Өлбөт үөстэниэҕиҥ

– Миигин билэр хайаларына?ыный? – утары ыйытта.

Онуоха ки?итэ арбайбыт т??лээх бэргэ?этин сэгэччи аспытыгар биирдэ ?йд??б?тэ – кини иннигэр биир дойдулаа?а, урут Т???л? оскуолатыгар биир кэм?э ??рэммит ки?итэ – Баишев Гавриил Васильевич кэлэн турар эбит!

– Хабырыыскын эбит буолбат дуо?! Хата, бу эн тугу гына сылдьа?ын? Ханналааты?? Кэпсээни??

Кинилэр Хабырыыстыын биир нэ?илиэктэр, кыра эрдэхтэриттэн миннэрин билсибит а?ай дьон. Николай Васильевич ки?итин майгытын-сигилитин бэркэ билэр: к?н?, ?ч?гэй ки?и буолан баран, ?кс?гэр олус туруору, к?н? саастаах ма?ы хайытар курдук майгылаах ыччат. Ол и?ин кыы?ырдыбакка, ньуолбардык кэпсэтэргэ бы?аарынна.

– Б?т?р??п! «Олус улахан тойо??о тиийэ ??нэн-?рдээн ки?ини билбэт буолбут дуу?» дии саныы сыстым ээ! К?р?р?? курдук, син обургу бастаанньа этэрээтин ба?а буолан сылдьабын. «Са?а» дэнэр былааскыт оллур-боллур дьа?алларын, у?уну-киэ?и санаабакка, ыры?алаабакка, э?иги – чыкаалар, нэктэл кулуттуу толороргутун тулуйбакка, бар дьо??ут уордайыытын ситэ билэ иликкит! Билэн и?иэххит! Би?игини сэнээн маннык т??ннэри-к?н?стэри суксуру?а?ыт! Билигин – манна би?иги тойотторбут! Эн урукку сырыыларгын истэн: «Манан ?сс? да аа?ыа?а», – диэн бу то?уур о?ордум. Ма?най, то?уйан барыгытын то?ур?аттаран кэби?ээри гынан баран, бэрки?ээн, туоххун-ханныккын билээри: «Кэпсэтэн к?р??ххэ» диэн бу айах атан сэлэ?э турабыт. Ханныгын да и?ин биир Мэ?э улуу?ун Дьабыыл нэ?илиэгин ыччаттара этибит буолла?а. Оннук дуо!? Оннук буолбатах дуу!? – ки?итэ тымтан барыах курдук буолбутуттан Петров хап-сабар:

– Оннук, оннук! Хабырыыс, с?р?-с?пк? этэ?ин! – дии о?уста. – Хара ма?найгыттан кыы?ыран барыма, до?оор! Би?иги, эмиэ, норуот ту?угар, бар дьон ту?угар кы?аллабыт ээ…

– Ол кы?алларгытыгар а?аар кырыытыттан, ??нэ-тэ?иинэ суох халаан-талаан, арыый сэниэ-баай уонна к?р?н-харайан олорор дьону изоляциялаан, хаайан, ытан бара?ыт дуо!? Кы?алларгытыгар урут ускул-тэскил сылдьан ха?аайыстыба, с????-ас тэринии диэни билбэтэхтэр и?сэлэрин-ымсыыларын к?б?тэн, нэ?илиэнньэ оло?ун-уйгутун сатарыта?ыт дуо!?

– Халаан-талаан диэн, бука, продразверстканы, Поволжье хоргуйбут нэ?илиэнньэтигэр к?м?л????н? этэн эрдэ?и?… Со?уруу у?ун сылларга сэрии буолбутун т?м?гэр манна атыыга-тутууга туох да кэлбэт. Билигин куораттар нэ?илиэнньэлэрэ а?а-та?а?а суох. Атаста?арыгар эмиэ туга да суох. Ону миигиннээ?эр ордук билэ?ин. Хайда?ын да и?ин дьону а?атыахха наада. Оттон Поволжье иэдээнин эмиэ миигиттэн итэ?э?э суох билэ?ин. Бары биир Арассыыйа?а олоробут…

– Ол Поволжье?а диэн хомуйар кырба?ынан эккит, тууйа?ынан арыыгыт, бука, тиийбэккэ, Дьокуускай и?игэр хааларын ким ?йд??б?т?й!? То?о сымыйалыыгыт – барытын мэлдьэ?э?ит!? Би?игини тугу да билбэт-?йд??б?т кыра о?олор курдук саныыгыт дуо!? – Баишев хат оргуйан истэ?инэ, Петров эмиэ намыратардыы са?арда:

– Хабырыыс, уоскуй! Биллэн турар, би?иги ?тт?б?т?ттэн биирдиилээн на?аа т????, дьа?алы токурутуу, ымсыы-нэгэй бы?ыы, дьону ата?астаа?ын тахсыбытын мэлдьэспэппин. Ол да буоллар, би?игини барыбытын биир тараа?ынан тараама… Т??? да биир салалталаах буолларбыт би?иги ортобутугар араас барыта баар буолла?а… Ону к?нн?р?рг? уонна ыраастыырга бириэмэ уонна кыах наада. Ханна да барыахпыт суо?а – барытын к?нн?р??хп?т! Мин итини ?йд??б?т?м ыраатта да, били??и туругунан, кыа?ым суох – тиийбэт!..

– Оннугун оннук да, э?иги на?аалаатыгыт… Э?иги – чыкаалар! Былыргы Уордаах Уйбаан ыраахтаа?ы опричниктарыттан туох атыннааххытый?!.. Эн би?икки аа?ыстахпытына б?г?н б?т??хп?т суо?а! Ол и?ин бу курдук гыныахха: Э?иги Марха?а элбэх дьону солуок тутан, концентрационнай лаа?ырга хаайан олоро?ут. Бастаанньа?а холбоспут уонна бастаанньыстары ?ч?гэйдик саныыр дьон ойохторун, о?олорун уонна аймахтарын – туох да буруйа суох дьахталлары, о?олору уонна кырдьа?астары! Кинилэри урукку сыылынай бэ?иэччиктэри чыкаа охсор-тэбэр илиитэ-ата?а о?остон харабыллата?ыт уонна ата?астата?ыт! Би?иги элбэ?и истэбит – э?иги хас хаамыыгытын, тугу гынаргытын кыра?ытык кэтиибит! Сура?а, бы?айын Илин Э?ээр улуустарынан сылдьан, дьону-сэргэни сордообут, с?г?ннээбэтэх Борун уонна Глыгало диэн ыраахтаа?ы са?анаа?ы к?ск? кэлбит бэ?иэччиктэринэн солуок ылан олорор дьо??утун ата?астатар ???г?т! Бу ханнык да сиэргэ-майгыга баппат сидьи?, чиччик бы?ыы!

Онон иккиттэн биири тала?ын: эбэтэр тыыннаах т?тт?р? т?нн?бэккин – ?йэ-саас тухары манна хаала?ын; эбэтэр солуок тутан олорор би?иги дьоммутун ата?астаабаттарын толору хааччыйа?ын! Тойотторгор тылгын-?ск?н тиэрдэ?ин – ылыннара?ын! Ону хайдах толорору? – бэйэ? сатабылы?, бэйэ? кы?ал?а?! Ити мин этэрбин ылына?ын дуу, суох дуу?! Этэ о?ус! Т?ргэнник!

– С?п! С?п! Ылынан б??? буолла?а дии! Ылынабын! Кыа?ым тиийэринэн кы?анан к?р??м! – Петров хайыай, с?б?лэ?эрин биллэрэ о?уста.

– Дьэ, ити аата, тылгын биэрди?! Тугунан да, хайдах да аны куотунар кыа?ы? суох! ?йд??: ?ск?т?н биир эмэ дьахтар, эбэтэр кыыс э?иги чиччиктэргитинэн к????лэммит-ата?астаммыт буолуо да, бастатан туран, эйигиттэн иэстэ?иэхпит! Ханна да куотуо? уонна са?ыа? суо?а! Би?иги э?игини кыайар да, кыайтарар да т?бэлтэбитигэр эйигин уонна э?иги чиччиктэргитин, хайаан да булуохпут уонна иэ?и иэс курдук иэстэ?иэхпит! Ону ол курдук, таллан таас оройгунан ?йд??!

Мээнэ тылынан эрэ оонньуур о?олор буолбатахпыт! Уонна мантан бара охсу?! Манна э?иэнэ туох да суох! Манна – би?иги тойотторбут! ?ск?т?н икки?ин т?бэстэххинэ, олох атыннык кэпсэтиэхпит! Ону ?йд??н кэбис! Би?иги э?игини сырыы аайы к???л ыытыахпыт суо?а! – Баишев Петровтаах кэннилэригэр суолу б??лээн турар бэйэтин саллааттарыгар хайы?ан, ха?ыытаан бытарытта:

– Нохолоор! Бу дьону т?тт?р? а?ары?! Суолларын б??лээн турума?!

Хамандыырдарын бирикээ?ин истэн, кэннилэрин б??лээн турбут саллааттар, т?ргэнник суол икки ?тт?гэр тахсан, уоннуу буолан сэлэлии турунан кэбистилэр. Сааларын тутан сылдьалларын кубулуппатылар. Петров т?ргэнник дьонугар кэлэн:

– Быстро возвращаемся назад! Уговорил их командира – они нас пропускают! Не оглядываться назад и по сторонам! Оружие на спину! Быстро!.. – диэтэ.

Кы?ыл эрэспиэскэ?иттэр сааларын с?гэн, т?тт?р? эргилиннилэр. Кэннилэрин хайыспакка, суол устун сэлэлээн турар ?р?? саллааттарын икки ардыларынан хаамтаран бардылар. Суол ортотугар ?р?? этэрээтин хамандыыра Баишев баты?а к?р?н турда.

Эрэспиэскэ?иттэр аа?ан и?эн, суол икки ?тт?гэр уоннуу буолан сэлэлээн турар ?р?? саллааттарын харахтарын кырыытынан кылап гына к?р?н а?арбыттара – бары эдэр ба?айы саха уолаттара уонна кинилэри ?рг?ст????нэн супту к?р?н тураллар эбит! Дьэ, кытаанах сирэй-харах! Хамандыырдарын бирикээ?э эрэ кинилэри тохтоппут бадахтаах.

С?рдэрэ-куттара тостубут байыастар, ?р ба?айы айаннаан, ма?най Киллэми, онтон Тулагыны аастылар. Тулагыны аа?ан эрэ баран, бэйэ-бэйэлэрин ыккардыгар тыл быра?ыстылар:

– Слава богу! Живыми остались!

– А я думал, что нам конец!

– Николай Васильевич, что сказал их командир и кто он? – Петров солбуйааччыта, эдэр уол, чуга?аан кэлэн ыйытта:

– Это мой земляк… Вместе в школе учились…

– Видно, суровый мужик!..

– Да, пришлось притворяться мирным агнцем! Иначе, нельзя!

– Что будем сказать своему начальству?

Петров айаннатан и?эн тэ?иинин к??скэ тардан, атын чочумча тохтотто. Ки?итин сирэйин-хара?ын кэтээн к?р?-к?р?:

– Скажем, что почти все дороги в сторону Намского улуса перекрыты белоповстанцами… В действительности, это так. Поэтому, дальше вести разведку в этом направлении – бессмысленно! Зря будем терять людей!.. Над местным населением, больше, не глумляться… Вообще, прекратить жестокое отношение над инакомыслящими!..

– Хорошо. Действительно, так и надо было…

Марха?а чуга?аан и?эн, икки эдэр красноармеецтар дьонноруттан арыый хаалан и?эн, кистээн бэйэ-бэйэлэрин ыккардыгар тыл быра?ыстылар:

– Я больше не буду стремиться идти добровольцем в разведку, – диэн сибигинэйэ былаан эттэ до?оругар с??рбэччэлээх уол.

– Я тоже так думаю. Жизнь человеку дается один раз… У меня на родине – Орловщине – остались престарелые родители и любимая девушка. Живым бы вернуться к ним…

– Ты, должно быть, видел – какие лица, глаза у солдат-повстанцев?! Они – якуты, но такие же молодые парни, как мы с тобой! Скажи мне – чего мы с ними не поделили?!

– Действительно, пускай они живут по-своему, а мы с тобою, тоже, по-своему!..

– Живым бы остаться и вернуться к своим родным…

– Да, я тоже так, думаю. Это мое самое сокровенное желание!

– Пусть будет так!.. Все, поехали!..

Уолаттар аттарын туос б?т?р???нэн т??эрэн, дьоннорун ситэ баттаатылар.

Марханы са?ата-и?этэ суох аастылар. Куоракка кэлэн, начальстволара баар сиригэр бы?а кэлэн, ханна, хайдах сылдьыбыттарын, кими кытта кэпсэппиттэрин, тугу к?рб?ттэрин-истибиттэрин барытын, с?бэлэспиттэрин курдук дакылааттаатылар. Ити гынан баран, Николай Васильевич Марха?а тэриллэн олорор солуок ылыллыбыт бастаанньыстар чугас дьоннорун хаайбыт концентрационнай лаа?ыр ту?унан Баишев этиитин уонна сааныытын умнан биэрбэтэ: «Хайдах гыныахха? Агеевка этэн ту?ата суох! Лебедевкэ – эгэ эрэ! Ма?най бэйэ дьонугар Ойуунускайдаахха этэн, с?бэлэ?эн к?р??ххэ! Оннуга ордук буолуу?у! Ойуунускай – губревком бэрэссэдээтэлэ, бырабыыталыстыба ба?ылыгын курдук дуо?унаска олордо?о. Ылыннахтарына кини этиитин ылыныахтара. Ойуунускай ылсыста?ына эрэ туох эрэ тахсыа?а!» – дии саныы-саныы губревком?а барда.

Тиийбитэ Ойуунускай хо?угар улахан мунньах буола турар эбит. Петров тыа?а-уу?а суох киирэн, кэнники ыскамыайка?а наркомпросс ?лэ?иттэрэ Михаил Константинович Артемьевы уонна Николай Егорович Афанасьевы кытта кэккэлэ?э олорунан кэбистэ.

Мунньах б?тэн эрэр буолан, Петров Ойуунускай ха?ан босхолонорун кэтэ?эн олордо.

Сотору мунньах б?ттэ. Дьон тар?а?ан барда. Инники ыскамыайкаттан Исидор Барахов туран, Ойуунускайдыын тугу эрэ кэпсэтэн бардылар. Сотору кабинекка Ойуунускай, Барахов уонна Петров ???? эрэ хааллылар. Николай Васильевич: «Бу дьон ?т?р?нэн б?т?? суохтар!» – дии санаата уонна к?хс?н этиттэ. Дьоно кини диэки к?р? т?сп?ттэригэр:

– Су?ал кэпсэтии наада буолла. К?н?-дьылы к??ппэт бы?ыы-майгы тирээтэ. ????н олорон кэпсэтиэ?и?, – диэтэ.

– Су?ал кэпсэтии буолла?ына, су?аллык б?тэрэр гына о?остуо?у?. Су?ал бы?аарыыны эрэйэр дьыала элбээтэ, – Ойуунускай с?б?лэстэ.

????н олордулар. Ойуунускайдаах Барахов, Петров тугу этэрин кэтэ?эн, кинини к?р?н олороллор.

– Мин б?г?н Нам ту?аайыытынан эрэспиэскэ?э баран кэллим. Бастаанньыстар суол аайы бааллар. То?уурга т?бэ?эн, чуут ?л? сыстыбыт. Кыл м?чч? тыыннаах ортубут… Быраан аннын диэки… Урут Т???л? оскуолатыгар бииргэ ??рэммит ки?им хамандыырдаах т??рт уонча ки?илээх этэрээт би?игини, урукку сырыыларбытынан истэн, анаан то?уйбут. Хамандыырдара – Баишев Гавриил Васильевич диэн, суруйар идэ?э сыстан испит, уруккута сибээс ?лэ?итэ ки?и…

– Билэн, билэн! Оннук ки?и баара! С?рдээх туспа толкуйдаах – сахалыыны ?р? туппут ки?и! Ки?и сирбэт ?йд??х-санаалаах ыччата эбит дии санаабытым… Ол ки?и бастаанньа?а холбоспут, ?сс? хамандыыр буолбут эбит дии?! – Ойуунускай со?уйда.

– Ол этэрээт суолга иннибитин-кэннибитин б??лээн кэбистэ. Хамандыырдара утары кэлэн кэпсэттэ: «Барыгытын то?уйан то?ур?аттаран кэби?иэхпин санаан баран, бэрки?ээн тохтоотум – кэпсэтэн к?р??р?», – диир. Баишевтыын биир нэ?илиэк ыччаттарабыт. Мин дьонум ыты?ан охтоору гыммыттарын, нэ?иилэ тохтоттум. Би?игини т??рт т?г?л ба?ыйар ахсааннаах дьон ас гыныахтара дуо?!