Эр киһи уонна дьахтар

Онтон эмискэ, таарымта киирбитинии, уларыта тутуу диэн ааттанар т?птэ-т?р?л??н саба б?р??кээн, ?п-харчы биирдэ мэлийэн, харчыта суох хаалбыт ?лэ?иттэр, с?ннь?нэн, к?ннээх Украина дьоно, дойдуларыгар к???р айдааныгар т?сп?ттэрэ. Дьиэ-уот бары к?р??тэ-харайыыта суох быра?ыллан, сэрии буолан ааспытын курдук сада?аланан, дьиэтин тэрилэ мэлийэн, т?нн?ктэрэ-??лэстэрэ а?а?ан тураллара, Дыбарыас к?р??хтэн с??рг? буолан, кириэ?илэлэрэ тононон, сиэркилэлэрэ урусхалланан, дьардьамата эрэ хаалбыта, хаар-тыал сирилиир хосторунан быралгы ыттар ??рд??эн т?тт?р?-таары сырсыаккала?аллара, бэл кинилэр да тыалга-кууска а?а?ас хосторго уйаланыахтарын ба?арбаттара.

Дьон бултаан-балыктаан эрэ хара та?аарынан олорор курдук бала?ыанньалара ??скээбитэ, ол и?ин хоту сиргэ чугас айма?а-уруута суох Бэргэннээх куораты былдьа?арга бы?аарыммыттара, хайа уонна Эллээйчиктэрэ сотору оскуоланы б?тэриэ дии, оччо?о ыраах хоту олорон, хайдах ??рэттэриэхтэрэй?

Олох уларыйбата?а буоллар, Ксенья туох да и?ин хотуттан кэлиэ суох этэ, бииринэн, кини хоту сир к?н?, судургу уонна алама?ай дьонун-сэргэтин с?б?лээбитэ, икки?инэн, куоракка тиийдэхпитинэ, Дина – билигин кыа?ырбыт хотун – о?отун былдьа?ан да турда?ына к???лэ диэнтэн куттанара. О?олоро эрэйдээх кинилэр т?р?пп?т ийэлээх а?ата буолбатахтарын сэрэйбэтэ, дьолго, кинилэр устуоруйаларын билэр ки?и бу дойдуга суо?а абырыыра. Куоракка биир куттал онно баара – ким эмэ кистэлэ?и арыйан, олус ыарыылаах кырдьыгы этэн кэби?иэ диэн. Ку?а?аны эрэ к?рд?? сатыыр, онтон ??рэр-к?т?р кэдэрги кэмэлдьилээхтэр орто дойдуга ха?ан ба?арар бааллар эбээт…

Бу олорон Ксенья Бэргэнигэр махтана санаата – кини о?олонор кыа?а суо?а биллибитин кэнниттэн арахсан, т?р??р-уу?уур атын да дьахтары булбута буоллар, туох диэн буруйдуо? этэй? Оттон кини бэрт эрэллээхтик биир бур?алдьыны сосу?а сылдьар уонна Эллээйчиккэ хара ааныттан олох ылларан, билигин хайаларын да киирэр-тахсар к?ннэрэ уолчааннара эрэ.

О?олоро да с?рдээх толкуйдаах, лоп бааччы этэ, ма?найгы кылаастан са?алаан наар «биэс» сыаналарынан ??рэнэн, атыттарга холобур буолбута, т?р?пп?ттэр мунньахтарыгар Эллээйчик хай?анна?ын аайы Ксенья ис-и?иттэн дьоллоноро, киэн тутта атын т?р?пп?ттэри кылап гына к?р?р?, дьэ онно бааллара о?олоро ку?а?аннык ??рэнэн, бэрээдэги кэ?эн, мэлдьи сэмэлэнэр буолан, сири-буору кымыстыы олорор ийэлэр, оттон сорохторо сирэйдэрэ-харахтара холлон, синнэригэр т??эн, дьор?ооттук туттан, учууталлары кытта м?кк??эн, к?рг?йдэ?эн да тураллара.

Ксенья хас т?р?пп?ттэр мунньахтарын кэнниттэн дьиэтигэр ??рэн-к?т?н кэлэрэ, уруогун аа?а эбэтэр остуолга оонньуу олорор Эллээйчигин кэтэ?иттэн сыллаан ылара, киэ?э утуйаары сытан, учууталлар о?олорун хайдах хай?аабыттарын, туох диэбиттэрин Бэргэ??э эгэ-дьа?а си?илии кэпсиирэ, онтон олус астынан, иккиэн ыга куусту?ан нус-хас утуйан хаалаллара.

Эллээйчик кинилэри арай биирдэ ыксата сылдьыбыттаа?а, ол куоракка к????хтэрин эрэ иннинэ хоту улуус оскуолатыгар ??рэнэ сырытта?ына этэ. Биирдэ к?н?с балыы?аттан о?отун а?атаары кэлбитэ, уола салба?ырбыт сирэйдээх-харахтаах к?рс?б?тэ, ?рд?нэн ?р?? чыычаах к?пп?т?н?? атаахтык ??скээбит буолан, дьонуттан толлубата, ол и?ин ийэтэ киирэрин кытта ?с са?а малтаччы ыйытан ча?ылыннарбыта:

– Ийээ, мин а?ам атын ки?и дуо?

Ксенья олус со?уйан, тутан киирбит суумкатын муоста?а т?л? ы?ыктан кэбиспитэ, атахтарын та?а?ын олорон эрэ уларытталларыгар аналлаах, киирэр аа??а туруорбут олоппо?угар лах гыммыта:

– Туох даа?!

– Сордо? Вовка: «Эн нууччалыы дь???ннээххин, оттон ийэлээх а?а? мас сахалар, ол аата, эн дьи?нээх а?а? нуучча бы?ыылаах», – диир.

Ийэтэ ону истэн ?р? тыыммыта, хата иитиэх о?о буоларын ту?унан тугу да эппэтэхтэр эбит.

– Сордо? Вова диэн кимий?

– Оттон ити… Щукин Вова…

– Эллээйчик, бииргэ ??рэнэр табаарыскын хос ааттыыры? ку?а?ан. Оттон а?а? би?икки т?р?ттэрбитигэр сахалартан ураты араас омуктар бааллара ??? – нуучча казактара, поляк сыылынайдара, олохтоох эбэ?килэр. Онон эйиэхэ европейскай хааны?, ?б?гэлэри? дь???ннэрэ-бодолоро хас да к?л??нэ кэнниттэн эргийэн кэллэ?э дии, ити уустук боппуруос, улааттаххына ??рэтиэ?-билиэ?, оттон Щукин Вованы кытта аны оонньоомо, кини били??иттэн о?орон к?р?-к?р? сымыйа хобу-сиби тар?атара олус ку?а?ан, биирдэ баран эттэххэ, кини сиртэн да быга илик о?очоос дии, онно тугун дьыалатай?! – олус кыы?ыран-кыйаханан, тугу да эбии булан эппэккэ, хо?угар киирэн хаалбыта. Уолун уоскуппута курдук буолла да, дьи?эр ыллахха бэйэтэ сымыйалаата, ол эрээри Эллээйчиккэ «эн ийэ?-а?а? атыттар» диири син биир тыыннаах этиттэн быстарар кэриэтэ ыарыылаахтык саныыра.

Ол киэ?э Бэргэн ?лэтиттэн кэлбитигэр, о?ото мо?уоктаах ыйытыытын ту?унан ботур-итир кэпсээбитэ.

– Уо?угар уо?а?а куурбакка сылдьан, хобу-сиби тар?атар туох буолбут о?онуй – ол Щукин Вова?! Дьэ ити буолла?ына, мин сарсын оскуола дириэктэригэр барда?ым! – кэргэнэ кыы?ырбыта.

Кырдьык, дириэктэри кытта Бэргэн кэпсэтиэ?иттэн араас уорбалаа?ынынан ким да о?олорун сирэй-харах анньыбат буолбута. Ол да буоллар, дьэбиннээх тимир ??рбэ кэлэн с?рэхтэрин ыарыылаахтык таппыт бы?ыылаа?а, ха?ан эрэ кырдьыгынан кэпсиэхтээхпит диэн санааттан иккиэн да олус саллаллара, «с?гэ т????р диэри д?л?? сынньанар» диэбиттии, ол ту?угар олус ыарахан, хобдох т?гэни у?ата-кэ?этэ сатыыллара, син биир ки?и ?л?р ?л?? киниэхэ кэлиэхтээ?ин санаабакка кы?алларын курдук…

Ксенья ?р? тыынан баран, эрки??э ыйаммыт хаартыска?а о?олор ортолоругар турар Эллээйчигин сыллаан ылла уонна уотун умулларан, хостон тахсан, Бэргэнигэр чуга?аата. Эрэ киниэхэ кы?аллыбакка, бэркэ тартаран кинигэтин аа?ар, онуоха Ксенья «Сириус» эргэ радиолатын холбоон, Моцарт «Реквиемын» пластинкатын туруорда. Сонно санньыар музыка кутуллубутугар, Бэргэн кинигэтин ?рд?нэн к?р? т?стэ.

– ?йд??г?н дуо, Бэргээн, аан ма?най билсибит к?мм?т?н, ити музыканы истэ, эн таайы? аах дьиэлэригэр иккиэйэ?ин олорбуппутун?

– ?йд??б?н, хайдах ?йд??б?т буолуомуй…

Та?ырдьа ыас хара?а, оттон манна, кыара?ас хоско, ча?ыл сырдык, ыар н??эр музыка дь?р???йэр, дь?р???йэр…

12

Итинтэн ыла эмиэ сэттэ-а?ыс сыл ааста. Уларыта тутуу т??-та? быра?аттаа?ына арыый аматыйан, олох кэм с?ннь?н булуох курдук буолбута. Ханна кистэнэ сыппыта буолла – ма?а?ыыннарга да, ырыынактарга да эт-ас, табаар араа?а биирдэ то?о тардыллыбыта. Харчылаах буоллу? да талбыт омук массыынатыттан са?алаан, дыбарыа?ыгар тиийэ тугу ба?арар атыыла?ыаххын с?б?. Ол и?ин дьо??о-норуокка ??эр Та?аралара харчы буолбута, ханна да хачыгырас кумаа?ылаах быраап, ?птээх ???э сылдьар оло?о кэлбитэ. Социализм?а дьулу?ар сырдык идеаллар умнуллубуттара, оччотоо?у кэми кими да тыыннарбакка ыга баттаа?ын, диктатура, репрессия ?йэтэ этэ, оттон Сталины палач, Ленин да киниттэн ордуга суох хаанымса?а диэн ?л?гэрдээхтик ??хсэр буолбуттара, социализм сити?иилэрэ саба тэпсиллибиттэрэ, урукку олох б?т?нн?? хара кыраасканан ньа?айдаммыта, ол оннугар ?т?мэн ?б? ??г?лэтээччилэр – араас олигархтар, бэрик ылан к?мм?ттэр ?р?г?йд??б?ттэрэ.

Дойду ?рд?нэн балкыырдаах хамсаа?ыннарга с?п т?бэ?иннэрэн, Уйбаныаптар олохторугар, хата, сити?ии ?тт?гэр иэ?эр уларыйыылар тахсыбыттара. Бэргэн университекка ??рэппит профессорын булан, кини мэктиэтинэн уонна салайыытынан, кэтэхтэн аспирантура?а ??рэнэн, мунна-уо?а кэрдиллибит ки?и сиэринэн, уталыппакка кандидатскай диссертациятын к?м?скээбитэ, Сэбиэскэй кэм?э холоотоххо, учуонай буолуу арыый судургутуйбут буолан абыраабыта. Онон, эрэйэ суох а?алара диссертацияны к?м?скээ?инэ дьиэ кэргэ??э улахан ??р??н? а?албыта. Хайа му?ун, аны бастара ханна батарынан, харабыл э?ин курдук ??тэтэ суох ?лэнэн хамнастанан сордоно сатыыллара уурайда?а, а?алара учуонай буолуута олохторун уйгута тупсарыгар инники диэки дьо?уннаах хардыынан буолбута – Бэргэн хайа дьыалаларын институтугар научнай ?лэ?итинэн киирэн, дьиэтэ суо?ун, учууталлар уопсайдарыгар олорорун учуоттаан уонна кэргэннээх, о?олоох ки?и бы?ыытынан аахсан, хайа эрэ улахан учуонай са?а тутуллубут дьиэ?э к?сп?т?гэр, кини панельнай дьиэ?э эргэ ?с хостоох квартиратын ыла?ыт дуо диэбиттэрин, ??рэ-к?т? ытыстарын ?рд?гэр т??эрбиттэрэ.

Судаарыстыбаттан босхо дьиэ?э кинилэр б?тэ?игинэн тии?инэн хаалбыттар эбит, онтон ыла квартиралар наар атыыланар айдааннара ??скээн, дьоннор ипотека?а киирэллэр, субсидия ылаллар, тыа?а сопхуостар ы?ылланнар, ки?и аайы ?лэ к?ст?бэт буолан, дьиэлэрин, массыыналарын э?ин атыылыы-атыылыы куоракка дьиэ атыыла?ан киирии хойдубута. Онон Бэргэннээх куорат та?ынаа?ы дэриэбинэттэн куоракка к?сп?ттэрэ, Ксеньяны дьиэлэрин аттыларынаа?ы поликлиника?а сиэстэрэнэн ылыбыттара. Уоллара Эллээйчик ?рд?к у?уохтаах, имигэс бы?ыылаах-та?аалаах, хоту дойду ки?итэ Русланы батан баа?ынайдыы ыраас хааннаах, долгулдьуйар куудара баттахтаах, номо?он дь???ннээх уол буолбута. Кыра сылдьан, уларыта сылдьан араас секцияларга к????н холонон к?рб?тэ – мэ?эйдээх сирдэргэ с??р??нэн (ориентированиенан), футболунан, чэпчэки атлетиканан, тустуунан. Итилэргэ ?р буолабакка, быра?ан и?эрэ, кэлин дьэ бэйэтэ с?б?л??р идэтин булбута – оскуоланы б?тэриэр диэри боксанан дьарыктаммыта. Ийэтэ со?отох о?отун эчэтиэхтэрэ диэн тохтото, бобо-хаайа сатаабытын, Бэргэн уолун ?й??н турбута:

– Эр ки?и бэйэтин к?м?скэнэр буолуохтаах, ха?аа??а диэри дьууппа?ынан хаххалаан илдьэ сылдьаары гына?ын?

Уоллара биирдэ о?олорго куорат «Спартагар» бириистээх миэстэ?э тиксэн, ??рэн-к?т?н грамоталаах кэлиэ?иттэн ыла, Ксенья уолун буойбат буолбута: «Тэ?нээхтэриттэн хаалсыбат буолла?ына ?ч?гэй, би?иги, ийэлээх а?ата, ?йэбит тухары ара?аччылыы сылдьыбаппыт чахчы, онон бэйэтэ кы?ал?аттан тахсарга, уустук боппуруостары кимэхэ да сэлээннээбэккэ бы?аарса ??рэннин», – дии санаабыта.

Ону сэргэ, били т?р?? илигинэ, ийэтин и?игэр сырытта?ына, Дина т?р??р? сытан Левитан альбомун к?р??т?н сабыдыала эбит дуу – олус ?ч?гэйдик уру?уйдуура. Онон, оскуоланы б?тэрэригэр спортивнайга дуу, худуо?унньук ??рэ?эр киирэрэ дуу диэбиттэрэ: «Мин а?ам курдук геолог буолабын», – диэн бэйэтэ бы?ааран, университекка геологтары ??рэтэр хайа дьыалатын салаатыгар сити?иилээхик туттарсан, устудьуоннаан бастакы кууру?у б?тэрэн эрэрэ.

Онон, кинилэр куоракка бигэтик олохсуйдулар, са?а атастар-до?оттор да баар буоллулар, арай ма?най кэлэн биирдэ со?уччу ыалдьыттыахтарыттан ыла, Диналарын кытта та?ыччы с?тэрсибиттэрэ. Эрэ Карп б??с-б?т?нн?? бизнескэ баран, аата-суола олох и?иллибэт буолбута, ???-таамах курдук, «омук сиригэр сылаас муора кытыытыгар сынньаналлар, Москва?а квартира атыыласпыттар, байан-тайан с?рдэммиттэр» э?ин диэн кэпсээн тар?анара. Оттон ис дьи?ин ким да билбэтэ – ити дьону? норуот оло?о ыараханын к?р? сылдьан, «эргиэн кистэлэ?э» диэн ааттаан, ?лэлэрин, сити?иилэрин кэпсии-ипсии сылдьыбаттар, кинилэри сырдаталларын, дьо??о-сэргэ?э баайдарын-дуолларын биллэрэри, онон ??н?лл?р?н абаа?ы к?р?лл?р. Сура?ын и?иттэххэ, Карп Москва?а к????ххэ диирин Дината с?б?лэспэт ???, то?о диэтэххэ, урукку дь??гэлэрэ Дина уопсастыба?а суолталанар дьыалаларынан дьарыктанан, киэ?ник биллэн барбыта, ха?ыаттарга сотору-сотору тахсара, араадьыйаттан-тэлэбиисэртэн т?спэт буолбута.

Оттон Эллээйчик тэлэбиисэргэ элэ?ниир дьахтар кини ийэтэ буоларын букатын сэрэйбэккэ, ??рэ?ин т?б?г?ттэн ордубата, онтон ураты биир суолга с?рэхтиин-быардыын ыллара сылдьара – ха?ан да, ханна да, кими да?аны м?чч? т??эрбэтэх таптал таарымтатыгар ылларбыта.

???э баар ?рд?к Айыылар дьээбэлэнэллэрэ дуу эбэтэр кинилэр дьиэ кэргэ??э итинник ньыманан билси?эр суолу тобулбута дуу – с??рбэччэ сыллаа?ыта а?ата Бэргэн Ксеньялыын к?рс?б?т?н курдук, эмиэ куорат пааркатыгар ол кыы?ы аан ма?най к?рб?тэ.

Университекка киириэ?иттэн Эллэй бииргэ ??рэнэр уола, Ньурбаттан т?р?ттээх-уустаах, азербайджан уонна саха омуктар булкада?ыктара буолан с?рдээх сытыы-хотуу, хайыы-?йэ бэйэтэ бас билэр, эргэ да буоллар, «Мицубиси Диамант» массыыналаах Рафиктыын до?ордо?оллоро, ханна ба?арар бииргэ сылдьаллара.

Бастакы кууру?у б?тэрбиттэрин кэнниттэн Рафик эттэ:

– Эллэй, ??рэх б?ттэ, аны сынньана т????ххэ, паарка?а бара сылдьыахха, кыыс эрэ онно кыйма курдук элбэх, иккиэн биир эмэ паараны булан хайытыахпыт уонна, ба?ар, тыа?а тахсан шашлыктыахпыт эбэтэр куоракка хааталыахпыт, табаарыстарым – дьиэлээх уолаттар элбэхтэр, массыынанан ханна ба?арар тиийиэхпит.

Эллэй биир тылы утары эппэккэ с?б?лэспитэ.

Куйаас к?н этэ, сайы??ы паарка?а са?а тыллыбыт мутукча дабаххай сытыныын холбо?он, уратытык дыргыйара. Араас хачыалларга, ???эттэн анаарар иигэ эбэтэр дьон «абаа?ы к?л???этэ» диэн ааттааччыларыгар, «к?т?р тэриэлкэ?э» дьон уочараттаан тураллара. Сиэх бы?а?ас ырбаахыны кытта джинсынан сылдьар Эллэйдээх Рафик т??стэрин м?т?т?н, тула аалы?на?ар кыргыттарга адьас да кы?аллыбат курдук асфальт суолунан ма?ан ??н??х «Адидас» кроссовкаларынан сиртэн-буортан тэйиэхтии чэпчэкитик хааман, аллея устун к?т?н-м???н и?эллэр. Ол кэм?э:

– Рафик! – диэн со?умар ха?ыыны кытта кыргыттар б?л?хт?р?ттэн эмиэ джинсылаах, са?архай куоптатыгар батта?ын ы?ан кэбиспит орто у?уохтаах этиргэн кыыс ойон тахсан, кы?ыл к?м?с б???хт??х мото?оно курдук суон харыларынан Рафик моонньугар иилистибитэ, уола быдан ?рд?к буолан, ыйаастан турара уонна ата?ын т?б?т?гэр тура-тура иэдэ?иттэн уураан чобур?атта.

– Оо, Катя-Катерина! – Рафик да ??рдэ бы?ыылаах, хардары уураан ылла. – Хайа бу хантан к???нн??? Питергэ ??рэнэр эти? буолбат дуо?

– Бу уол да?аны! Б?т?н сылы бы?а к?рс?бэтэхпит уонна ити баар! Адьас бэ?э?ээ арахсыбыт курдук, арахсыахтан б?т?н сыл ааста, сайын буолла дии, каникул диэн баар ээ!

– Ээ, суох, со?уйбучча эттим, – Рафик кулук-халык буолла, онтон аргы?ын к?р?н, быы?анар сирим бу баар эбит диэбиттии, даллах гынна, – оттон бу – Эллэй, бииргэ ??рэнэбит, Эллэй, билис – оскуола?а биирэ ??рэммит кыы?ым Катя.

– Олус ?ч?гэй, – дии т?стэ онуоха кыыс, – ээ, арба, би?иги эмиэ иккиэбит, бу мин Питергэ бииргэ ??рэнэр дь??гэм Алена.

Уолаттар онно эрэ кулу?ун курдук к?б?с-к?н?, от к???э былаачыйатын а?а?ас уолугунан ма?ан эмиийин куо?ахтара к?ст?р, ?р?мм?т хара су?уо?ун т????гэр намылыппыт, саха кыы?ыгар ?рд?к у?уохтаах кыыс кыргыттартан арыый бэттэх турарын к?р? т?ст?лэр. Алена аатын истэн, кинилэр диэки атыллаата уонна с?г?р?с гынна, эмпэрэ хара харахтар Эллэйгэ хатанан аастылар, толлойбут уо?ун сэгэтэн, м?ч?к гынан ылла.

Оок-сиэ, до?оттоор! Ма?най к?р??ттэн таптал баар дииллэрэ чахчы эбит! Бу иннинэ Эллэй кыргыттарга с?б?лэтэрин билэрэ, быраа?ынньыктарга араас эрийсии, сымнаабыт-сылаанньыйбыт кыргыттардыын муннукка-ханныкка туту?уу-хабы?ыы, уура?ыы-сылла?ыы да ханна барыай?! Ол и?ин, аахайбат курдук Рафиктаах к?рс????лэрин, ??рэллэрин-к?т?лл?р?н одуула?а туран, бу сэмэйдик туттар Алена биир к?р??т?ттэн со?отохто с?рэ?э м?хс? т?стэ. Хайдахтаах ?ч?гэй кыы?ый! Муода к?рд?р??чч? кыра?аабысса кыргыттар хаамар ?рдэллэриттэн т??эн кэлбиттии, дьылыгырас бы?ыылаах-та?аалаах, оройунан саастаан ньал?аарыччы тарааммыт батта?а чанчыгар намылыйбытын аннынан ыас хара харахтарынан бол?омтолоохтук уонна таайтарыылаахтык одуула?ара, кырааска сыстыбатах уо?а-тии?э, сэмэйдик уонна дьо?уннук туттара ?ч?гэйин!

– Чэ эрэ, до?оттоор, ма?най аттракцио??а сылдьыа?ы?, – Рафик хамандыыр киэбин ылыммыт чинчилээх.

– Уой, мин ??р??н? кытта! – дии о?уста Катя, итиэннэ булгуччулаах бы?аарыыны ылыммыт ки?и сиэринэн, Рафик то?оло?уттан тутуста, – бардыбыт!

Ол курдук хоннохторун анныттан ылсан бастаатылар, оттон Эллэйдээх Алена кинилэр кэннилэриттэн сэргэстэ?э хаамыстылар. Уол бу остуоруйаттан т??эн кэлбиттии дьикти ?ч?гэй кыыстыын тэ??э ?ктээн и?эриттэн долгуйан, бэлэ?э хатта, с?рэ?э м?хс?н хара?а ирим-дьирим буолла. И?игэр маннык кэрэ барахсанныын бииргэ барар кыа?ы биэрбит Катя?а махтана санаата, ол эрээри Катя?а Рафиктан атын ким да наадата суох бы?ыылаах, т?б?т?н уол санныгар нуо?атан, бокуойа суох кэпсиир-ипсиир.

Эллэй к?хс?н этитэн, к??мэйин ч?лл?р?ттэ уонна кэмниэ-кэнэ?эс кыыстан ыйытан, титирэс са?атын бэйэтэ арыычча и?иттэ:

– Хайа, Питергэ т??? ?ч?гэйий?

Хата кыы?а и?нэн-толлон турбакка кэпсэтэр ки?и буолла: