, жасы?ыз 25-тен, тiптi 35-тен ас?ан болар. Сiз, т?уекелдi жа?тырмайтын, к?сiпкер бойында табылмайтын: бiркелiктi iс-шаралармен айналысып, одан зардап к?рмейтiн ?асиеттерi?iз бар консервативтi т?л?а боларсыз. Б?л дегенiмiз – сiз к?сiпкерге ?арама ?айшы мiнезi?iз бен шеберлiгi?iз ?шiн а?ы аласыз. Табысы?ызды? м?лшерi де аз болмауы м?мкiн. Жалданып ж?мыс жаса?ан адамны? табысы аз дейтiн ?а?ида жо?. Б?л адамдарды? к?сiпкерлерден айырмашылы?ы – т?уекелге деген т?зiмдiлiктi? т?мендiгiнде. Ол ?р к?сiпкерде табыла бермейтiн т?ртiп.

1.5 Инвестициялар

Бiз ?ызы?ушылы?ымызды тудыратын а?ша к?зiне де жеттiк. Оны? е? бiрiншi арты?шылы?ы-ешн?рсемен шектелмегендiгiнде: уа?ыт, географиялы? т?р?ыда. Мансабы?ыз бол?ан кезi?iзде т?улiктегi 24 са?атты? сегiзi ?й?ы?а, сегiзi бас?а: отбасына, жол?а, ойын-сауы??а та?ы бас?а н?рселерге кетiп жатады. Ж?мыс?а уа?ыты?ызды к?п ж?мсай алмайсыз. Бiреудi жалдаса?ыз, оларды ?ада?алап бас?ару керек. Ол ?шiн адамдармен ?арым-?атынас жасай бiлу ?шiн т?жiрибе, бiлiм, эмоционалды к?ш-?уат ?ажет.

Б?л бизнесi?iз болса да, келесi к?рiнiс орын алады. ?з ?олы?мен ?рт?рлi он ша?ты бизнестi бас?ару ?иын. Сiз ол ?шiн к?мектесетiн адам жалдап, а?ысына а?ша т?лейсiз. ?немделген а?ша?ыз к?ннен к?нге ?се беруi м?мкiн. К?з алды?ыз?а ?сiп т?р?ан г?лдi елестетi?iзшi: жан жа?ына ?ры?ын сеуiп, ол ?ры?тардан тура сондай г?лдер ?сiп жатса. Б?л г?л ??мырамен шектелген боп т?р. Бiр г?л жылына тура сондай г?лдi ?сiрсе екi г?л болады. Жыл сайын бiр г?л- екiге, екi жылда-т?ртке, ?ш жылда-алты?а к?бейе бередi делiк. Инвестиция?ыз да сол сия?ты, м?нда бiр ?ана «г?п» бар-оны? капитал сия?ты ??мырасы жо?. Б?л жа?сы. Бiз г?лдi ??мырада ?сiремiз, себебi олар?а ??мыра далада ?скеннен г?рi ?найды. Б?л жерде де солай: бiздi? ?аражатымыз «??мырасыз» жа?сы ?седi. Олар к?бею ар?ылы ?сiп отырады. Сонды?тан iрi капитал ??ру?а к?п жина?тар ?ажет емес, е? алдымен т?ртiп пен ертерек инвестицияны бастау керек. Та?ы да ненi айтып кетсек болады? М?мкiн, сiздер инвестиция ар?ылы к?птеген бай адамдарды? одан ары байы?аны туралы бiлмейтiн шы?арсыздар. ?рине, б?л ?те тамаша, ал оны пайдаланба?анды? – а?ыма?ты? шы?ар.

1.5.1 Масштабтау

Менi?, пандемия кезiнде жабыл?ан, жатты?тырушы залым бар. Мен да?дарыс бiткен кезде бiр емес екi жаттыры?тушы зал аш?ым келер делiк. Ол ?шiн бизнес ж?ргiзудi ?згерткенiм ж?н. ?рине, о?ай?а со?пас, дегенмен, оларды е?гiзген со? та?ы екi жатты?у аппаратын сатып ала аламын. Сосын жиырмасын ал?ым келер. ?айтадан ?згерiс енгiзу ?ажет, б?л бас?аруды? ?зге ?дiс т?рлерi боп келедi. Ол да ?згертiлген ж?йе. Ал бизнесiм бiрнеше жерде болса, ?ада?алап бас?ару ?иын?а со?ады емес пе? Онда бас?ару ж?йесiн ?айта ?згертемiн. Содан со? 100 жатты?у аппараты ал?ым келер. Та?ы ?осымша т?уекелдер кездесер: брендтi бас?ару, б?секелестердi ойлау дегендей. 100 жатты?у аппараттарым бол?ан со?, ?аза?станда н?мiр бiрiншi инвестор бола алам. Б?л деген т?уекелдер мен уайымдар.

Алайда, менi? де 1000$ капиталым 100 мы? $ болса десем, ?з т?л?амды т?бегейлi ?згертпес едiм, ?ымбат о?уды ?за? о?ымас та едiм. Ресурстарымды б?л iске ж?мсамас едiм. К?штi? зоры осында. Сонды?тан iрi капиталды? ед?уiрi инвестиция ар?ылы ??рыл?ан, ал дарынды инвестор данышпан к?сiпкер болу?а ?ара?анда ?лде?айда о?ай.

1.5.2 Инвесторды? имиджi

Кейбiреуi?iз, осы жерге дейiн о?ып болмай т?рып, кiтап инвестиция туралы емес Forex т?рiздi ?ор биржасында сауда жасау туралы деп ойлауы?ыз м?мкiн. Шынында б?рi кинода?ыдай емес: галстук та??ан ер адамдар телефоннан т?спей б?кiл зал?а «Сатып аламын», «Сатылды» деп ай?айласатын. Инвестиция- ?ызы?сыз, iштi пыстыратын, к?ш пен уа?ыт аз б?лiнетiн н?рсе. Ол жал?ыз н?рсенi – т?ртiп пен к?п жылдарды талап етедi.

1.5.3 Бiр миллионердi? ??гiмесi

Е? алдымен Карл Дженсенмен таныстырайын. Ол Америкада ба?дарламашы (программист) болып ж?мыс iстеп, жылына 100 мы? $ тауып, ж?мысы шиеленiстi атмосферада ?тетiндiктен, кезектi бiр ж?мыс к?нiнi? ая?ында ?зiне зейнетке ?алай тезiрек шы?сам деген с?ра? ?ояды. ?йелi екеуi 5 жылдан со? ?ома?ты 1 миллион доллар а?ша жинап, ?з еркiмен зейнетке шы?а алатын жоспар ??рады. Д?л солай болды: 43 жасында 1—2 миллион доллар жинап, зейнетке шы?ты.

Ол не iстедi:

– ипотекада?ы з?улiм ?йiн сатып, кiшiгiрiм ?арапайым ?й сатып алады;

– кейбiр т?тынушы да?дыларынан арылып, ?ажеттi заттарды ?олжетiмдi супермаркеттен алып, ?йiн ?зi ж?ндейдi;

– отбасылы? шы?ындарын азайтып, ж?мыстан бос кездегi уа?ытын жан?ясымен ?ткiзедi;

– ?зiнi? жылына 40 мы??а$ дейiн табыс беретiн пассивтiк портфелiне ?мiр с?редi, ол болса табысты? ?штен бiрi, ал ?ал?ан ?штен екi б?лiгiн ?айта инвестиция?а жолдайды.

Сiздi ол тек Америкада, жала?ылары ?ома?ты елдерде, бiзде жылына 100 мы?$ табу ?айдан болсын деген ойлар торлай бастар. Ал негiзiнде б?рi ?лде?айда о?ай екенiн айт?ым келедi.

1.5.4 На?ыз бай адамны? ??гiмесi

Бай болу ?шiн к?п а?ша табу керек емес. Сiз а?шаны к?п табу орнына аз ж?мса?ыз. Мысалы, мен ке?ес берген адамым 49 жаста, слесарь болып ж?мыс iстейдi, айына 300$ дей табысы бар, оны? 150$ ж?мсап, ?ал?ан 150$ жылына 10% беретiн инвестиция?а салады. Есептегенде он жылда 31мы? $ жина?тай алады екен, оны? жылына 3100$, айына 258$ тауып, ж?мыс?а ж?мсалатын шы?ындардан арылып, ж?мыс жасамай-а? жай-бара?ат ?мiр с?ре алады екен. ?рине, ол миллионер бола алмайды, дегенмен ?аза?стан, Ресей, Украинада немесе бас?а да ТМД елдерде т?рып жат?андар?а зейнетке уайымсыз шы?а беруге болады. Б?л деген бiз бен сiздi? азаматтылы?ымызды? жа?сы жа?тары.

1.6 Кездейсо? табыл?ан табыс

Б?л сiзге бiреу а?ша сыйласа. Менi? бiр танысымны? ?йелiнi? ?лты – к?рiс. К?рiс ?лтында бала д?ниеге келгенде думандап той жасайтын д?ст?р бар. С?йтiп менi? досыма сый?а 10 мы?$ тартыпты. Ол а?шаны инвестиция?а ??яды. Б?л кездейсо? табыл?ан табыс болады. Сонды?тан ондай а?ша?а к?лiк, ?йге ж?ндеу жасамай – инвестиция?а салы?ыз.

Бiр досым ?рбiр ?й иесiнi? басынан ?тетiн таныс та?ылымды о?и?аны айтып бердi. Оны? машинасыны? ??ны нары?та сатып ал?ан ба?асынан жо?ары екен. Ол машинасын сатып, ?зiне тура сондай машинаны т?мен ба?амен сатып ал?ысы келедi. Ал ?ал?ан а?шаны ?немдеп ?ою?а бел буады. Алайда машина iздеу айлар?а созылып кетедi. Ол болса ?зiне еште?еден бас тартпай, ?ымбат жерлерде демалады. А?ша ?йелiнi? ?ымбат телефонына, мамасыны? ?йiн ж?ндеуге ж?мсалып кетедi. С?йтiп, о?и?аны? немен бiткенiн ?здерi?iз де сезiп отыр?ан шы?арсыздар. Е? со?ында машинаны несиеге алу?а тура келедi.

Б?дан ал?ан саба?ы?ыз: кездейсо? табыл?ан табысты инвестиция?а сал. ?зi?дi сенде ондай а?ша болма?андай ?ста.

1.7 ?лкен сома

Адам ?андай жа?дайда бай бола алады? Оны? табысы шы?ыннан асып т?р?анда. Мен ?немi: «100 миллион долларым болса ма?ан еште?е де керек емес едi» деген с?здердi к?п естимiн. Шынайына келсек, ол адамдар сол а?шаны неге ж?мсайтынын да бiлмейдi. «Хортица» атты ара?-шарап шы?аратын Черняк атты украин олигархы бiр с?зiнде мотивация туралы айтады. «Еште?е?iз жо? кезде – ерте т?рып, ж?мыс?а бару мотивациясы о?ай боп келедi. Ал б?рi бар кезде: машина, м?лiк, жина?ан а?ша?, бизнесi? бол?анда-?иыныра?. Бiр миллион тапты?ыз ба-керемет! Ендiгi ма?саты?ыз- 10 миллион табу. Содан кейiн Forbes бетiнде бол?ы?ыз келер- боласыз. Forbes бетiнде т?р?ан адамны? мотивациясы ?андай болу керек? К?рделi с?ра?.» Сол кезде залдан бiреу:

– Черняк, ты?дашы! Ал егер менде болса…

??гiме оны? табысыны? мол бол?аны соншама, неге ж?мсарын бiлмейдi туралы едi. Сол кезде бiр жас жiгiт орнынан т?рып:

– Жо?. А?шаны ж?мсау о?ай ?ой! – дейдi

– Ал, жарайды- деп жауап бередi Черняк.-Сенде 100 миллион доллар бар делiк. Неге ж?мсама?сы?? Инвестициядан бас?а н?рсе болу керек.

– Нью-Йорктан ?й сатып аламын…

– Жарайды, сатып алды? делiк…

– Ой, ?й емес, п?тер.

– Нью-Йорк ?аласында жа?сы бiр п?тер алды? делiк. ??ны 5 немесе 10 миллион доллар болсын… Та?ы да?

– Мен Pagani Zonda сатып аламын.

– Жа?сы. Pagani Zonda та?ы 2 миллион т?рар. Сонда сен 12—15 миллион доллар ?ана ж?мсады?, ?лi 85 мы? бар. Ары ?арай та?ы не iстейсi?? Немен к??iл к?тересi??

?рине, ол жауап таппады. Сiз ?арапайым лайы?ты жеткiлiктi де?гейде ?мiр с?рiп жатсыз. Жа?сы телефон, машина, п?тер бар. Ол ?шiн мiндеттi т?рде миллионер болу ?ажет емес. Миллионер деген жылына е? болмаса 1 миллион табыс табатын адам. Б?ндай н?тиже де мiндеттi емес. Алайда деректер бойынша ондайлар к?п. ?ытай елiнде жылына 10 мы? жа?а миллионер пайда болады екен. Тамаша к?рсеткiш, дегенмен ондай болу м?мкiн емес деуге болмас. Сонды?тан, ендi iс-?рекеттегi?iздегi ба?дар туралы айтайы?.

1.8 Іс-?рекеттегi ба?дар – же?iс кiлтi

Іс-?рекеттегi ба?дарды? екi т?рi бар-?ыс?амерзiмдi ж?не ?за?мерзiмдi. Олар ненiбiлдiредi? Б?л-сiз осы к?нгi ?ажеттiлiктердi ?ана?аттандырасыз немесе керiсiнше: болаша? ?шiн ?азiргi кездi ??рбан етесiз.

Жай ?ана мыал келтiрейiк. «Сен бiреуiн та?да: б?гiн 10 мы?$ немесе он жылдан со? -100 мы? $ аласы? ба, жо? 30 жылдан со?- миллион$ ба?» дегенге адамдарды? 90% – 30 жылдан со?- миллион$ алу орнына он жылдан со? -100 мы?$-ды та?дайды. ?арапайым математика. Миллион 100 мы??а ?ара?анда к?п, 10 мы??а ?ара?анда тiптi к?п. Дегенмен адамдар ?азiргi уа?ытта?ы о?ай а?шаны та?дайды.

Ол негiз болып ?аланып ?ал?ан инстинктке байланысты. На?тылай айтса?, миды? ?зiн-?зi са?тауы. Жануарлармен бiрдей: тама?, ?ор?ыныш, секс, та?ы бас?а ?зiн-?зi са?тау инстинктiне жауап беретiн миды? бiр б?лшегi. Ол ата-бабаларымыз-бауырымен жор?алаушылардан келе жат?ан ?зiн-?зi са?тау рефлексi. ?азiргi заманда ол ?алай к?рiнедi? ?ыс?амерзiмдi ба?ыты бар адам – табысы соншалы?ты к?п болмаса да, ?зiн а?шасы к?п адам бол?андай ж?ретiндер.. ?ымбат жерлер мен клубтарда уа?ыт ?ткiзiп, со??ы ?лгiдегi телефон ?стайды. Ондайларды «табын?а» т?н бренд пен мода, с?н, жанжалдар ?ызы?тырады. К?ндерi бiр к?ндiк, ерте?iн ойламайтындар.

1.8.1 Адамдарды манипуляциялау: нары? vs реттегiш