Өлбөт үөстэниэҕиҥ

– Оннук-оннук! Би?иги да баарбыт! Ыларгыт суох! Би?иги да с?тэрэрбит суох! Элбэхтэн элбэх, а?ыйахтан а?ыйах охтуо?а!

Уол а?атын, убай быраатын, быраат убайын кытта хаан ?ст??хт?? арахсыылара бу кэм?э элбэхтик тахсыбыта.

Бу саха омукка урут ха?ан да суох иэдээннээх к?ст?? этэ.

* * *

Бастаанньа уота-к???э ?р? к??дэпчилэнэн, ма?най Илин Э?ээр улуустарынан кэлэн, тохтообокко Ар?аа э?ээргэ тахсан, Дьокуускай куораты ту?улаан, кэллэр кэлэн испитэ.

«Бас баттах барбыт чыкаалар батталларыттан босхолуубут – би?игини атын омуктар эмиэ ?й??ллэр, к?м?л????х буолаллар!» – диэн ?р?? бастаанньаны ба?ылаабыт урукку кы?ыл хамандыырдар, билигин офицердар аатырар дьон, тылларын-?ст?р?н олохтоох нэ?илиэнньэ?э тар?атыы к????рб?тэ.

Ол и?ин, ма?най утаа, бастаанньыстар нэ?илиэнньэ ?г?с ара?аларын санааларын тарпыттара баар суол этэ. Губбюро уонна губревком онно утары к?тт??ннээх агитацияны-?йд?т?р ?лэни ыыппата?а – кинилэр нэ?илиэнньэ ?г?с ара?аларын итэ?эллэрин с?тэрбиттэрэ. Онон, кинилэр суо?ур?аныы эрэ курдук ?лэ к?р??нэрин ыыталлара ту?аны а?албата?а.

Ма?най, 1921 с. сэтинньи 4 к?н?гэр, Илин Э?ээр улуустарыгар, байыаннай бала?ыанньаны биллэрэн, саа б???н? хомуйуу буолбута. Хомуйбут сааларын барыта кэриэтэ доруоп саалар этэ. А?ыйах бэрдээн, чокуур бинтиэпкэ бааллара. Ту?ата суох, тимирдэрэ эрэ хаалбыт эргэ саалар кытта хомуллубуттара. Доруоп саа диэн сылгы-ынах с???? ииттэн олорор, булдунан эбинэр саха эр ки?итин биир саамай к?нд?, сыаналаах мала – тус бэйэтин баайа этэ буолла?а.

Сааларын туттарбатах уонна саалаах сылдьан тутуллубут дьону суута суох, миэстэтигэр ытыах буолан суо?ур?аммыттара. Насревкомнар ыалы кэрийэ сылдьан хомуйбут сааларын сыар?алаах о?у?унан тиэйэн улуустар кииннэригэр, онтон Дьокуускайга а?алан туттараллара. А?ы-??л? хомуйуу ?сс? к????рб?тэ. Олохтоох нэ?илиэнньэ маны ?л?рд?? абаа?ы к?рб?тэ да, утарар кыа?а суо?а. Кырдьыга да?аны, кыыдаан кы?ын кэлиитэ кырыымчык астаах-??ллээх ыаллар ону хайдах с?б?л??хтэрэй?

Дьокуускайга олохтоох са?а былаас тойотторо ону аахсыбатахтара. Куорат нэ?илиэнньэтэ дьадайбыта, а?а-??лэ а?ыйаабыта онно т???? буолбута. Манна олохтоох байыаннай чаастары эбэн биэрдэххэ, аска-та?аска наадыйааччы, хааччыллыыта суох кэмэ суох элбээбитэ. Онон, куорат нэ?илиэнньэтин а?ынан-та?а?ынан ханнык эмэтик хааччыйан, кы?ыны туоратар кы?ал?ата ытарчалыы ылбыта.

Нам улуу?угар бастаанньа этэрээттэрэ чуга?аан и?эллэрин бастакы сибикилэрэ биллээтин кытта, кы?ыл дружинаны тэрийэн барбыттара. Доброволецтары хомуйуу сити?иилээхтик барбытын т?м?гэр 60-ча ки?и дружина?а суруппута. Нам кы?ыл дружинатын хамандыырынан Эверстов Гавриил Ионович диэн анаммыта да у?аабата?а. Кинини ууратан баран, Марха дружинатыттан Пшенников Дмитрий Емельянович диэн империалистическай сэрии кыттыылаа?ынан солбуйбуттара.

?р??нэр биллэн испиттэрэ. Нэ?илиэктэргэ кинилэр ыытар дьонноро кистээн кэлэр-барар, билсэр-к?рс?р буолбуттара. Ол аата, ?р??нэр эрэспиэскэни, агентурнай ?лэни к??скэ ыыталлара биллибитэ. Сэбиэскэй былаас ?лэ?иттэриттэн, чэкиистэртэн ата?астаммыт дьон кинилэри ?й??ллэрин ?йд??ххэ с?п этэ.

Бэл, кы?ыл дружинаттан икки байыас бастаанньыстарга к?рээбиттэрэ. Дружина улууска хаалара кутталланан барбыта. Ол и?ин, сотору Дьокуускайга к???н киирэргэ бы?аарыммыттара. Ону да, хойутуу сыспыттара. Дружина куораттыыр т??н?гэр кини суолун Иван Устинов диэн хамандыырдаах бастаанньа обургу этэрээтэ бы?ан, то?уур о?орбута.

Кы?ыл дружина арыый эрдэ, урутаан айаннаан эрэ то?ууртан м?чч? туттарбыта.

Дьокуускайга Нам дружинатын ы?ан, сорохторун Марха Кы?ыл дружинатыгар (хамандыыр – Клочков), сорохторун Ма?ан дэриэбинэтигэр турар Павел Крылов

диэн хамандыырдаах дружина?а сы?ыартаан кэбиспиттэрэ.

* * *

Урукку красноармеец Михаил Жарников хамандыырдаах ?р?? этэрээтэ урукку ?р?? саллаата Георгий Каратаев хамандыырдаах кы?ыл этэрээтин Чурапчы-Т???л? аартыгынан Мэ?э улуу?ун Дьа?хаады нэ?илиэгин сиригэр-уотугар ??рэн а?албыта. Манна кэлэн икки ?ст??х этэрээттэр икки ардылара соччо ыраа?а суох сирдэргэ т????лэммиттэрэ. Чу?нуу сылдьар эрэспиэскэ?иттэрэ утары к?р?стэхтэринэ ытыала?ан уонна сойуола?ан тахсаллара.

Попов Николай Афанасьевич-Бы?ый К??к?й диэн атах оонньуутугар уонна сырсыыга чуга?ынаа?ы улуустарга тэ?нээ?э суох ки?и баара. Кинини ?р??нэр тэ?сиккэ сылдьар, дьа?алы, араас илдьити тиэрдээччи о?остубуттара. К??к?й сорудахха сатыы уонна саата суох сылдьара. Биирдэ оннук баран и?эн, утары уонча байыастаах кы?ыллар эрэспиэскэлэрин к?рс? т?сп?тэ. Т?ргэн ?л?гэрдик эргиллэ т?сп?тэ да, суол устун т?тт?р? куоппутунан барбыта.

Кы?ыллар кэнниттэн: «Стой! Куда?! – Немедленно стой! – Стоять на месте!» – диэн ха?ыытаспыттара, эккирэппитинэн барбыттара. Ситэн бы?ыта кэрдээри саабылаларын сулбурута тардан ылбыттара. Эккирэтэн уунаран и?эн, кы?ыллартан К??к?й аттар-атан испитэ да, анараа??ылара хаалыах бы?ыылара суо?а.

К??к?й кыы?ыра саныыр: «Эчи, хаа??а хара?арбыттара с?р?н! Ити буолла?ына, ситэргитин к?р??хп?т!» Бу и?эн ?йд?? биэрэр: «Билигин ортотугар булгунньахтаах алаас кэлэр. Онно тиийэн эккирэппиттэрин сирэйдэрин саатырдыахха баар эбит!»

Сотору суол булгунньахтаах алааска киирэр. К??к?й, то?уу хаарынан тэтимин ы?ыктыбакка туораан, булгунньахха ?р? с??рэн тахсан, ыстаанын курун с??рэн, кэтэ?эн турар.

Аттаах эрэспиэскэ?иттэр алааска к?т?тэн киирээт, эккирэтэр ки?илэрэ булгунньах оройугар тахсан турарын к?р? биэрэллэр. Харса суох ?р? харбатан кэлэн истэхтэринэ, К??к?й ыстаанын сулбурутан кинилэргэ эмэ?этин к?рд?р?р уонна к?п этин таптайар. Ол кэннэ ыстаанын тардыммытынан булгунньах н???? ?тт?гэр та?нары с??рэн т??эн, ойуур быы?ынан а?ыйахта элэ?нээн хаалар.

Кы?ыллар то?уу хаарынан булгунньа?ы эргийэн, хайыы ?йэ ырааппыт ки?ини кэнниттэн мээнэ ытыалыыллар да, хантан табыахтарай?! Дьэ, кы?ыы!

Маатыры-куутуру хойдон истэ?инэ, икки саха байыастара к?л?? б???н? к?лэллэр:

– Ребята! Бросьте ругаться! Мы знаем этого парня! Его невозможно догнать! Ни конному, ни пешему! Это знаменитый бегун и прыгун по якутским прыжкам! И совсем он безобидный человек. Мы зря за ним гнались. За это он здорово обиделся и показал нам то, что надо!

Ити кэнниттэн кы?ыл эрэспиэскэ?иттэр, бары к?лсэ-к?лсэ, т?тт?р? ойуталлар. Бу т?бэлтэ ?р??нэргэ да, кы?ылларга да к?рд??х кэпсээ??э кубулуйан тар?аммыта.

* * *

?р?? бастаанньа, дьаалатынан ыыттахха, тохтуур кыа?а суох буолбутун бары ?йд??б?ттэрэ. Губбюро уонна губчека, губревкомтан ыйыта барбакка, бастаанньаны тохтоторго бэйэлэрэ хайдах ?йд??ллэринэн-саныылларынан дьа?анарга соруммуттара: «Куорат и?игэр уонна чугастаа?ы улуустарга олохтоох нэ?илиэнньэттэн бастаанньа?а кыттыбыт уонна бастаанньыстары ?й??р санаалаахтара уорбаланар дьон урууларын-аймахтарын, чугас дьоннорун испии?эктээн, онтон хомуйан – солуок ылан, концентрационнай лаа?ыр арыйан, онно тутарга! Бастаанньа оччо?о тохтуо?а!» – диэн с?бэлэспиттэрэ.

Губчека?а ?лэлиир олохтоох кадрдарын мунньан олорон, т??ннэри испии?эк о?орбуттара. Сарсы??ытыгар ону губревком?а к?рд?рб?ттэрэ, сыалларын-соруктарын били?иннэрбиттэрэ. Ойуунускай, бэрки?ээн, утарсан-туруула?ан к?рб?тэ эрээри, Лебедев, Агеев уонна Козлов, ????н, к?м?л??н м?р?йд??н, илиилээхатахтаах гымматахтара. Атын олохтоох салайааччылар: нууччалар, сахалар – бары, са?ата суох хаалбыттара.

Губчека ?лэ?иттэрэ к?ннээбиттэрэ. Чэкиистэр бу мунньахха ба?ылыыр-к???л??р, инникитин да?аны кинилэри ким да утары к?рб?т?н сити?эр кыа?ы ылбыттара. «Триумвират» санаата, сыала-соруга туолбута.

Концентрационнай лаа?ыры Марха?а тутар буолбуттара.

?рг?лдь?, ма?най – куорат и?иттэн, онтон чугастаа?ы улуустартан дьону хомуйан барбыттара. Тутуллубут дьон ?ксэ – дьахталлар, эдэр о?олор уонна кырдьа?ас о?онньоттор этилэр. Биллэр-к?ст?р дьонтон Слепцов Дмитрий Иванович-Бачыгыратар Уола бу кэм?э тугу да билбэккэ-истибэккэ олорон т?бэспитэ: «Мин бастаанньа?а туох да сы?ыаным суох! Уопсастыба оло?ор аны актыыбынайдык ороо?ор санаа да, ба?а да суох!» – диэбитин истибэтэхтэрэ. Атын да кини бараата, ?сс? лаппа а?а да саастаах о?онньоттор элбэхтэрэ.

Мархатаа?ы концентрационнай лаа?ырга олус элбэх ки?ини хаайбыттара. Кинилэри губчека этэрээттэрин дьоно харабыллыыллара. Олор истэригэр Борун уонна Глыгало диэн ыраахтаа?ы са?ана Саха сиригэр к?ск? кэлбит бэ?иэччик-холуобунай буруйдаахтар у?улуччу чорбойоллоро. Иван Федорович Борун 45 саастаах, саа?ын тухары араас централга, пересыльнай т?рмэ б????? хаайыллыбыт, тас к?р???ттэн да ханнык ба?арар ки?и «?ык» гына т??эр к?р??нээх ки?и этэ. Боруннаах Глыгало 1917 с. Олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэ са?ана Е.Ярославскай уонна Григорий Петровскай хаайыыттан босхолообут 200 холуобунай буруйдаахтартан хаалбыт дьон этэ. Ба?ылыктара – Янкель Герсиевич Бук ытыллыбытын кэнниттэн, Саха сиригэр хаалбыт бу дьон, хайдах эрэ быыс булан, и?эн-са?ан сылдьыбыттара.

1920 с. губчека кэр-дьэбэр, кирдээх ?лэлэргэ туттар сыалтан т?бэ?иэх дьону «?лэ?э» ылаттаабыта. Ол «са?а ?лэ?иттэр» хара ма?найгыттан биллэн-к?ст?н барбыттара: урукку Уобалас Сэбиэтин, онтон Колчак милииссийэтин начаалынньыга Клингоф чэкиис буолаат, «Оросин саагыбара» диэн а?аардастыы уорбалаа?ы??а эрэ оло?урбут дьыаланы «арыйбыта».

Степан Литвинов чэкиис буола сылдьан, уруккуттан ?ст???р ки?итин – Елпидифор Егасовы – «Олунньутаа?ы саагыбарга» сы?ыаран ыттарбыта. Оттон Борун 1921 с. кы?ын «Арыгы уонна пиибэ монополиятын» ба?ылыгын Бартели уонна урукку полицмейстер Илья Рубцову кыыллыы ытан ?л?рт??б?тэ.

1921 с. сайын Борун уонна Глыгало Илин Э?ээр улуустарынан сылдьан, элбэх бас-баттах, быдьар бы?ыылары о?ортообуттара. Дьону халыыллара, дьахталлары к????л??ллэрэ. Кинилэр ити нэгэй, чиччик бы?ыыларынан элбэх ки?ини – Сэбиэскэй былаас ?лэ?иттэрин – тэйиппиттэрэ. Ол курдук, «Холбос» боломуочунайа Матвей Матвеевич Сивцев-Маппыайдаан Маппый абатыттан ?р?? бастаанньа?а холбоспута.

Холуобунай буруйдаахтартан ?лэ?иттэрдээх чэкиистэр Иркутскайдаа?ы салалталарын соруда?ын толорон – Коробейниковы, Толстоуховы, Земфировы уо.д.а. кэтээ?ини сатаабакка, куоттаран кэбиспиттэрэ. Дьэ, маннык «чэкиистэри» губчека бэрэссэдээтэлэ Агеев тутан олорбута. Уонна Марха?а тэриллибит концентрационнай лаа?ырыгар харабыл о?остубута. Губчека концентрационнай лаа?ыры аспытыттан ?р?? бастаанньа тохтообото?о, ?сс? к????рэн, босхо барбыт тыа ба?аарын курдук, иннигэр т?бэспити имири солоон, Дьокуускайга чуга?аан испитэ.

* * *

Дьокуускай куорат и?игэр уонна кытыы сэлиэнньэлэргэ байыаннай бала?ыанньа уонна комендантскай чаас олохтоммута олохтоохторго бэрт элбэх уустугу, эрэйи-кы?ал?аны а?алыы?ы: киэ?э алта чаастан сарсыарда алта?а диэри ким да уулусса?а быгыа, онно-манна кэлиэ-барыа суохтаа?а. Анал пароллаах, эбэтэр буруопустаах эрэ буоллаххына наадыйар сиргэр, дьо??ор барыаххын с?б?. Ол и?ин киэ?э алта?а диэри туох баар ?лэ?ин-хамнаскын, араас наада?ын б?тэрэ-т?м?кт?? сатыыр т?б?ккэ киирэ?ин.

Т??н аайы олбуордарын и?игэр су?ал наадаларыгар сылдьааччы дьон уулусса?а: «Стой! Куда идешь»! «Пароль!», «Показывай пропуск!», «Стоять на месте!», «Немедленно стой!» – уо.д.а. ха?ыылары истэллэрэ.

Бэл, саа тыа?а т????? чуумпуну уйгуурдара. Сарсыарда и?иллибитинэн, милииссийэ хонтуоратыгар элбэх дьону тутан а?албыттара и?иллэрэ: ки?и ыалдьан су?ал к?м??? эмчити ы?ыра сылдьан т?бэ?ээччи, кистээн к?сс??лэ?эр пааралар, бэл, су?ал наадатыгар нуу?унньук, эбэтэр олбуор муннугун-ханныгын к?рд?? сылдьааччы т?бэспит буолаллара. Биирдэ, бэл, т????? патруль «Стой! Куда идешь!» ха?ыытын «истиэн ба?арбатах», т?р????ттэн таас дь?лэй ки?ини ытан кэбиспиттэрэ и?иллибитэ.

Ол гынан баран, олохтоохтор, ханныгын да и?ин, сыыйа, комендантскай чаас иннинэ дьыалаларын-куолуларын б?тэрэргэ-о?орорго ??рэнэн барбыттара.

Куорат и?игэр мас-муус тиэйэн а?ыыр-та?нар элбэх дьон баар буолан, тэрилтэлэр уонна чаа?ынай да ыаллар «бур-бур» буруо та?ааран олороллоро.

Быйыл к???н, куорат и?игэр к???н киирэн, ?лэлээн а?аан-та?нан олорор икки атастыылар – эдэр дьон, куорат байыаннай хамаандатын ха?аарыматыгар са?аан мас тиэйэн истилэр. Олбуор ааныгар кэлиилэригэр «Интернационалы» ыллаабытынан сулустаах хороох бэргэ?элээх, синьиэллээх, обумуоткалаах бачыы?калаах красноармеецтар этэрээттэрэ кэккэнэн тахсан кэллилэр:

«…Вставай, проклятьем заклейменный
Весь мир голодных и рабов!..
Кипит наш разум возмущенный
И в смертный бой вести готов!..»

Атастыылар сыар?алаах аттарын кытта туоруу охсон биэрдилэр уонна соттор, хаты? миинньик тутуурдаах красноармеецтары к?р?н турдулар:

– Араа?а, баанньыкка сууна бардылар!