Скандинавия мифологиясе

Скандинавия мифологиясе
Финн Олафссон

Бу китап сезне Скандинавия халкы мифологиясе бел?н таныштырыр. Ул зир?к карт Один, батыр Тор, аны? албасты Гримтурсеннар бел?н бетм?с к?р?ше, х?йл?к?р Локи ??м башка кызыклы персонажлар турында с?йл?п кит?р.

Финн Олафссон

Скандинавия мифологиясе

Д?ньяны? барлыкка кил?е

Башта берни д? булмаган: ?ир д?, к?к й?зе д?, ком да, салкын дулкыннар да. Бары тик бер зур кара Гиннунгагап диг?н упкын гына булган. Аннан т?ньякка таба томаннар иле Нифльхейм, ? к?ньякка таба – ут иле Муспельхейм урнашкан булган. Тыныч, якты ??м эссе булган Муспельхеймда, шундый эссе ки, анда бу ил балаларыннан – ут албастыларыннан башка, беркем д? тора алмаган. Нифльхеймда, киресенч?, м??гелек суыклык ??м кара?гылык ?стенлек итк?н.

Мен? томаннар иленд? Гергельмир чишм?се б?реп чыккан. Унике к?чле ташкын, Эливагар, аннан ?з башлангычын алып, Гиннунгагап упкынына юн?леп, к?ньякка таба агып т?шк?н. Томаннар илене? к?чле суыгы бу ташкыннар суын бозга ?йл?ндерг?н, л?кин Гергельмир чыганагы туктамыйча агып торган. Зур боз кис?кл?ре ?с? торган ??м Муспельхеймга ?аман якынлаша барган. Ни?аять, боз ут илен? шундый якынлашкан ки, шулвакыт эри башлаган. Муспельхеймнан чыккан очкыннар, боз бел?н кушылып, анда тереклек уяткан. Шуннан со? Гиннунгагапны? чиксез бозлы ки?лекл?р упкыныннан кин?т бик зур сын барлыкка килг?н. Ул да булса албасты Имир, д?ньяда т??ге тере зат п?йда булган.

Шул ук к?нне Имирны? сул кулы астында малай бел?н кыз, ? аны? аякларыннан алты башлы албасты Трудгельмир барлыкка килг?н. Шулай итеп албастылар н?селен?, аларны барлыкка китерг?н боз ??м ялкын кебек аяусыз ??м м?керле Гримтурсеннарга нигез салынган.

Албастылар бел?н бер ?к вакытта эрег?н боздан бик зур Аудумбла диг?н сыер барлыкка килг?н. Анын ?илененн?н, Имирга ??м аны? балаларына азык бир? торган, д?рт с?тле елга ага башлаган. Яшел утлавыклар ?ле булмаган, шу?а к?р? Аудумбла, зур тозлы боз кис?кл?рен ялап, к?т?д? й?рг?н. Беренче к?нне? ахырында шул боз кис?кл?рене? берсе ?стенд? ч?чл?р, икенче к?нне – бер баш, ?ченче к?нг? боз кис?генн?н ку?тле албасты Бури барлыкка килг?н. Аны? улы Бер ?зен? хатын итеп Бесланы алган, ??м ул а?а ?ч ул: Один, Вили ??м Ве аллаларын тудырган.

Бу аллаларга алар яши торган д?нья ошамаган, аяусыз Имирны? хакимлеген? д? алар т?з? алмаган. Алар беренче албастыга каршы т?шк?нн?р ??м озак, каты к?р?шт?н со? аны ??лак итк?нн?р.

Имир шундый зур булган ки, анын яраларыннан чыккан канында башка албастылар баткан, х?тта сыер Аудумбла да. Бары тик Имирны? оныкларыны? берсе – албасты Бергельмир гына к?йм? т?зеп, ?зене? хатыны бел?н котылган.

Х?зер инде беркем д? аллаларга д?ньяны ?зл?ренч? оештырырга комачауламаган. Алар, Имир г??д?сенн?н яссы т?г?р?к формасында ?ир ясап, аны албастыны? каныннан барлыкка килг?н зур ди?гезне? уртасына урнаштырганнар. ?ирне аллалар “Мидгард” (“урта ил”) дип атаганнар. Шуннан со? туганнар Имирны? баш с?ягенн?н – к?к й?зе, с?якл?ренн?н – таулар, ч?чл?ренн?н – агачлар, тешл?ренн?н – ташлар, ? баш миенн?н – болытлар ясаганнар. К?к й?зене? ??р д?рт почмагын м?гез формасына т?реп, аллалар ??рберсен? бер ?ил урнаштырганнар: т?ньягына – Нордри, к?ньягына – Судри, к?нбатышына – Вестри, ??м к?нчыгышына – Аустри. Муспельхеймнан чыккан очкыннардан йолдызлар ясап, аллалар, аларны к?к й?зен биз?? ?чен, шунда урнаштырганнар. Йолдызларны? бер ?лешен алар х?р?к?тл?нм??ч?н итеп калдырганнар, калганнырын, вакытны белеп торыр ?чен, т?г?р?к буенча урнаштырганнар.

Д?ньяны барлыкка китерг?нн?н со?, Один ??м абыйлары а?а ?ан иял?ре урнаштырырга уйлаганнар. Бервакыт ди?гезне? яр буенда алар ике агач: корычагач ??м зирек тапканнар. Аллалар аларны кисеп, корычагачтан – ир-ат, зирект?н хатын-кыз ясаганнар. Один аларга ?ан кертк?н, Вили –ихтыяр, акыл ??м омтылыш, Ве кеше кыяф?те бирг?н. Шулай итеп беренче кешел?р барлыкка килг?н. Ир-атны? исеме – Аск, хатын-кызныкы Эмбла булган.

Аллалар албастылар турында да онытмаган. Ди?гез артында, Мидгардтан к?нбатышка таба алар Йотунхейм илен булдырганнар ??м аны Бергельмир бел?н аны? н?селен? бирг?нн?р.

Вакытлар ?тк?н, аллалар тагын да к?б?йг?н. Туганнарны? ?лк?не Одинны? к?п балалары туган. Алар ?зл?рен? ?ирд?н биект? ил т?зег?нн?р ??м а?а Асгард дип исем бирг?нн?р, ? ?зл?рен – Аслар дип атаганнар.

Мундильфери ??м аны? балалары

Беренче кешел?рне? тормышы к??елсез булган. Б?тен д?ньяда м??гелек т?н хакимлек итк?н, ??м бары тик тонык, ?емелд?п торган йолдызлар яктысы гына кара?гылыкны бераз тараткан. Кояш ??м ай ?ле булмаган, ? алардан башка кырларда ч?ч?лекл?р яшелл?нм?г?н, бакчаларда агачлар ч?ч?к атмаган. Шулвакыт, ?ирне яктырту ?чен, Один абыйлары бел?н Муспельхеймнан ут алып, аннан кояш ??м ай ясаганнар. ?ичшиксез, алар туганнар тарафыннан кайчан да булса ясалган и? яхшы ??м и? матур ?исемн?р булып чыккан. Аллалар ?зл?рене? хезм?т ?имешл?ре бел?н бик кан?гать булган, л?кин кем кояш бел?н айны ?ава буенча й?ртер мик?н, дип ?ич т? уйлап таба алмаганнар.

Шул ук вакытта ?ирд? Мундильфери диг?н бер ад?м яш?г?н, ??м аны? булган ди искит?рлек кызы бел?н малае. Мундильфери алар бел?н бик горурланган. Аллаларны? нинди матур ?исемн?р ясаганын белг?ч, кызына – Суль, дим?к “кояш”, ? улына Мани (“ай”) дип исем бирг?н.

“Барысы да белсенн?р, х?тта аллалар да минем балаларымнан г?з?лр?к ?йбер ясый алмаслар” – дип уйлаган Мундильфери т?к?бберл?неп. Озакламый бу да а?а аз кебек тоелган. Якын бер авылда бик матур бер егет яш?г?н. Аны? й?зе шундый матур булган, ?йтерсе? и? якты йолдыз ялтыраган т?сле. Шу?а да аны? исеме Глен (“ялтырау”) булган. Мундильфери моны? турында белеп, аны ?з кызына ?йл?ндерм?кче булган: аларны? балалары тагын да матуррак булсын, ??м башка барлык кешел?р аларга табынсын ?чен. Т?к?бберне? нияте аллаларга билгеле булган. ??м ул кызын кия?г? бир?се к?нне аны? алдында кин?т Один п?йда булган.

– Син бик горур, Мундильфери, х?тта аллаларга ти? булырга телисе?, – диг?н ул. Син кешел?рне? безг? т?гел, ? сине? балалары?а ??м аларны? балаларына баш иг?нен телисе?. Шуны? ?чен без си?а ??за бирерг? булдык. Моннан со? Суль ??м Мани, к?кт? ай бел?н кояшны й?ртеп, ?зл?ре кешел?рг? хезм?т ит?рл?р. Шунда барысы да аларны? матурлыгы аллалар ясаган ?йберл?рд?н ?стен тора мик?нен к?рерл?р.

Кайгыдан та?га калган Мундильфери берни д? ?йт? алмаган. Один, Суль бел?н Манины алып, алар бел?н к?кк? к?т?релг?н. Анда аллалар Сульны ике ак ат бел?н ?игелг?н зур арбага утыртканнар. Шуны? алгы урынына кояш беркетеп куелган булган, ??м Сульга к?не буе к?к буенча й?рерг?, кичк? ген? туктарга дип боерык бирг?нн?р. ? Мани айны й?ртерг? тиеш булган. Шуннан бирле Мани бел?н Суль кешел?рг? турылыклы хезм?т ит?л?р, ?ирне к?ндез ??м кич яктырталар. Басуларда икм?кл?р ?лгер?, бакчаларда ?имешл?р пеш?. Элек кара?гылыкны? х?кем с?рг?нен ??м бу ?йберл?рне? булмаган чакларны х?зер инде беркем д? х?терл?ми.

Эльфлар ??м гномнар

К?кт? кояш балкый башлаганнан со?, ?ирд?ге тормыш к??еллер?к була башлаган. Кешел?р тыныч кына кырда эшл?г?н, барысы да кан?гать булган, беркемне? д? башкалардан данлыклырак яки баерак буласы килм?г?н. Шул чакларда аллалар, Асгардны калдырып, еш кына д?нья буйлап с?ях?т итк?нн?р. Алар кешел?рне ?ир казырга ??м аннан руда алырга ?йр?тк?нн?р. Шулай ук аларга тимерче сандалы, ч?кеч, кел?шч? ясап бирг?нн?р. Алар ярд?менд? инде башка эш кораллары да барлыкка килг?н. Ул чакта сугышлар да, урлашулар да булмаган. Тауларда к?п итеп алтын казып чыгара торган булганнар, ?мма аны ?ыеп тупламаганнар, ? савыт-саба ??м башка кир?к-яраклар ясаганнар. Шу?а к?р? ул чор “алтын гасыр” дип аталган.

Бервакыт Один, Вили ??м Ве, ?ирд? тимер рудасы эзл?п казынганда, анда суалчаннар тапкан. Бу шыксыз тереклек иял?рен? карап, аллалар уйга калалар:

– Н?рс? эшлибез без болар бел?н, туганнар? – дип с?з кузгаткан Ве. Без б?тен д?ньяга халык утырттык. Бу суалчаннар беркемг? д? кир?к т?гел. Б?лки аларны юк ит?рг?дер?

– Син ялгышасын, – дип каршы кил? Один. Без ?ир ?сте турында гына кайгырттык, ? асты турында оныттык. ?йд?гез алардан кечкен? кешел?р-гномнар яис? кара эльфлар ясыйбыз ??м аларга ?ир асты патшалыгы бир?без. Ул патшалык Свартальфхейм яис? “Кара эльфлар иле” дип аталыр.

– ?г?р анда яш?? аларны туйдырса, ??м алар ?ск?, кояшка ??м яктылыкка чыгарга тел?с?? – ди Вили.

– Курыкма, энек?ш, – ди Один. Мин шулай эшлим: кояш нурлары аларны ташка ?верелдер?ч?к. Шулай итеп аларга гел ?ир астында гына яш?рг? туры кил?ч?к.

– Мин сине? бел?н риза, – диг?н Ве. ?мма без ?ир асты турында гына т?гел, ?ава турында да оныттык. ?йд?гез кайбер суалчаннарны – кара эльфларга яис? гномнарга, ? башкаларын – якты эльфларга ?йл?ндер?без ??м аларны ?авага, ?ир бел?н Асгард арасына, Льесальфхеймга (“Якты эльфлар иле”) урнаштырабыз.

Калган аллалар моны? бел?н килеш?. Шулай итеп д?ньяда эльфлар ??м гномнар ??м ике я?а ил: Свартальфхейм бел?н Льесальфхейм барлыкка кил?л?р.

Кара эльфлар яис? гномнар озакламый бик оста куллы ?ан иял?рен? ?йл?н?л?р. Асылташларны ??м металларны алардан да оста эшк?рт?че булмагандыр. Х?тта аллалар да бу м?сь?л? буенча аларга м?р???гать итк?н.

Гномнар ?ир астында эшл?с?, бу вакытта эльфлар ?ирне? ?стенд? хезм?т итк?н. Алар и? матур ??м хуш исле ч?ч?кл?р ?стерерг? ?йр?нг?нн?р. Шуннан бирле ел саен ?ирне тагын да ямьлер?к ??м матуррак булсын ?чен бизил?р.

Норналар

Кайгы-борчусыз, б?хетле итеп торган кешел?р алтын гасырда. Л?кин бу озакка сузылмаган. Бервакыт к?нчыгыштан, албастылар иленн?н Мидгардка ?ч хатын килг?н. Берсе аны? карт булган, Урд (?тк?н) исемле, икенчесе урта яшьт? булган, Верданди (Х?зерге), ?ченчесе бик яшь булган, ул да булса Скульд (Кил?ч?к). Бу ?ч хатыннар к?р?з?че, тылсымчы норналар булган. Аларда д?нья, кешел?р, х?тта аллалар язмышын билгел?? с?л?те булган.

– Озакламый алтынга, ?и?ел табышка омтылу кешел?рне? й?р?ген? ?теп кер?ч?к, ??м алтын гасыр т?мам булачак, – диг?н ?лк?н норна.

– Кешел?р алтын ?чен бер-берсен ?тер?ч?к ??м алдыячак. Алтын ?зене? ялтыравы бел?н к?п данлыклы батырларны? к?зен томалыячак ??м алар шуны? ?чен сугышта ??лак булачак, – диг?н уртанчысы.

– ?йе, барысы да сез ?йтк?нч? булачак, – дип раслаган кече норна. Л?кин вакыт ?т? бел?н алтын ?зене? хакимлеген югалтачак, ??м кешел?р я?адан б?хетле булачак, – дип ?ст?г?н.

– Алтынга омтылу кешел?рне ген? т?гел, аллаларны да буйсындырачак. Алар да кан т?г?ч?к ??м антларын бозачак, – дип кабат ?лк?н норна с?з кузгаткан.

– Албастылар аллалар бел?н сугыш башлыячак. Бу сугыш к?п еллар д?вам ит?ч?к, аллалар бел?н албастыларны? ??лак булуы бел?н т?мамланачак, – диг?н уртанчысы.

– ?йе, сез ?йтк?нч? булачак, л?кин б?тен аллалар да ?лмияч?к. Аларны? балалары ??м ?инаять кылмаганнары ис?н калачак, ??м иске д?нья бетеп, я?асы барлыкка килг?ч, алар аны? бел?н идар? ит?ч?к, – дип каршы т?шк?н кече норна.

Шуннан со? д?ньяда барысы да норналар юраганча була башлаган. Тора бара кешел?р й?р?ген? комсызлык ?теп керг?н. К?бесе тыныч хезм?тне калдырып, кулларына кылыч, с??гел?р алып, бер-берсен? сугышта каршы чыккан. ? сугышлар бел?н берг? д?ньяга мохта?лык ??м ?инаятьл?р килг?н. К?кт? кояш шулай ук балкып торган, л?кин х?зер инде беркем д? элеккеч? б?хетле булмаган. Норналарны? башка ?йтк?н с?зе д? чынга ашкан: аллалар ??м албастылар арасында каты к?р?ш башланган. Асгардны яулый алмыйча, Гримтурсеннар яис? албастылар б?тен ачуын кешел?р ?стен? яудырган. Имирны? боздан ??м уттан туган токымнарына б?тен табигать к?чл?ре буйсынган. Албастылар ?ирг? салкын, корылык, ?ил-давыл ?иб?рг?н, бозлар яудырган, кар ишелм?л?ре т?шерг?н. Шуны? с?б?пле к?п кен? авыллар юкка чыккан. Мидгардны саклар ?чен аллалар аны биек таулар бел?н уратып алган. Л?кин албастылар еш кына алар аша ?теп кер? торган булган. Д?ньяны ??лак ит?р ?чен, Гримтурсеннар кояш бел?н айга Скель ??м Гети диг?н ике зур б?ре ?иб?рг?нн?р. Шуннан бирле Скель – кояш, ? Гети ай артыннан чаба торган булган. ??м Суль бел?н Мани алардан тау артына качып й?рерг? м??б?р булган. Асларны? берсенн?н ген? курка торган булган албастылар. Ул да булса, Тор, к?к к?кр?? ??м яшен алласы.

Асгард ??м Аслар

Болытлар ?стенд?, бик биект?, шундый биект? ки, х?тта и? ?ткен к?зле кеше к?р? алмаслык ?ирд? Асгард диг?н матур ил бар. Н?зек, ?мма чыдам Бифрёст диг?н к?пер – кешел?р аны салават к?пере дип й?рт? – Асгардны ?ир бел?н тоташтыра. Бифрёст буенча сузылган кызыл тасма – м??ге с?нми торган учак. Аллалар ?чен зыянсыз, л?кин а?а кагылган башка ?ан иясен шундук ??лак ит? ала бу к?пер.

Асгард уртасында зур Игдрасиль корычагачыны? оч башы к?рен?. Аны? ботаклары б?тен д?ньяга сузылган, ? тамырлары – Нифльхеймда, Йотунхеймда ??м Мидгардта. Шул тамырлар астыннан искиткеч чишм?л?р б?реп чыккан. Беренчесе, Гергельмир, Нифльхеймда урнашкан, икенчесе Йотунхеймда ага. Ул акыллылык чыганагы. Явыз албасты Мимир аны? суларын саклап тора ??м беркемг? д? аннан эч?рг? р?хс?т итми. Шу?а к?р? бу чыганакны Мимир чыганагы дип т? й?рт?л?р.

?ченче чишм?, Урд, Мидгардта ага. Ул шундый ?т? к?ренм?ле ??м чиста, анда юынган ??р кеше кар кебек ак була. Кич бел?н Урд ?стенн?н томан булып баллы чык к?т?рел?. Ул ?ирд?ге б?тен ч?ч?кл?рне б?рки, аннары аны бал кортлары ?ыеп, шуннан бал ясыйлар.

Урд чишм?л?ре янында зир?к норналар яши. Монда аларны? зинн?тле сарае урнашкан, шунда алар кешел?рне? язмышын туган к?ненн?н алып ?лемен? кад?р билгелил?р.

Игдрасиль агачыны? оч башы Лерад дип атала. Анда бик зур б?ркет утыра, ? ботаклары буенча алга-артка шук тиен Ротатёск сикереп й?ри. Лерад янында, Асгардны? и? ?ске урынында, д?ньяны? х?кемдары ??м аллаларны? и? ?лк?не Одинны? т?хете тора. Т?хетенн?н ул Асгардта, Мидгардта, х?тта ерак Йотунхеймда булган б?тен ?йберне к?реп тора.

Один – Асларны? атасы ??м алар арасында и? акыллысы. Кайчандыр, яшь вакытта, ул, Мимирга килеп, аннан чишм? суын эч?рг? р?хс?т сораган.

– Берни д? бушлай бирелми, бигр?к т? акыл, – диг?н албасты. – ?йт ?ле, мин синн?н алмашка ни алырмын?

– Ни телисе?, – диг?н Один. – Ми?а берни д? кызганыч т?гел, ч?нки акыллылык б?тен н?рс?д?н д? кыймм?тр?к.