Өлбөт үөстэниэҕиҥ

?лб?т ??стэниэ?и?
Иннокентий Колосов

Ааптар бу романы суруйуон иннинэ т??рт уонтан тахса сыл устата архыып матырыйаалларын, тустаах тиэмэ?э анаммыт суруйуулары, бэрт ?г?с тылынан да, суругунан да ахтыылары истэн, ??рэтэн, тэ?нээн к?рб?т. Онон айымньытыгар киллэрбит ?г?с геройдара, бэлиэ т?гэннэр олоххо баар буола сылдьыбыттарынан аа?ааччы интэриэ?ин тардаллар. Архыып докумуоннарыгар, оччотоо?у кэмтэн норуокка хаалбыт номохторго, ахтыыларга оло?уран саба?алаан суруйуу ?р?б?л??сс?йэ дьалхааннаах кэмин ?йэлэр быыстарыттан сэгэтэн к?р?р?нэн сэ?ээрдэр.

Саха АССР т?р?ттэммитэ 100 сылыгар ананар.

Перед тем, как написать этот роман, автор более сорока лет изучал архивные материалы, публикации по теме, сравнивал и анализировал большое количество устных и письменных воспоминаний. Именно потому, что герои романа – реальные люди, а значимые события происходили в действительности, произведение вызывает неподдельный интерес читателя. Наряду с архивными документами, автор вплетает в ткань повествования легенды и мемуары, создавая вполне реалистичную версию истории, что позволяет нам приоткрыть завесу в давно минувшие дни.

Издание приурочено к 100-летию ЯАССР

Колосов, Илья Семенович

?лб?т ??стэниэ?и?: историческай роман

* * *

1921 с. к???нэ Алдан-Маайа улуу?угар булт ?ч?гэйдик бултатан олохтоохтор санаалара к?нн?. Куонаан Киристэпиэрэбис Микииппэрэп диэн саха ки?итэ манна саа?ын тухары булдунан ииттинэн олорбута.

Кини а?ата Байа?антай улуу?ун, ийэтэ I Амма улуу?ун Дьо?ку нэ?илиэгин дьоно этилэр буолан баран дойдуларыттан тэйэн, манна олохсуйан, олорон ааспыттара.

Куонаан ?рд?к у?уохтаах, онно с?п модьу-та?а эттээх-сииннээх, хара бараан, уоттаа?ынан сытыытык к?рб?т 32-лээх эр бэрдэ. Кэргэннээ?э уонна 4 кыра о?олоо?о. ?ч?гэй булчут, с?рэхтээх-бэлэстээх ?лэ?ит буолан, ку?а?ана суохтук олорбуттара. Дьон-сэргэ ортотугар да ?ч?гэй ыалынан биллэллэрэ, ытыктабылынан ту?аналлара.

Куонаан алта о?олоох кырдьа?ас аба?алаах. Дьон-сэргэ ортотугар улахан аптарытыаттаах ки?и этэ. Куонаан аба?атыныын олус ?ч?гэй сы?ыаннаа?а. Аба?ата киниэхэ, а?ата ?лб?т?н кэнниттэн, а?атын солбуйбута. Сэбиэскэй былаас олохтоммутугар аба?атын насревком бэрэссэдээтэлэ о?орбуттара. Аба?ата насревком буолан да баран дьо??о сы?ыанын уларыппата?а, нэ?илиэгин дьонун ыкпата?а-т??рбэтэ?э.

1921 с. к???н?гэр Куонаан, бэрт у?ун кэм?э ыраата баран, бултуу сылдьыбыта. Байанайа ?лг?мн?к маанылаан, ??рэн-к?т?н, сыар?а хаара т?сп?т?н кэннэ, сыар?алаах атынан дьиэлээн испитэ. Ол и?эн, аба?атын аахха таарыйан аа?арга бы?аарыммыта.

Арай аба?ата аах олорор олохторугар чуга?аан истэ?инэ, ый-хай айдаан б???, ыта?ыы-со?о?уу и?илиннэ. Чараас тыаны туораатын кытта билэр т??лбэтэ – хас да ыал т????лэнэн олорор дойдута арылынна: ыаллар тастарыгар ки?и б???. Аттаах дьон т?тт?р?-таары ойуталлар, сатыылар аймала?аллар. То?о эрэ бары саа с?гэ?эрдээхтэр.

«Тыый! Туох буолла?ай? Иэдээн буолбут бы?ыылаах!» – Куонаан атын чугурус гына т????р диэри тарта. Ол да буоллар, аба?алаа?а олорор бала?аннарын ту?улаан хаамтаран истэ.

Сэргэ?э чуга?аан истэ?инэ, икки бэрдээн с?гэ?эрдээх б?т?ст?р атын тэ?иинин икки ?тт?ттэн харбаан ыллылар. Куонаан сыар?атыттан т??э биэрдэ, к?рб?тэ: арай, билэр уолаттара дьэргэйэн а?ай сылдьаллар эбит.

– Бу туох буола сылдьа?ыт?! Киэр буолу?! Миигин билбэккит дуо?! – диэт у?а-ха?ас ы?ыталаан кэбистэ.

– Хамандыыр ыыппыта! Хамандыырга бара сырыт! – уолаттартан биирдэстэрэ, хаарга т?сп?т бэргэ?этин тэбии-тэбии, ?с са?а буолла.

Куонаан дьиэ?э киирбитэ, са?а?а ытыы олорор.

– Хайа, са?аас! Туох буолла? Уоскуйа т?с уонна кэпсээ, истэбин! – Куонаан ?т?л?ктээх бэргэ?этин сы?а?а оро??о уурда, бэйэтэ олордо.

– Куонаан, аба?а?ын, ити саалаах дьон тутан, илиитин кэлгийэн илдьэ бардылар: «?р?пк??м эбиккин! ?р?пк??мнэри ?л?рт??р дьа?ал баар!» – дииллэр. Туох буруйбут-аньыыбыт и?ин алта о?обут тулаайах хаалар аналламмыттара буолла! – са?а?а хат ытаан барда. О?олор эмиэ ытастылар.

– Са?аас, уоскуй, ытаама! Тугу эмэ тобулуохпут! О?олор эмиэ ыта?ыма?! Мин аба?абын ?л?рт?р??м суо?а! – Куонаан, дьиэ ????т?гэр т?б?т?нэн анньыллар баара?ай улахан ки?и, тура эккирээтэ.

О?олору биир-биир т?б?л?р?ттэн имэрийдэ. Ахсыларынан сыллаан ылла. Са?а?ын санныттан кууста уонна та?ырдьа та?ыста.

?р?? хамандыыра т??эн олорор дьиэтин ыйдаран, онно тиийдэ. Дьиэ?э киирбитэ: саас ортолоох, кытаанах ба?айытык к?рб?т-истибит, ???ээ уо?угар тор курдук бытыктаах ки?и кини диэки ха?ымардаахтык к?р?-к?р? чэйдии олорбутун кубулуппата.

Куонаан дорооболосто, аатын-суолун эттэ уонна к?рд???н киирэн барда:

– Мин э?иги туппут ?р?пк??м??т быраатынабын. Аба?ам ба?атынан ?р?пк??м буолбата?а. К??стэринэн талан кэбиспиттэрэ. Хайыыр да кыа?а суо?а. Кими да ата?астаабата?а. Дьонтон ыйыты? – туо?улуохтара. Ким да хом санаата суо?а буолуо. Алта кыра о?олоох, саа?ырбыт ки?и. Мин т??рт о?олоохпун. Онон, тойон, эйигиттэн хоолдьуктаах бэйэм хо?куйан, ??эн-с?ктэн к?рд???б?н – аба?абын ?л?рт?р?мэ! Босхолоо!

– Мин ?рд?к? хамандыырдарбыт – нуучча тойотторун дьа?алларын толоробун! «?р?пк??м барыта ?л?р?лл??хтээх» диэн дьа?айаллар! Ону хайыыр да кыа?ым суох! Би?иги ?л?р-тиллэр икки ардынан сылдьар сэрии дьонобут! – хамандыыр тойон ???хт????нэн к?р?тэлээтэ.

У?а-ха?ас к?рд???нэ хара?ын ?р??э бы?ах биитин курдук килбэ?ниир. Куонаан к?рд?сп?т?н кубулуппата. Элэ-была тылын барытын эттэ. Бэрт у?уннук ылахтастылар. Б?тэ?игэр тойон сылайа бы?ыытыйда бы?ыылаах: Куонааны ба?ыттан ата?ар диэри сирийэн, бол?ойон к?рд?:

– Дьэ, олус да ???с-ньо?ой ки?и эбиккин, бы?ыыта! Эн мин этэрбин ылыннаххына, тойотторум дьа?алларын кэ?эн туран, аба?а?ын босхолуом! Мин этэрбин ылыныа? дуо? «Ылыныам» диэн тылгын а?ал! Ылымматаххына – аба?а?ын к?н б?г?н ытабыт! Бытырыыстаах да быы?ыа суо?а!

Куонаан аба?атын тыыннаах хаалларар т?гэни м?чч? туппат инниттэн:

– Саатар эрэ! Аба?ам уонна кини о?олорун ту?угар тугу этэргин барытын толоруом! Эн этиигин ылынабын! – Куонаан ??р??т?ттэн тура эккирээтэ.

– Дьэ, оччо?о и?ит! Би?иги бассабыыктары, чыкаалары утары сэриилэ?эбит! Онно элбэх сыра-сылба, к??с-к?дэх, сытыы ?й-санаа мунньуллара наада! Сыылба-м?лт?х дьо??о наадыйбаппыт! Би?иэхэ бу эн курдук эр бэрдин бэрийэр бэртэрэ наадалар! Мин эйиэхэ этэрим маннык: Би?иэхэ холбос! Эн хорсун саллаат, сыыйа ?ч?гэй хамандыыр буолуоххун с?п ки?и эбиккин!

Дьэ, билигин иккиттэн биирин тала?ын: эбэтэр би?иэхэ холбо?о?ун – аба?а?ын быы?ыыгын! Эбэтэр аба?а?ын биир-биэс тыла суох б?г?н ытабыт!

Куонаан со?уччута бэрдиттэн с??скэ бэрдэрбит курдук буолла. Орон сы?а?атыгар «лах» гына олоро т?стэ: «Итинник эргитэн та?аарбыт эбит дии! Аата, к?т?р ?ст??х, санаата ку?а?анын! Ма?най ки?ини ытарча?а ылар, онтон биирдэ хара?а санаатын этэр! Оо?уй о?устан туох атыннаа?ый?! Арай, аккаастаныым?! Оччо?о – биир тыла суох, к?рд?рб?т?нэн, аба?абын ыттарар! Суох, оннук сатаммат! Бэйи, туох диэх ба?айыный?..»

– Хайа, то?о тылгыттан матты??! Аккаастана?ын дуо? Этэ о?ус!

– Бэйи, тохтоо, со?уччута бэрт! Мин тыа?а ?р сылдьан, бултаан и?эбин. Дьоммун кытта с?бэлэ?иэм этэ. Мин эмиэ элбэх о?олоох ки?ибин. ?й????э диэри к???т?? – бы?аарынан баран, кэлиэм. Онуоха диэри к???т??!

– Чэ, ?й????э диэри толкуйдан. ?й??н сарсыарда кэлбэти? да аба?а?ын ыттарабын!

Куонаан бэргэ?этин, ?т?л?г?н ылан, бытааннык, оргууй а?ай, тахсан барда. Кэри-куру буолбут сирэйдээх-харахтаах ки?и, са?а?ын аахха таарыйан, этэн ааста. Дьиэтигэр ыарахан санаа?а-оноо?о ылларан тиийдэ. Кэргэнэ, о?олоро, аата, ??рб?ттэриэн! Т??? кыайарынан, санааргыы сылдьарын биллэрбэккэ буола сатаата да, кэргэнэ хара ма?найгыттан кини улаханнык санааргыы-харааста сылдьарын с?рэ?инэн-быарынан сэрэйдэ. Оннук чэйдээтилэр, а?аатылар.

Киэ?э буолла. Куонаан атын а?ата ыытан киирдэ. Кыра уола с??рэн кэлэн: «А?аа, миэхэ убайым саатын курдук саа о?орон биэриэ? дуо?» – диэтэ. Куонаан тала?ынан ох саа о?орон биэрэ о?уста. О?отугар оонньуур саа о?орор эрэ кэмигэр санаатын-оноотун кылгастык умнан ылла. Уолчаана са?а сааланан ??рэн-к?т?н ча?ылы?ныырын к?р?н, ис-и?иттэн сылаанньыйан ылла. О?олорун барыларын т?б?л?р?ттэн имэрийэн сыллаталаан ылла.

О?олорун утута сытыартаан баран биирдэ, Куонаан кэргэнигэр туохха т?бэспитин сибигинэйэн кэпсээтэ. Дьахтар барахсан оргууй а?ай ытаан сы?ыр?аан барда. Эр ки?и аны кэргэнин аатта?ан, уоскута сатаан барда. Дьахтар дири?-дири?ник у?уутаата, уоскуйбут курдук буолла. Ороннорун о?остон сыттылар. Дьахтар, эриттэн кистээн, т??н? бы?а ытаата. Сарсыарда эрдэ турдулар.

Куонаан с?рдээх т??ллээх, ичээн курдук ки?и буолан испитэ. Чэйдии олорон кэргэнигэр:

– Дьэ, до?оччуок, т??л-бит ку?а?ан буолла. Мин, ба?арбатарбын да, ити ба?айылары кытта барабын. Инньэ гымматахпына, саллар-саа?ым тухары санаа кулута буолабын, аба?абын ?р???йэр, кыра да буоллар, кыах бэриллибитин ту?амматахпынан. Кини тыыннаа?ын тухары э?игини к?р?-истэ сылдьыа?а. Эрэйгэ-кы?ал?а?а бэйэ?итин эрэ хаалларыа суо?а. Мин этиэ?им. Онон, сарсы??ы к?нтэн ыла, быралыйар бырастыы буоларыгар тиийэр. Итинтэн атын суол – суох! Онон, саатар, б?г???? к?н? ?ч?гэйдик ?йд??-саныы сылдьар гына атаарыахха, до?оччуок, – диэтэ. Кэргэнин куу?ан, сыллаан ылла.

Этэргэ дылы, к?н? с?рдээх ?ч?гэйдик атаардылар. Киэ?ээ??и а?ылыктарын а?аан баран утуйдулар. Сарсыарда эрдэ, халлаан сырдаан эрдэ?инэ турдулар. Куонаан атын тутан, айа??а бэлэмнээтэ. Киирэн, кэргэнинээн са?ата-и?этэ суох, кэри-куру олорон, чэйдээтилэр. Онтон туран та?ынна. Утуйа сытар о?олорун биир-биир сыллаталаан ылла. Кэргэнин куу?ан туран:

– Чэ, до?оччуок! О?олорум барахсаттар! Этэ??э буолу?! Мин ханна да буолларбын э?игини саныам! ?рд?к Айыылартан э?иги этэ??э сылдьаргыт, олороргут ту?угар к?рд???-аатта?а сылдьыам! – диэтэ.

Дьиэтин ис бараанын эргиччи к?р?н баран, эргиллэн, та?ырдьа та?ыста. Дьахтар ытаан санна дьиги?нии олордо.

Ахсым ат туйа?ын тыа?а тус ар?аа диэки барбытын истэн, та?ырдьа тахсан, Куонаана тыа са?атыгар тиийиэр диэри к?р?н турда: «Кытаат! Кэннигин хайы?ыма! Кэннигин хайыспатаххына – тыыннаах эргиллиэ?!» – дии санаата.

Куонаан тыа са?атыгар чуга?аан и?эн, кэннин хайы?ан, кэргэнигэр илиитинэн далбаатаата.

* * *

1921 с. б?т??т?н диэки Илин Э?ээр улуустарыгар барыларыгар Дьокуускайтан губчека боломуочунайдарын сырыылара-айаннара элбээбитэ. Нэ?илиэнньэттэн а?ы-??л?, баайдартан к?м???, к?м?стэн о?о?уктары хомуйууга чыкаалар хомсомуоллары, хомуньуустары та?ынан волревкомнар уонна насревкомнар чилиэннэрин – барыларын атахтарыгар туруорбуттара. Манна кытыы-т?гэх нэ?илиэктэри эмиэ тумнубатахтара. 1921 с. сэтинньи 4 к?н?нээ?и дьа?алынан, нэ?илиэнньэ?э баар сааны-сэби барытын хомуйуу са?аламмыта. Илин Ха?алас Чыамайыкы нэ?илиэгэр бу дьа?ал эмиэ кэлбитэ.

Насревком чилиэнэ Сэмэн Мэхээлэйэп, бэрэссэдээтэлэ Давид Федоровтыын бу дьа?алы толорорго к??эллибиттэрэ. Сэмэн, хары?ыйдар да, булка с?б?лээн илдьэ сылдьар бэрдээнин туттарбыта: «Насревком чилиэнэ буолан баран туттарар буолла?ым, хайа сирэйбинэн нэ?илиэгим дьонун «Саа?ытын туттары? диэхпиний?» – дии санаабыта. Бэрдээнин кытта доруобунньугунан ытар сааны туттарбыта.