Өлбөт үөстэниэҕиҥ

Нэ?илиэк дьоно сааларын хары?ыйа-хары?ыйа туттарбыттара. Сорох ?ч?гэй саа туттарыллыбата?ын Сэмэн билэрэ да, ону булдунан эбинэр кимтэн да к?рд??б?т???, сааны хомуйааччыларга кэпсээбэтэ?э. ?ч?гэй саа диэн, тыа ки?итин саамай к?нд? мала буолла?а дии.

Биирдэ Караванов Федор Иванович диэн губчека боломуочунайа кэлэн, дьону хомуйтаран, мунньах о?орбута. Суо?ур?анан карабинын бэйэтин ?рд?нэн ???э ыйаабыта, остуолга бэстилиэтин ууруммута. Тылбаасчыт н???? у?уннук тыл эппитэ. Мустубут дьон чуумпуран олорон истибиттэрэ.

– …Сюда с востока идут белые, а мы – красные… – диэбитин аргы?а сахалыы тылбаастаабытын биир элбэх са?алаах ки?и ал?ас:

– Оччо?о би?иги ?р??нэр буоллахпыт… – диэн кэбиспитигэр мустубут дьон со?уйбуттарын к?р?н, Караванов аргы?ын ы?арыйан туран тылбаастыырыгар соруйбута…

– Ах, вон оно как! Ну, я вам покажу, что значит… если, вы все белые! Оказывается, поэтому все наши распоряжения медленно и нехотя выполняете! Ну, бандиты! Скоро приду!.. Разговор с вами будет намного круче, чем сейчас!.. – инньэ диэт, т?ргэнник хомунан, аргы?ынаан та?ырдьа ойдулар.

Хас да хонон баран т?тт?р? и?эр сура?а и?илиннэ. Караванов Ой Бэскэ хоно сытан чыамайыкыларга: «Губчекаттан к???л ылан и?эбин – бандьыыттары бандьыыттар курдук тутуом, сорохторун хаайыыга ыытыам, атыттарын ытан ?л?р??нэн накаастыам!» – диэн сааммыт.

Нэ?илиэк дьоно ону истэн куттаныы б??? буоллулар! Икки эдэр уол, кимтэн да ыйыппакка-к???ллэппэккэ, кэлэр суолугар чокуур бинтиэпкэлээх то?уур о?ордулар. Сыар?алаах аттаах кэлбит Каравановы суол кытыытыгар са?а сытан ыттылар. Биирдэрин саата эстибэтэ. Икки?э – сыы?ан кэбистэ. Сыар?алаах аттаахтар т?ргэнник эргиллэн, миэстэлэриттэн ойутууларыгар, бараа?калаах ки?и э?иллэн хаалла. Тура эккирээт, тыа?а т?стэ.

Уолаттар бэрт т?ргэнник дьиэлэригэр т?нн?н, дьо??о тугу гыммыттарын уонна Караванов кэлбитин кэпсээтилэр. Дьон кырдьа?ас ?тт?, уолаттары улаханнык м???р-этэр солото суох т?ргэнник мустан, ыалга с?бэ мунньах о?ордулар.

– Дьэ, до?оттоор, иэдээн буолла! Харабаанап чыкаа ааспат-арахпат абаа?ы буолан буулаата! Хайдах буолабыт? Ону с?бэлэ?ээри барыгытын мустубут, – нэ?илиэккэ улахан ытыктабылынан ту?анар саа?ырбыт ки?и дьонун, эргим-ургум тутар курдук бы?ыынан, чинчилиирдии к?рд?.

Бары са?ата суох с???н олорбохтоотулар. Онтон хас да т?с-бас к?р??нээх саас ортолоох дьон санааларын истэн баран, биир санаа?а, иэдээни-алдьархайы о?оруон иннинэ, «Каравановы суох гынарга» диэн ыарахан бы?аарыныыны ылыннылар.

– Би?иэхэ маннык бы?аарыныы кы?ал?аттан ??скээтэ: К?н сырдыга кимиэхэ барытыгар к?нд?! Харабаанап би?иэхэ ?ч?гэйи санаабакка кэллэ! Кини тыыннаах хаалла?ына, бары К?н диэки ?стэ эрэ к?р?б?т! Ким маны толоруох эр с?рэхтээх баарый? – диэн ыйытыыга бары са?аларыттан матан олордохторуна, та?ырдьа ыт ?рдэ.

Аан та?ынаа?ы атах оро??о олорбут биир дьада?ы та?астаах ки?и туран та?ырдьаны ???й?н к?рд?:

– Сэмэнчик Мэхээлэйэп ар?ааттан от тиэйэн кэллэ. Ылынна?ына – кини ылыныа?а. Этэн к?р??, – диэтэ.

Чочумча буолан баран, эрчимнээх ба?айытык ааны тэлэйэ баттаан, аан туманы б?р?мм?т?нэн насревком чилиэнэ Сэмэн Мэхээлэйэп киирэн кэллэ.

– Хайа, бу туохха аттанан-атыырданан бары му?уннугут? Туох ?л?гэрэ буолла? – Сэмэн у?а оро??о Караванов сыар?аттан э?иллиитигэр суолга т??эн хаалбыт карабинын тутан олорор Хайдаала Уола Б??т?ргэ кэлэн кэккэлэ?э олордо. Бэргэ?этин устан, бол?омтолоохтук истэргэ бэлэмнэннэ.

Кырдьа?астар туох буолбутун, туох бы?аарыныыга кэлбиттэрин кэпсээн биэрдилэр. Сэмэн, са?ата суох олорбохтоон баран, Хайдаала Уолуттан карабины э?э охсон ылла. Карабин сыалын бол?ойон к?рд?. Онтон, ма?а?ыынын арыйан, хас ботуруон угулла сылдьарын с??кээн, аахта.

– Т??рт ботуруоннаах, сыала хамсаабатах саа эбит. Эргэ со?ус буолан баран, к?н? буолуон с?п. Чыкаа хайаан ку?а?ан сааны илдьэ сылдьыай? Ким да ?т?? ба?атынан с?б?лэммэт буолла?ына, хайыахпыный, мин барабын! Бар дьонум, нэ?илиэгим дьонун ту?угар, к?р?н баран олоруом дуо? Биир ?ч?гэй ки?итэ а?алы?! Мин сааларым ыраах бааллар, ол и?ин бу сааны ылабын! Чэ, т?ргэнник! – диэн тиэтэттэ.

Сэмэ??э к?м??? Хайдаала Уолун биэрдилэр. Ки?илэрэ дьиэтигэр баран, бэрдээнин ылан кэллэ. Сыар?алаах атынан то?уур буолбут сиригэр илтилэр.

Уолаттар Караванов тыа?а т?сп?т суолун баты?ан истилэр. Ар?аа – кэлбит суолун баты?а барбыт. ?р буола-буола суолга киирэр уонна салгыы тыанан айанныыр эбит. Биир сиргэ саабылатын хаарга туруору анньан хаалларбыт. Хайдаала Уола ону ылаары гыммытын Сэмэн тохтотто:

– Тыытыма! Туох эрэ сыаллаах хаалларбыт! Т?нн?н и?эн сэрэнэн к?р??хп?т.

Салгыы баран истилэр. Биир сиргэ, олох са?ардыыта, суолтан туораан, бэйэтин суолугар то?уур о?ороору гынан баран, хаххаланар миэстэтин сирэн буолуо, суолугар т?нн?н, салгыы, к?н?т?к барбыт.

– Саа?ын бэлэм тутан ис! Чыкаабыт кутталланна! Сотору со?ус са?ан сытан ытыалыа?а! – Сэмэн санныттан карабины ылан, ма?а?ыыныттан патроннигар ботуруону анньан киллэрэн, сомуогун туруоран, ытарга бэлэм истэ. Охтубут сыгынах мастардаах а?а?ас со?ус ойуурга кэллилэр. Эмискэ сыгынах кэнниттэн бэстилиэттээх ки?и кэллэ! Сэмэннээх тииттэр кэннилэригэр с?р??стэ т?ст?лэр. Бэстилиэт тыа?а иккитэ та?ыр?аатын кытта Сэмэн с?р??стэн турар тиитин хатырыгын буулдьалар то?ута к?т?н аастылар. Сэрэнэн, са?ан турар тиитин атын ?тт?ттэн кэтээн турда.

Сыгынах кэнниттэн бэстилиэттээх илии быкта. Тарба?ар туох эрэ кылабачыйарын кы?аан баран, Сэмэн ытан хабылыннарда. Ону кытта сыгынах кэнниттэн бараа?калаах ки?и илиитин туттубутунан хорос гына т?стэ. Эмискэ Хайдаала Уолун бэрдээнин тыа?а ньиргийээтин кытта ки?и, охсуллубут оттуу, сыгынах кэннигэр сууллан т?стэ. Бу барыта чыпчылыйыах икки ардыгар буолла.

Тиийэн к?рб?ттэрэ, хайыы ?йэ ?л?н сытар эбит. Сэмэн би?илэхтээх тарбахтаах илиитигэр ыппытыгар, табыллан хорос гына т????т?гэр, кэтээн турбут Хайдаала Уола баска т??эрбит. Т?нн?н и?эн, били, хаарга туруору анньыллыбыт сэби ылан аа?арга сананнылар. Хайдаала Уолун халбарыччы анньан баран, Сэмэн аргыый а?ай хаары ы?ан к?рб?тэ: Караванов саабыла кыынын тумсугар «лимонка» граната чекатын синньигэс быанан баайан «айа» о?орбут эбит! Маа?ын, Хайдаала Уола сулбу тардан ылбыта буоллар, иккиэн ?л??х эбиттэр! Т??рт сыл кэри?ин анараа ?тт?гэр Саха национальнай гвардиятыгар сулууспалаабыт буолан, Сэмэн, барытын кэмигэр ?йд??н, тыыннаах хаалбыттарыгар махтал буолла!

Сотору Чыамайыкы нэ?илиэгин кэккэлэ?э нэ?илиэккэ илинтэн бастаанньыстар этэрээттэрэ кэлбитэ. Сэмэн Мэхээлэйэп уонна Хайдаала Уола онно баран холбо?оору хомуммуттарыгар Сэмэн аба?ата Ньукулай Мэхээлэйэп-Кээйэ Ньукуу?а:

– Бэрдимсийэн чыкаа ки?итин сада?аласты?! Онно-манна кыттыспакка, барбакка-кэлбэккэ с?г?н олор! Салгыы былаа?ы утараары о?о?унну? дуо? – диэн быраатын м?хт?.

– Эн, аба?ам о?онньор! Миигин кыра о?о курдук ??рэтээри гына?ын дуо?! Бэйэ? уолаттаргын ??рэттэрбити?, оттон миигин, собус-соруйан, ??рэхтэн-билииттэн матарбыты?! Ол курдук салгыы тутан олороору гына?ын дуо?! Дьонум-сэргэм, саха омуга баар дуу, суох дуу буолалларын бы?аарыахтаах к???э-дьылга, эн этиигинэн, манна быар куустан, лаглайан баран олоруохтаахпын дуо?! Са?ам диэн, наадата-ту?ата суо?у, букатын са?арыма! – Сэмэн аба?ата о?онньору саба са?аран кэбистэ.

Н???? к?н?гэр та?астарын-саптарын о?остон, сааларын-сэптэрин хомунан, ?р?? этэрээтэ баар, кэлбит сиригэр Хайдаала Уолунуун барбыт сурахтара и?илиннэ.

* * *

Алексей Елисеевич Кулаковскай-?кс?к?лээх ?л?кс?й Дьокуускайга ?р буоларын уруккуттан с?б?лээбэт. Быйыл да оннук буолла.

Уобалас ?рд?нэн б?р??кээбит са?а былаас омсолоох дьа?аллара, чыкаалар ??нэ-тэ?иинэ суох барыылара тэ?ииргэппит, кими да итэ?эйбэт-эрэммэт буолбут нэ?илиэнньэ бары ара?алара онно эбии буоллулар.

Бэйэтэ да саа?ын тухары кыара?аска-кыбычыы??а хаайтара ??рэммэтэх ки?и – ?кс?к?лээх ?л?кс?й а?ыйах кэм?э маннык олоххо-дьа?ахха ?й?-санаата буорайа сыста. Кини саллар-саа?ын тухары ыраас салгыннаах, сайа?ас санаалаах дьонноох, кэрэ айыл?алаах эйгэ?э сылдьыбыт уонна онно дьулуспут ки?и буолла?а.

?кс?к?лээх бу сылдьан саха урукку ?р?б?л??сс?йэлэр иннилэригэр биллибит-к?ст?б?т интэлигиэннэрин, бэйэтин ??лээннээхтэрин, ту?унан элбэхтик да санаата. Кини ордук Микииппэрэби суохтаабытын билиннэ: «Василий Васильевич ?т?? да ки?и эбитин билигин кэлэн эрэ, дьи?нээ?инэн сыаналыырбытын чэгиэн ?й?нэн ?йд??ргэ ыарахан. Бу икки атахтаах диэн баар – дьикти айылгылаах харамай! Ки?и ?т??т?н-???т?н бэйэбит аттыбытыгар суох эрэ буолла?ына саныыбыт! Оттон кини тыыннаа?ар, эбэтэр, чугаспытыгар ?лэлии-хамсыы, ??рэ-к?т? сырытта?ына – суох! Саха ки?итин айылгытыгар, былыр-былыргыттан, маннык баара – биллибэт! Араа?а, ардыгар, манныгы алтыспыт уонна истибит-билбит омуктарбытыттан ылабыт дуу, хайда?ый?

Василий Васильевич саха интэлигиэнсийэтин б?т?нн?? биир с?р?н?нэн ?лэлииргэ-айарга, биир санаанан кэскили тэринэргэ салайбыта, чуолаан, бу кэм?э – бу к?ннэргэ, барыбытыгар ?йд?нн?.

?йд??н кэби?иэ?и?: ?йэ са?аланыытын сылларынаа?ы т?мс??лэри, «Сахалар сойуустарын», 1912 сыллаа?ы съе?и уо.д.а. тэрээ?иннэри. Оччолорго да?аны, туора-маары ыста?алыан, ойуоккалыан ба?арааччылар суох буолбатахтара, бааллара ээ! Олору барытын оруннаах, с?бэ-ама, с?гэ-балта тылларынан с?пт??х ыллыкка, суолга т?нн?р?р?н, билигин кэлэн, ким мэлдьэ?иэй?!

Василий Васильевич ыксатыгар-чуга?ыгар сылдьыбыт эбэтэр кини баарын уонна ыллыктаах тылын-???н ыраахтан да истэ-билэ сылдьыбыт диэн дьол эбит… Кини бэйэтин солбуйуох ыччаттары бэлэмнээн испитин билигин эрэ бол?ойон к?р?б?т. Ол дьон кини суолунан сатаан барыахтара уонна салгыы барыахтара дуо? Оннук буолара уонна туолара буоллар, дьол буолуох эбит…

Гавриил Ксенофонтов, Алексей Широких, Арамаан Оросин, Георгий Ефимов уонна да атыттар, олус ?ч?гэй уолаттар ээ. Би?иэхэ кэнники ыйдарга бы?ыы-майгы олус ку?а?ан ?тт?гэр уларыйаары гынна бы?ыылаах. Ол кэм?э куорат и?игэр олоруо?у ба?арыллыбат… Ханнык ба?арар ки?ини былыргы ?б?гэлэрбит: «Т?рд?-т?б?рэ?э ?т?р», – дииллэрэ олус с?п!»

«Мин эмиэ быыс кэм?э бар дьонум т??лбэлээн олорор Илин Э?ээргэ та?ыстахпына табыллыы?ы», – дии санаата да, ?рг?лдь? олоххо киллэрэргэ бы?аарынна. Кумаа?ыларын хомуйан бэрээдэктээтэ. Илдьэ барыахтаах кумаа?ыларын, суруйар тээбиринин, харандаастарын хомунан-саа?ылаан суумка?а угунна. Тохтуу т??эн баран санаата: «Былатыантан суруктаах бардахха табыллыы?ы. Инньэ гымматахха чыкаалар тутан, мэ?эйдэ?э сылдьыахтара. Былатыан, бэйэтэ улахан хо?оонньут, суруйааччы буолбут ыччат, миигин, убайын, ?й???э. Кинилиин табыллан кэпсэтээччибит. Киниэхэ эрэлим улахан…»

Сарсыарда губревком?а тиийэн, Ойуунускайы аан хоско к???тэн олордо?уна, ки?итэ бэйэтэ тахсан кэллэ:

– Оо! Убайым ?л?кс?й Дэли?иэйэбис кэлэн олорор эбиккин дуу?! То?о олоро?ун, бы?а киириэххин! Эйиэхэ суол а?а?а?ын билбэт эбиккин! Чэ, киирдибит! – уонна бокуойа суох хо?угар илдьэ киирдэ.

– Дьэ, о?ом, быраатым! Миэхэ к?м?л?ст?хх?нэ сатаныы?ы. Манна тыыным-быарым ыгылынна. Дойдубар тахсан суруйуунан, норуот айымньытын хомуйуунан дьарыктаныы?ыбын.

Бу быыс кэм?э норуот сээркээн сэ?энньиттэрэ, ырыа?ыттара, оло?хо?уттара ?йд?р?-санаалара ты?аан сырыттахтара дии! Олору истэн, хомуйан хааллардахха – кэнэ?эски ыччат дьон сыаналыахтара этэ.

Былатыан ?л?кс??йэбис, ?лэ?-хамна?ы? ?м?р?й??х курдук буолла?ына, мин холобурбун баты?ыах эти?… Онон, эйигиттэн Илин Э?ээр улуустарга тахсарга к???л ыла, к?рд??? кэллим, – ?кс?к?лээх кы?ал?атын туруору эттэ.

– Убайым, олус с?пк? бы?аарыммыккын! Мин ону хайдах ?й??м суо?ай?! Дьэ, кытаат! Этэ??э, сити?иилээхтик сылдьан кэлээр! К??т??хп?т! – Ойуунускай остуолун дьаа?ыгыттан буруопус былаа?катын ойутан та?ааран суруйа о?уста. Остуолун ойо?о?угар турар улахан ыскааптан бэчээтин та?ааран уурда, илии баттаата. Уонна суруйбут кумаа?ытын ?кс?к?лээххэ уунна.

– Дьэ, бэрт! Махтал! – ?кс?к?лээх кумаа?ытын б?к тутан, т????н сиэбигэр угунна. – Былатыан, аныгы к?рс????гэ на?ылыччы кэпсэтиэхпит. Чэ, к?рс??ххэ диэри!

– К?рс??ххэ диэри! – Ойуунускай ?кс?к?лээххэ илиитин биэрдэ.

Ити к?н ?кс?к?лээх Илин Э?ээргэ туораата. Дойдутун Тааттаны ту?аайан айаннаан и?эн, аара билэр сээркээн сэ?энньиттэригэр, оло?хо?уттарыгар, ырыа?ыттарыгар, ??к?? тыла этээччилэргэ, о?уокайдьыттарга на?ылыччы сылдьыталаата.

Бар дьон ханна барытыгар кинини ??рэ-к?т? к?р?ст?лэр. Хонук сирдэригэр дьоро киэ?элэри тэрийдилэр. Мэ?э, Боотуруускай, Таатта улуустарыгар ?кс?к?лээ?и билбэт ки?и суох. Ол сылдьан губчека боломуочунайын Степан Максимович Аржаковы к?р?стэ. Аржаков эмиэ ??рэ-к?т? к?р?стэ. Буруопу?ун балачча у?ун кэм?э сылдьар гына у?атан биэрдэ. Сити?иилээх сырыыны ба?арда.

Боотуруускай уонна I Амма улуустарын быыса?ар нэ?илиэктэриттэн биирдэстэригэр хонук сиригэр олордо?уна, та?ыттан хас да бэрдээн саалаах дьон аан туманы б?р?мм?т?нэн к?т?н т?ст?лэр:

– Дьиэлээхтэр, дорооболору?! – таба са?ынньахтаах, дор?оонноох са?алаах ки?и бала?ан дьиэ и?ин эргиччи к?рд?. Оттуллан турар к?м?л??к о?ох иннигэр аргынньахтаан олорор ?кс?к?лээ?и к?р? биэрээт: