Эр киһи уонна дьахтар

– Мин тапталбар, эдэр сааспын эргитэр кэргэммэр, ?т??ккэн субуота к?н ??мм?т?нэн, – диэн бэлэхтээтэ, Дина са?ардыы??ыта кинилэр судургу ?р??мкэлэриттэн омуннаахтык ??рб?т буолла?ына, араа?а, эриттэн к?нд? бэлэхтэри ыла ??рэммит бы?ыылаах, к?нд? таастаах би?илэ?и ээл-дээл тутта, суолтатыгар уура?ан ыллылар. Мантан Ксеньялаах с?хт?лэр, «?т??ккэн субуота к?н ??мм?т?нэн» итинник сыаналаах бэлэх о?о?уллар буолла?ына, эгэ т?р??б?т к?н?гэр э?ин тугу биэрэн эрэрэ буолла?!

Кэнсиэр кэнниттэн бары субуру?ан, остолобуойга киирдилэр. Манна уонтан тахса ки?иэхэ остуол тардыллыбыт, икки ?тт?нэн ?т?кт?сп?т курдук кылгас бэскилээх, хара б?р??кэлээх, ма?ан ырбаахылаах икки официант уол соттор то?олохтонон турар, хас биирдии ыалдьыт аата-суола кумаа?ыга суруллан, прибордар аттыларыгар ууруллубут. Бэргэннээх Ксенья у?ук миэстэлэргэ т?бэстилэр. Са?ардыы оннуларын булалларын кытта, кылгастык бааммыт хаалты?а т????н тылынан сылдьар, ньачча?ар с??стээх, хойуу хара батта?ын кэннин диэки тарааммыт ?скэл ки?и сотовай т?л?п??нэ тыа?аабытыгар, ойон туран олоппо?у туора тардан, кинилэр кэтэхтэригэр баран кимниин эрэ кылгастык кэпсэттэ, итиэннэ бэйэтэ эрийэн, атын ки?ини м???р са?ата и?илиннэ:

– Бэрт т?ргэнник о?о?уллубут т?нн?ктэри сыахтан Сэргэлээххэ тутуу бара турар сиригэр илдьэ о?ус, антах ?лэ сырыыптанаары гыммыт…

Ол кэм?э аны ачыкылаах эдэрчи ки?и т?л?п??нэ «?р?мэччи ??р?н курдук» ырыанан эрчимнээхтик чугдаарбытыгар, аны кини т?л?п??н?н ылан истимэхтээтэ уонна:

– Грейдер бэтэрээ учаастактан б?ттэ да тиийиэ?э, – диэтэ.

Карп кэргэнин Динаны кытта остуол ба?ыгар олордулар уонна графины луоска кырыытынан то?суйан ты?кынатта:

– До?оттор, э?игини м?н??тэ?э да иллэ?нээбэттэрин, бары олус эппиэттээх ?лэ?э сылдьаргытын билэбин… – дии-дии к?лб?тэ буолла, – ол эрээри бу киэ?э саатар а?ылык кэмигэр сынньаны?, т?л?п??ннэргитин араары?, ?лэбит ту?унан сыыйа-баайа кэпсэтиэхпит…

Кырдьык да?аны диэбиттии, бары т?л?п??ннэрин араартаатылар. Ыалдьыттар кимнээхтэрин билбиттэрэ – бары да туспа тэрилтэлээхтэр, тутуу, суол о?оруутун э?ин курдук улахан тыын боппуруостарынан дьарыктанар араас фирмалары салайаллар эбит. Ол и?ин хара ааныттан кэпсэтии-ипсэтии ?п-харчы хамсаа?ынын, барыстаах ?лэхтэри ылыы, ханна хас м?л?й??ннээх ?лэ о?о?уллубутун, ким тугу барыы?ырбытын-ночоотурбутун ту?унан буолла. И?ит-хомуос тыа?аата, бары уруккуттан билсэр буолан, тута кэпсэтии, к??г?нэ?ии са?аланна.

Бэргэннээх бу хампаанньа?а к?????? уойбут-топпут хо?ор хаастар ортолоругар кэлэн т?сп?т ырбыт-дь?дьэйбит сааскы чыккымайдардыы сананнылар, олох бу быраа?ынньыгар туспа дьон курдук буолан, са?ата суох суку?ан олордулар, бэл а?ыах да санаалара кэлбэт, бакаалларга кутуллубут отон уутун сыппайбыта буоллулар. Кинилэри кыра?ытык кэтии кэннилэригэр турар официант уолаттар, кураанахтаатылар да, сонно толортоон и?эллэр. Ыалдьыттар тириттилэр-хоруттулар, эр дьон бинсээктэрин эмиэ устан, олоппосторун ?й?н?р?гэр иилэ бырахтылар. К?лс??-салсыы, ол олорон кэпсэтиилэрин хайысхата син биир ?лэлэригэр иэ?иллэ турар, ?й-санаа барыта хантан, хайдах гынан бизне?и тупсарар ту?унан буолла. Ол быы?ыгар тыл этэллэр, бары бастаахтар б?пп?ттэрин кэнниттэн ха?аайын Бэргэ??э дьэ тыл биэрдэ:

– Динам бииргэ ??рэммит до?отторугар – Ксенья, Бэргэн Ивановтарга… – диэн буолла.

Бэргэн турда уонна маннык ?т?? дьиэни-уоту туттубут дьонун хай?аата, били??и кэм?э ?г?стэр со?уйан-уолуйан, сорохтор урукку былааска бэлэм?э ??рэнэн хаалбыттарынан са?а ?йэ?э оннуларын булбакка сылдьалларын бэлиэтээтэ («ол и?игэр мин» дии сыста) уонна кэпсээ??ититтэн и?иттэххэ, баар дьон бары бизнестээх, ?б?-харчыны о?орор дьон эбиккит, ?йэ уларыйбытынан аны судаарыстыба буолбакка, э?иги курдук дьонтон барыбыт кэлэр кэскилбит, норуоппут, ыччаппыт дьыл?ата тутулуктанар диэн баран:

– С?рэххитигэр чэпчэки, сиэпкитигэр ыарахан буоллун! – диэн тост к?т?хт?рд?.

Кини этиитин с?б?лээтилэр, ким эрэ: «Тугунан дьарыктана?ын?» – диэн ыйыппытыгар, Бэргэн хоноччу туттан баран, дор?оонноохтук эттэ:

– Кэргэним оскуола?а биэлсэр, оттон мин харабылбын, дуо?унас кирилиэ?игэр боростуой норуоту кытта баарбыт уонна онон киэн туттабыт! Кэргэним наар о?олору кытта бодьууста?ар, ити курдук ким эрэ материальнай уйгунан, оттон ким эрэ дьо??о духуобунай баайы и?эриинэн дьарыктанар, – диэтэ.

– Оннук-оннук, – кылгас хаалтыстаах, мачча?ар с???э, кэннин диэки тарааммыт у?ун батта?а хайдах эрэ кэриэйдии дь???нн??р ки?и би?ирээн санныга таптайда, – о?ону кытта ?лэлиир – ытык дьыала.

Баар эр дьон бары тыл эттилэр, баарыан сцена?а ыллаабыт артыыстара киирэн эмиэ ырыанан к?чч?тт?лэр, ол тухары Бэргэннээх илиилэрин-атахтарын кумуччу туттан олорорго к??элиннилэр, хоту олорон бэйэлэрин тэ?нээхтэрэ – геологтары, эмчиттэри кытта быраа?ынньыктыыллара, оттон манна адьас атын хампаанньа, этэллэрин курдук, «са?а сахалар, нууччалар», ха?ан да билбэтэх баай дьоно, ?птэрэ-харчылара ?ллэ?нэс, кыахтаахтара та?ынан быгыахтыы сылдьар, аан дойду атахтарын анныгар сытарыныы сананан эрдэхтэрэ.

Сынньала??а бу киэ? уора?айга дьахталлар туспа б?гэн, бэйэ-бэйэлэрин уруккуттан билсэр буолан, сонуннарын кэпсэтэн хобугунастылар, эр дьон билиардыыр хоско киирэн, шариктары кий мастарынан охсуолуу кэйиэлээн оонньообутунан бардылар. Бэргэн урут оонньуур буолара да, дьоно харчыга киирсэллэр эбит, ол и?ин дьулайда, онон к?р??чч? эрэ буоларыгар тиийдэ. Били кылгас хаалтыстаах ки?и остуол к??х сукуна сабыытыгар быардыы сытан, буугунуу-буугунуу кы?аата уонна ыраах шаригы «ытан» тас гыннарбыта сурулаан тиийэн охсуллан, халты ыстанан, луу?каны сиирэ-халты саайыллаат, т?тт?р? тэйэн, остуол ортотугар эргичийэ-эргичийэ тохтоото.

– Халы?нык ыллы?, – диэтэ ха?аайын Карп бэйэтин ма?ын туппутунан хантан охсуохха с?пт????н к?р??р?, кы?на?наан кы?аан к?р?-к?р?, остуол тула тэпсэ?нии сылдьан.

Ол кэм?э «Бэргээ-эн», – диэн сипсиэри истэн, уол эргичис гыммыта – Ксеньята турар.

– Хайыыбыт, дьиэбитигэр барабыт дуо? – диэтэ кыыс сибигинэйэ былаан.

Бэргэн кинини ?т?р?йэн, та?аараа хоско та?ыстылар.

– Чэ, с?п, ол эрээри Дина?а этиэххэ.

– Ээй суох, ыытымаары гыныа?а, са?ата суох, быра?аайдаспакка, английскайдыы барыахха.

– Чэ, буоллун.

Кинилэр та?анан эрэллэрин к?р?н, хата, официант уол олбуор та?ыгар атааран, ?сс? массыына?а олордон биэрдэ итиэннэ суоппарга:

– Илдьэн биэр, ха?аайка ыалдьыттара, – диэтэ.

Онон, чаас а?аарын и?инэн дьиэлэригэр баар буоллулар. Ксенья массыынаттан тахсаат да, тууйулла сылдьыбыт санаатын тута кэпсээбитинэн барда:

– Ити билбэт дьахталларым аттыгар турбахтаан баран ыксаан куоттум, кинилэри кытта кэпсэтэр да кыа?ым суох эбит диэн санаатым, кэлин а?ыйах ыйга ким туох дьиэни, массыынаны атыыласпытын, хайа дойдуларынан сылдьыбытын куотала?ар курдук ырыты?ан бардылар. Би?иги ?йэбит тухары харчы мунньунан массыына дуу, са?ынньах дуу ыллахпытына ??р??хп?т, оттон кинилэр а?ыйах ый и?игэр! Ити гынан баран, ылар да, биэрэр да иэ?э суох, туох да санаата-оноото суох сылдьыы – мин санаабар, ханнык да баайга бэриллибэт саамай улахан дьол!

Бэргэн хардарбата, ол эрээри кыара?ас аан хоско та?астарын уста туран к?рд???нэ, Диналаах коттеджтарын кэнниттэн, оо, квартиралара му?наах кыра да эбит! Утуйар хо?у, сааланы, о?олорун хо?ун да холбоотоххо кыара?ас. Хоско Ксенья та?а?ын уларытта киирдэ, оттон икки ки?и кыайан аа?ыспат куукунатыгар Бэргэн киирэн хаадьа?алыыр мас олоппоско олордо уонна улам кыйыттыах курдук кыынньан барда. «Коммунизмы тутааччы моральнай кодексын» тутан абыранна?а бу! Ыт уйатын са?а «чыбы» квартираны бас билбиттэриттэн ??рб?тэ – онто ханна баарый, Диналаах а?аардас бильярдыыр хосторо кини квартиратын дуомуттан икки-?с б?к киэ?. Ки?и ки?иэхэ тиийбэтэ, тэ?э суох буолара диэн с?рдээх да эбит! Кэлин а?ыйах ыйга са?а дьиэ, сонун массыына атыыла?аллар, Дина «биир т?р?ттээх-уустаах, бары тэ?» дьоммут диирэ хантан кэлиэй?!

Бэргэн ?йэтигэр туох да ку?а?аны о?орбокко, бэл биирдэ да итириэр диэри арыгылаабакка, мэлдьи илэ ?й?нэн, этэллэригэр дылы, «туох да ку?а?ан тахсыбат ки?итэ» аатыран, к?б?с-к?н?т?к, сыы?а-халты хамсаммакка сылдьыбыта. Оттон Дина к?рт?н-нартан маппатын, к??лэйтэн да туора туран хаалбатын т?м?гэ буолан, Эллээйчик ??скээн хаалла?а, ки?иэхэ албыннатта?а диэн на?аа а?ыналлара, ол бэйэтэ «Лан крузер» массыынатын мииммитин курдук, хайдахха дылы са?а ??мм?т олох ахсым атыгар «лап» гына олорсон, саа?ырбыт да буоллар, лаппа кыахтаах ки?иэхэ эргэ тахсан, байыы-тайыы суолунан иннин диэки ыраах барбытын к?р?н с?????н. Бииргэ ??рэммиттэрэ да икки ардылара сир уонна халлаан курдук тэйэн, баай-дьада?ы буола охсубуттар, кинилэрдиин тэ?нэ?эр аны кыаллыбат, суол ортотугар хааллахтара… Санаа-оноо ??йэ-хаайа тутар, суох, маннык сатаан олоруо суох, та?ырдьа тахсан хаамыталыы т??эн кэллэ?инэ сатаныы?ы…

Бэргэн сонун б?р?нэ быра?ынна да, та?ырдьа баар буолла. Хайыы-?йэ хара?аран эрэр. Кинилэр дьиэлэрэ дэриэбинэ кытыытыгар баар, онон тута хонууга тахсан, к?н? сиринэн сирэйин хоту салла?наата, иннигэр туох да к?ст?бэтин ?рд?нэн, дь?р? сэппэрээк да ??ммэтэх киллэм хонуунан хааман и?эрин билэрэ, халлаан ичигэ?игэр соторутаа??а диэри бадараанынан ба?ылла сыппыт суол кэллэ, хата, то?мут, онон л???г?рэс буорга ?ктэнэн эрэйдэммэккэ туораата. Балачча хаамта, кэннин хайыста?ына, дэриэбинэ ча?ыл уоттара с?р сытыытык тырымна?аллар. Тэйиччи массыына тыа?ыыр, то? хонууга кини ата?ын тыа?а б?тэ?итик л???г?р??р, ол курдук дэриэбинэттэн балачча ыраах тэйдэ. Ити курдук кудуххай хаамыынан баран и?эн, Бэргэн туох эрэ к?р???э анньылынна, ?сс? тимир. Ээй, бу диэки а?а?ас хонуу ортотугар дьоннор у?уохтара б?л??хсэн к?ст?лл?р?, онно тиийэн хаалбыт.

Хапта?ын ыскамыайка баарын булан олордо, аата, кэлбит да сирэ баар дии, туох эрэ ку?а?аны биттэммиккэ дылы. Эмиэ да ити баай дьо??о ыалдьыттаа?ын кэнниттэн манна кэлии туох эрэ ситимнээххэ дылы. Биирдэ санаан к?рд?хх?, хайдахтаах да бэйэлээх ки?и т???л??х да к?ннээбитин-к??нэхтээбитин, киэбирбитин-киэптээбитин иннигэр, оло?ун суола манна кэлэн т?м?ктэнэр. К?ннээ?и сиир килиэби атыыла?ар харчыта да эрэйинэн к?ст?р кы?ал?а дьуо?атыгар тахсыбаттыы батыллыбыт, ас-та?ас чаа?ынан эстибит да ки?и буоллун эбэтэр халлаан хабар?аларынан хаалбытыныы, муора тобуктарынан дьаратыйыбытыныы саныыр ха?ыытыыр харчыны халы?нык харбаабыттарынан ??н?н?р баай-талым олохтоох да буоллун – манна кэлэр иэдээн т?м?ктэн син биир куоппаттар. Ти?эх чэрчи – биир, ити кэнниттэн сытыах бэйэтэ буолла?а ки?и барахсан, бэйиэт эппитинии – «то?о, сытыйа, оо, ычча!..» Оттон к?ннэтэ ол ха?ан да кэлиэ суо?унуу олороохтуубут, дьи?эр дьоннор бу дойдуга букатын кэлбэтэхтэрин мэлдьи саныыллара буоллар, чиэс-суобас диэни умнубакка, арыый атыннык, эйэ дэмнээхтик сылдьыахтара эбитэ дуу…

Ол эрээри туох да диэбит иннигэр, Дина уонна кини эргимтэтэ ырааппыттар, а?аардас ити коттеджтарыгар да т??? ?п ороскуоттаммыта буолуой? Судургутук аа?ан к?рд?хх?, дэриэбинэ?э биир улахан о?о?у тутарга ты?ыынча?а тиийэ кирпииччэ ороскуоттанар дииллэрэ, оттон ити икки мэндиэмэннээх дьиэ?э хас да с????нэн ты?ыынча кирпииччэ киирдэ?э. Ырыынакка биир кирпииччэни уон солкуобайтан итэ?эс атыылаабаттар, оччо?о а?аардас кирпииччэтигэр хас да м?л?й??н? т?л??б?т буолан тахсар. Ол – дьиэ к??д?й? эрэ, ис-тас тэриэбэлэрэ, та?ынаа?ы дьиэлэр, олору барытын малынан-салынан толоруу, оо, аата-ахса биллибэт харчы ороскуоттаммыт…

Бэргэн бу олорон ким эрэ кэнниттэн хааман сурдур?атан и?эрин к?р? т?стэ. Тыый, бачча хара?а?а ким бу у?ун ууларын утуйбут дьоннор дойдуларыгар кэлэн истэ?эй? Хайыа, Ксенья эбит, эс, кини то?о манна кэллэ?!

Ити икки ардыгар кэргэнэ са?ата-и?этэ суох кини аттыгар турунан кэбистэ.

– Эн то?о манна кэлли?? – диэн Бэргэн со?уйбучча толоос со?устук ыйытта.

– Аа??а к?хс?г?н эрэ к?р?н хаалбытым, салгын сиэри та?ыста?а диэн, бииргэ хаамса т??ээри кэннигиттэн эккирэтэн бараммын та?ырдьа с?тэрэн кэбистим, ханна да баары? биллибэт, тохтоон ата?ы? тыа?ын и?иллээтим – то? буорга л???рг??р?н истэн, онон сирдэтэн бу баты?ан кэллим. Аата, кылабыы?а?а буолан, чэ, кэбис, т?нн??ххэ…

– Оттон то?о са?ата суох баты?ан и?э?ин, ы?ырыаххын?

– Дьон истиэ дии, ха?ыытыы-ы?ыытыы сырыттахпыный.

Бэргэн тугу да утары са?арбакка, дьиэтин диэки барда, Ксеньята кинини хонно?ун анныттан туту?ан, оргууй а?ай хаамыстылар.

– Динабыт дьэ тиэрэ байбыт дии, – диэтэ Бэргэн кэмниэ-кэнэ?эс.

– Ханныгын да и?ин, би?иги олохпутугар чиэ?инэйдик байар ки?и баара буолуо диэн мин саарбахтыыбын, – диэтэ Ксенья.

– То?о? Холобура, Дина эрэ Карп эргинэн к?мм?т ээ, оттон ол чиэ?инэй байыы буолбатах дуо?

– Мин саныахпар, ханнык эрэ научнай арыйыы о?орон эбэтэр ити артыыстар курдук улахан гонорардарга ыллаан-туойан байыахха с?п, оттон би?иэхэ сирэйэ-хара?а суох норуот бас билэрин былдьаа?ын буолла, ол курдук «приватизация» дуу, «прихватизация» дуу диэн тылынан саптан, судаарыстыба баайын-дуолун – элбэх дьиэни-уоту, техниканы буор-босхо чаа?ынайга олордон ыллылар, аны эргинэбит диэн онтон-мантан тиэйэн а?албыт табаардарын сыанатын хас эмэ б?к ыаратан атыылаан байаллар… Мин ону чиэ?инэй байыы диэхпин кэрэйэбин…

– Чэ, аны ол ылбыттарын са?аттан ?р?б?л??сс?йэ да о?ордоххуна т?нн?р?р?? саарбах, билигин ити дьону? эргиэнтэн ураты харчы ?л?р?р салааларынан – тутуунан да дьарыктана, суолу да о?оро сырыттахтара.

– Ити эйгэлэргэ «откат» диэн ?йд?б?л олус к??скэ киирбит дииллэр.

– Ону би?иги сурах эрэ хоту истэбит, ким да «откаттаан» ылбытын к?рб?пп?т суох, ханныгын да и?ин, туспа у?аайбалаах дьиэлэрэ ?ч?гэйэ бэрт дии, хаарыаны, би?иэхэ итинник баара буоллар… – Бэргэн ымсыырбытын кистээбэтэ.

– Атын ки?иэхэ ымсыырымыахха, этэргэ дылы, хас биирдии ки?и дьыл?ата ???э быалаах кинигэ?э суруллан турда?а эбээт. Оттон у?аайбалаах дьиэ чаа?ынан… К?р эрэ, ити ту?унан улуу гуманист-суруйааччы Чехов ?ч?гэй ба?айытык эппит эбит ээ, мин сибилигин дьиэбэр тиийэн баран эйиэхэ к?рд?р??м, би?иэхэ кинигэтэ баар, са?ардыы аахпытым.

Сулбу-халбы хаамсан дьиэлэригэр кэллилэр, подъезд и?игэр лаампа уотугар кураанах бытыылкалар ы?ылла сыталлар, б?пп?р??скэ т?рд?гэстэрэ ?р???л?мм?ттэр, кы?ын кэлэн эрэр тыына биллэн, ыччаттар хахха сир диэн, бэл маннык кыара?ас подъезка киирэн, т??н пиибэлииллэр. Тугу да харыстаабаттар, ы?аллар-то?оллор, оттон бу чаа?ынай дьиэлэрэ эбитэ буоллар, итинник дьаабыланыа суох этилэр.

Ааннарын а?ан квартираларыгар киирэллэрин кытта, Ксенья саппыкытын туурута тэбиэлээт, сонун устан ыйаата уонна тута саала?а аа?ан, долбуурга кырылаабыт кинигэлэри: «Манна баара…» – диэн ботугуруу-ботугуруу кы?астаста, Бэргэн кэнниттэн киирэн дьыбаа??а олордо. Ксенья к?м?с суруктаах, от к???э хахтаах кинигэни хостоон та?ааран арыйталаата уонна Бэргэ??э хайыста: