Оценить:
 Рейтинг: 0

Ўқувчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уйғунлашган технологиялари. Монография

Год написания книги
2023
<< 1 2 3 4 5 >>
На страницу:
3 из 5
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

2. Амалий маш?улoтлар. Педагогик технология тушунчасининг юзага келиш тарихи ва унга оид таърифлар билан танишиш. Технология фанига оид кириш дарсларини ташкил этишда ?yлланиладиган педагогик технологияларни yрганиш. Янги билимлар бериш, ме?нат кyникмаларини шакллантириш дарсларини ташкил этишда ?yлланиладиган педагогик технологияларни yрганиш. Такрорлаш ва муста?камлаш дарсларини ташкил этишда ?yлланиладиган педагогик технологияларни yрганиш. Синов дарсларини ташкил этишда ?yлланиладиган педагогик технологияларни yрганиш.

Мазкур курсни yрганиш самарадорлигини ани?лаш ма?садида институтда та?сил олаётган технологик таълим таълим йyналиши 301-гуру? талабалари тажриба гуру?и, 302-гуру? талабалари эса назорат гуру?и сифатида танлаб олинди. Ўтказилган тажрибаларда мазкур танлов курси yтилган гуру?ларда бу тушунча ва маълумотларни талабаларнинг yзлаштириши ?амда амалда ?yллаши ю?ори даражада бyлганлиги кузатилди. Олинган натижалар 1.1-жадвалда акс этган. Жадвалдаги маълумотлардан кyринадики, «Технология фанини y?итишда инновацион педагогик технологиялар» танлов курсини yрганиш бyйича тажриба гуру?ларида олиб борилаётган ишлар яхши самара бермо?да. Шу сабабли бу ишларни янада кенгайтириш, иложи бyлса мазкур курсни «Технологик таълим» таълим йyналиши y?ув режасининг 4-блокига тегишли бyлган махсус фанлар ?аторига киритиш зарур, деб ?исоблаймиз.

§1.2. Технология фани бyйича давлат таълим стандарти ?амда y?ув дастурларининг асосий йyналишлари ва уларнинг та?лили

Маълумки, Марказий Осиё хал?лари, шу жумладан, yзбеклар жа?ондаги энг ?адимий хал?лар сирасига кириб, улар жа?он фани, илмий-маърифий ва маданий ривожланишга беба?о ?исса ?yшганлар.

Зардуштийлик динининг му?аддас китоби – кy?на ёзма ёдгорлигимиз бyлган «Авесто”да Ўрта Осиё ?амда Я?ин ва Ўрта Шар? хал?ларининг энг ?адимги (эрамиздан аввалги II минг йилликнинг охиридан I минг йилликнинг кейинги асрларигача бyлган) даврдаги тарихи, ижтимоий-и?тисодий ?аёти, турмуши, урф-одатлари, диний-эъти?оди, хал? ?унармандчилиги, касб-кори, ?yшни хал?лари билан ижтимоий-и?тисодий ?амда маданий муносабатлари ёритилган. «Авесто”да болаларни ахло?ий, диний тарбиялашдан таш?ари, уларни y?итиш, илм-маърифат эгаси ?илиб тарбиялаш ва ?унармадчиликнинг сир-синоатларини yргатиш ?ам таъкидланган.

Чингизхон истилоси даврида Ўрта Осиёда илм-фан ва маданиятнинг ривожланиши юз йиллар ортда ?олган бyлса-да, Темурийлар даврига келиб илм-фан ва таълим бериш со?алари ю?ори чy??иларга чи?ди. Бунга мисол ?илиб ана шу даврнинг ёр?ин намоёндалари бyлган Алишер Навоий, Мирзо Улу?бек, Бобур каби алломаларимизни кyрсатиш мумкин. Ана шу даврларда ?ам болаларни y?итиш ва уларга таълим-тарбия бериш учун маълум дастурлар, услуб ва йyри?номалар яратилган [162].

1999 йил 16 августда ВМ томонидан умумтаълим мактабларида y?итиладиган фанлар, шу жумладан, технология (ме?нат таълими) y?ув фани бyйича ?ам ДТС ?абул ?илинди. 2006, 2010 йилларда бу стандартлар янги та?рирда фойдаланишга киритилди [165, 198, 209].

Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тy?рисида» ги ?онунида [8] мамлакатимиздаги таълим муассасаларида y?итиш жараёнини такомиллаштириш масалаларига ало?ида эътибор ?аратилган. Жумладан, умумий yрта таълим мактабларидаги технология фанини y?итиш жараёнига янгича ёндошиш, дарс самардорлигини оширишга эътибор ?аратилган. Ў?увчиларни ме?натга тайёрлаш жараёнида касб-?унарга йyналтиришни янада кучайтириш, уларни замонавий ишлаб чи?ариш асослари ё?очга, металлга ва газламага ишлов бериш технологияси, пазандачилик ва ?ишло? хyжалиги асослари, бадиий ме?нат технологияси ва машина элементлари йyналишлари бyйича билим, кyникма ва малакаларни эгаллашлари кyзда тутилган. Технология фанини y?итиш жараёнига янгича ёндашиш, дарс самарадорлигини ошириш ма?садида технология фани йyналишида Давлат таълим стандарти асосида тузилган y?ув дастурлари ишлаб чи?илган. Умумий yрта таълим мактабларининг y?ув режасида технология y?ув фанига 5-7-синфларда ?афтасига 2 соатдан, 8-9-синфларда эса 1 соатдан ва?т ажратилган [209, 12-б.]. Мавзулар y?увчиларнинг ёши, ?обилияти, истеъдоди, ?изи?ишлари, зе?ни, у?уви, билим даражаси ва бош?а психологик, физиологик хусусиятларини ?исобга олган ?олда yрганиб чи?илиши лозим.

Тавсия этилган y?ув дастурлари ичидаги мавзуларни y?увчиларнинг

ёши, билим даражалари ва бош?а психологик хусусиятларини ?исобга олган ?олда та?лил ?иладиган бyлсак, ажратилган ва?т давомида мавзуларнинг та?симланишида муаммолар кyзга ташланади. Маълумотларни ?абул ?илиши даражасини ?исобга олган ?олда йyналишлар бyйича бериладиган баъзи мавзулар y?увчиларни толи?тиради. Берилган айрим мавзулар ?ажми y?увчилар билими ?амровига нисбатан кyп. Ў?ув дастурини 5-синф мисолида та?лил ?иладиган бyлсак, мазкур дастурда айрим мураккаб мавзулар танланган. Масалан, Газламаларга ишлов бериш технологияси йyналишининг «Ма?сулотлар ишлаб чи?ариш технологияси» бyлимида «Бичиш ва тикиш ?а?ида маълумот, гавдадан yлчов олиш, масштабли линейка, фартук ва рyмол чизмасини чизиш» мавзулари берилган бyлиб, уларни yрганишга 2 соатдан ва?т ажратилган. Ю?орида кyрсатиб yтилган мавзулар 5-синф y?увчилари учун мураккаблик ?илади. Сабаби улар чизмачилик фани ва материалшуносликдан ?али етарли билимга эга эмаслиги учун ю?оридаги мавзуларни yзлаштиришлари ?ийин бyлади. Ю?оридаги мавзуларни yзлаштириш учун берилган соат ми?дори камлик ?илади. Бундан таш?ари буюмни конструкциялаш ва моделлаш учун ?ам ажратилган соат камлик ?илади. Сабаби, y?увчилар чизмачилик элементларига оид билим ва кyникмаларга эга бyлмаганликлари учун конструкциялаш элементларини yзлаштириш ?ийинчилик ту?диради. Масалан, Газламаларга ишлов бериш технологияси йyналиши дастурида «Фартук конструкциясини тузиш ва моделлаш» мавзусида ?ам чизи? турлари, ?ам буюмларни масштаб бyйича катталаштириш ва кичрайтириш, ?ам буюм деталларини симметрик ва ассимметрик жойлаштириш каби билим ва кyникмаларига эга бyлишлари лозим. Бунинг учун эса кyпро? y?ув соатлари ажратилиши лозим. Бундай камчиликлар yз ва?тида бартараф этилмаса – y?увчиларга ?ам, y?итувчиларга ?ам бир ?анча ?ийинчиликлар юзага келади.

Технология фани бyйича ДТС, y?ув дастуридаги айрим муаммолар ва уларни бартараф этиш ?а?ида. Давлатимизда таълим-тарбия тизимида амалга оширилаётган исло?отлар секин-аста yз самарасини бермо?да. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури асосида таълимни бос?ичма-бос?ич исло? ?илиш жараёнида юту?лар билан бир ?аторида айрим камчиликлар ?ам кyзга ташланмо?да. Буни меъёрий ?ужжат сифатида тузилган Давлат таълим стандартлари мисолида ?ам кузатишимиз мумкин. Стандартдаги технология фани y?ув дастурини та?лил ?илиб чи?иб ю?оридаги хулосага келдик. 1999 йилда тузилган Давлат таълими стандартини таълим тизимида ?yлланилганда бир ?анча муаммолар юзага келди. Педагоглар томонидан билдирилган фикр ва таклифлар асосида 2006, 2010 йилларда янги та?рирдаги стандарт жорий ?илинди. Янги та?рирдаги ДТС асосида тузилган y?ув дастурлари, олдинги стандартдаги y?ув дастурларига нисбатан анча кенгайтирилган, аммо бу камчиликлардан ?оли дегани эмас [123; 14-15-б.]. Масалан, 5-синф бyйича y?ув дастурларини yрганиб чи?илганда айрим камчиликлар борлиги ани?ланди. Буни, хусусан, 5-синфда Газламаларга ишлов бериш технологияси йyналиши y?ув дастури бyйича та?лил ?илиб кyрсак.

1. Материалшунослик бyлимини yрганишга 4 соат берилган бyлиб, бунда y?увчиларга биринчи маш?улотда хавфсизлик техникаси ?оидалари, санитария-гигиена талаблари yргатилади. Табиий толали газламлардан пахта ва зи?ир толаларидан тy?илган газламалар, уларнинг хусусиятлари ?а?ида маълумотлар берилади. 2-маш?улотда эса саржа (полотно) тy?иш, газламаларнинг yнг ва тескари томонларини, бyйлама ва кyндаланг ипларини ани?лаш бyйича амалий ишлар бажарилади. Умуман олганда y?увчиларга 4 соат мобайнида газламалар ?а?ида етарли маълумот бериш мумкин.

2. Асбоб-ускуналар, мосламалар ва улардан фойдаланиш бyлимини yрганишга 4 соат ва?т ажратилган бyлиб, бунда y?увчиларга ?yл ишлари ва уларни бажаришда ишлатиладиган асбоб-ускуналар ?а?ида умумий маълумот берилади, 3-назорат иши yтказилади. Кейинги маш?улот амалий маш?улот бyлиб, бунда y?увчилар ?yл чокларидан намуналар ва ушлагич тайёрлаш ишлари балан шу?улланадилар. Шу билан бирга дазмол билан ишлаш ва дазмоллаш ишларини ?ам yрганишлари кyзда тутилган. Биро?, тажриблар-нинг кyрсатишича, бунда y?увчиларни дазмоллаш ишларини пухта yрганиш-лари учун ва?т етмайди, бу ишни уйга вазифа ?илиб бериш ?ам маъ?ул эмас. Умуман олганда бу дарсларда y?увчиларга газламаларга ишлов бериш жараёнида ?yлланиладиган асбоб-усуналарни, мосламаларни тузилиши, ишлатилиши ?а?ида маълумотлар берилади. Бундан таш?ари y?увчиларга иш yрнини ташкиллаш, ме?нат хавфсизлиги ва санитария-гигиена ?оидалари риоя ?илиш ишлари ?ам yргатилади. Бунга ажратилган ва?т мобайнида ю?оридаги маълумотларни беришга улгуриш мумкин.

3. Машина, механизм, станоклар ва улардан фойдаланиш бyлимига yрганишга 4 соат ва?т ажратилган бyлиб, бунда y?увчилар ?yл юритмали тикув машиналарининг тузилишини, ишлатилишини, тикув машинасида юзага келган содда носозликларни бартараф этиш ишларини бажаришни yрганадилар, ипсиз тикишни маш? ?иладилар. Берилган ва?т

ичида бу маълумотларни ?ам y?увчиларга етказиб бериш мумкин.

4. Ма?сулотлар ишлаб чи?ариш технологияси бyлимини yрганиш-га 36 соат ва?т ажратилган бyлиб, бунда y?увчиларга газламага ишлов бериш технологияси, буюмларни конструкциялаш ва моделлаштириш, буюмларни тайёрлаш, тикув машинасида ишлаш, бахя ва буклама чоклар ?а?ида билимлар берилади. Амалий муста?ил ишларда фартукни конструкциялаш ва моделлашни бажарадилар. Фартук тайёрлаш технологиясини бос?ичма-бос?ич амалга оширадилар. Бу маълумотларни 14 соат ичида бажариш учун y?итувчидан анча мо?ирлик талаб этилади. Чунки бу маш?улотларда y?увчилар фартукни конструкциялашда, чизмачилик фанига оид айрим тушунчаларни, яъни чизи? турлари, симметрик ва ассимметрик расмлар, чизмачилик асбобларини тузилиши, ?yлланилиши, буюмларни проекциялари, техник чизмалари ?а?идаги маълумотларга эга бyлмаганлиги учун буюм чизмасини лойи?алаш, конструкциялаш, моделлаштириш ишларини бажараётганларида муаммо ту?илади. Шунинг учун 2 соат ва?т чизи? турлари, чизмачилик асбобларини тузилиши, ?yлланилиши, симметрик ва ассимметрик расмларни фар?лашни yргатишга ажратилса, яна 2 соат ва?т мобайнида буюмларни проекциялаш, масштаб бyйича катталаштириш, кичрайтириш ва буюмларни техник расмларини чизишни yрганадилар. Ў?ув дастурида буюмни конструкциялаш учун ?ам кам ва?т ажратилган, биз y?ув дастурини стандартдаги y?ув дастурига нисбатан бош?ача тузиб, шу асосда тажриба синфларида синовдан yтказдик. Натижа yз самарасини берди.

5-синфда сервис хизмати йyналиши бyйича y?ув дастури ва ДТСларни

?уйидагича та?рирда берилишини ма?садга мувофи? деб ?исоблаймиз:

Газламага ишлов бериш технологияси

Материалшунослик (4 соат)

Шакллантириладиган билимлар: Газламаларнинг турлари ва хал? хyжалигидаги а?амияти, газламанинг хусусиятлари. Газламадан тайёрланадиган буюмлар ва уларнинг элементлари. Тикувчилик буюмларини тайёрлаш технологияси. Махсус, ички, устки ва тантаналарга кийиладиган кийимларнинг вазифаси, турлари ва уларга бyлган эстетик талаблар.

Амалий муста?ил ишлар: Газламаларнинг турлари, хусусиятлари, хоссалари, ?yлланиш ва ишлаб чи?ариш технологияларига оид маълумотлар тyплаш. Табиий толалардан тайёрланган газлама хусусиятлари.

Асбоб-ускуналар, мосламалар ва улардан фойдаланиш (6 соат)

Шакллантириладиган билимлар: Газламага ишлов беришда ?yлланиладиган асбоб-ускуналар. Уларнинг турлари, тузилиши, ?yллаш ?оидалари ва ?авфсизлик техникаси. Тикувчилик буюмларини тайёрлашда (нам-исси?лик ишлови беришда) ?yлланиладиган асбоб-ускуналар. Уларнинг турлари, тузилиши, ?yллаш ?оидалари. Ў?ув манекени. Буюмлар чизмалари, андозалари ва намуналари.

Амалий муста?ил ишлар: Иш yрнини ташкил ?илиш. Ме?нат хавфсизлиги ва санитария-гигиена ?оидаларини yргатиш.

Машина, механизм, станоклар ва улардан фойдаланиш (6 соат)

Шакллантирадиган билимлар: ?yл юритмали тикув машиналари.

Уларнинг техник-технологик тавсифи, ишлаш усуллари. Замонавий тикув машиналари моделлари. Тикув машиналарининг тузилиши ва ишлаш тамойиллари.

Амалий муста?ил ишлар: Тикув машинасининг асосий ?исмларининг тузилиши. Машинани ишга тайёрлаш ва ишлаш. Содда носозликларни бартараф этиш.

Ма?сулотлар ишлаб чи?ариш технологияси (18 соат)

Шакллантириладиган билимлар: Чизмачилик элементлари. Чизи? турлари. Чизмачилик асбобларини тузилиши ва ишлашини yрганиш. Масштбали линейка. Буюмларни проекциялари. Буюмларни техник расмларини лойи?алаш ва чизиш. Газламага ишлов бериш технологияси, конструкциялаш ва моделлаштириш, буюмларни тайёрлаш, тикув машинасида ишлаш. Бахя ва буклама чоклар.

Амалий муста?ил ишлар: чизмачилик асбоблари, чизи? турлари ва уларни ?yллнилиши; буюмларни тасвирлаш усулларини yрганиш. Махсус кийим, тунги кyйлак, y?ув, ишлаб чи?ариш ва уй-рyз?ор ишларини бажариш учун фартук, рyмол бичиш ва тикиш. Машина чоклари (бахя ва буклама) нинг намуналарини бажара олиш.

Хал? ?унармандчилиги технологияси (16 соат)

Шакллантириладиган билимлар: Газламага ишлов беришга оид ?унармандчилик касблари (каштачилик, зардyзлик, попопчилик ва б.). Каштачиликнинг yзига хос хусусиятлари. Каштачилик мактаблари. Каштачилик асосида ишлаб чи?арилаётган буюмлар турлари.

Амалий муста?ил ишлар: Каштачилик ишларига хос буюмлар чизмаларининг андозалари ва буюмларни тайёрлаш.

Таянч маълумотлар: Иш yрнини ташкил ?илишда санитария-гигиена

талаблари ва ме?нат хавфсизлиги ?оидалари.

Хулоса. Ю?оридаги фикрларга асосланиб, Газламаларга ишлов технологияси йyналиши бyйича йиллик та?вим-мавзули режалаштиришнинг «Ма?сулотлар ишлаб чи?ариш технологияси» бyлимининг 25-28-маш?улотларига ?уйидаги yзгартиришларни киритиш зарур деб ?исоблаймиз.

Шакллантириладиган билимлар ?исмига: Чизмачилик элементлари. Чизи? турлари. Чизмачилик асбобларини тузилиши ва ишлашини yрганиш. Масштбали линейка – 2 соат. Буюмларнинг проекциялари. Буюмларни техник расмларини лойи?алаш ва чизиш – 2 соат.

Амалий муста?ил ишлар ?исмига: чизмачилик асбоблари, чизи? турлари ва уларни ?yлланилиши; буюмларни тасвирлаш усулларини yрганиш – 2 соат.

Бундай фикрларни бош?а синфлар учун ?ам билдириш мумкин. Жумладан 6-синфда ма?сулотлар ишлаб чи?ариш технологияси ?исмида асосан юбка тикиш ишларини бажариш кyзда тутилган ва бунга жами 18 соат ва?т берилган. Бу мавзуларни yрганишда ?ам чизмачиликка оид тушунчалардан фойдаланишга ?амда y?увчиларнинг эътборини модельер, дизайнер каби касбларга ?аратишга тy?ри келади [134, 135, 142]. 7-синфда ?ам мазкур ?исм бyйича асосий эътибор аёлларнинг миллий либосларига ?аратилган ва бу ишларни yрганишга жами 16 соат ва?т ажратилган. Бу ишларда ю?оридаги таклифлар билан бирга миллий кийимлар ?а?идаги тарихий маълумотлардан фойдаланишни таклиф ?иламиз [107, 119].

5-7-синфларда yтиладиган технология ва дизайн йyналиши бyйича ?ам

айрим таклифларни билдириш мумкин. Фикримизча, бунда асосан учта ?олатни ажратиб кyрсатиш зарур. 1-?олат – дастурда 5-7-синфлар кесимида уй-рyз?ор буюмлари ясаш, ё?очга ва металга ишлов бериш бyйича хал? ?унармандчилигига оид иш усулларини yрганиш ва буюмлар тайёрлаш каби мавзулар киритилган. Бунда айнан ?айси буюм, ?айси ?унармандчилик, ?айси иш турларини yрганиш ани? кyрсатилмаган, уларни танлаш y?итувчига ?авола ?илинган [209; 29-30-б.]. Бу бир томондан y?итувчиган ?улай, яхши бyлиши мумкин. Лекин, иккинчи томондан, турли ?удудларда y?итувчилар yзлари билганларича иш юритишлари сабабли дастурнинг мазмуни yзгариб кетиши ?ам мумкин.

2-?олат: дастурда кyп ?олларда уй-рyз?ор буюмлари (масалан, y?лов,

нон тахта, чекич, жува ва ?.) тайёрлаш кyзда тутилган. Биро?, тажрибаларнинг кyрсатишича, ?ар доим ?ам y?увчиларда бундай уй-рyз?ор буюмларини тайёрлашга ?изи?иш бyлавермас экан. Балки уларда автомобиль, самолёт, кема, ракета, поезд каби кyринишлардаги буюмларни тайёрлашга бyлган ?изи?иш кyпро? эканлиги маълум бyлди. Шунинг учун биз технология фанидан 6-7-синфлар учун y?ув-услубий ?yлланмалар тайёрлашда мана шу ?олатларни ?исобга олдик [112, 128, 129, 136, 137, 145].

3-?олат: 5-7-синфларда элктротехника ишлари бyлими мавжуд бyлиб, дастурга асосан бунда y?увчиларга электр энергияси, уни ?осил ?илиш ва узатиш, электр истеъмолчилари, улардан фойдаланиш, ХТ?, элетротехника со?асига оид касблар ?а?ида маълумот бериш, айрим иш турларини yрганиш

кyзда тутилган. Биро?, айни?са, 5-синфда y?увчилар бундай маълумотларга расмий равишда биринчи марта дуч келадилар. Шунинг учун y?итувчи томонидан бундай маълумотларни y?увчиларга етказиш осон бyлмайди. Шу сабабли бу маш?улотларда y?итувчи y?итишнинг турли фаол усулларидан унумли фойдаланишига тy?ри келади [99, 100, 101].

Биринчи боб бyйича хулоса

Маълумки, Республикамиз давлат муста?иллигига эришгандан кейин барча со?алар каби таълим тизимида ?ам катта yзгаришлар амалга оширилди ва ошириб келинмо?да. Жумладан умумий yрта таълим мактабларида y?итиладиган y?ув фанларни y?итиш ишларида ?ам катта yзгаришлар юз берди. Шу жумладан технология фанини y?итиш ишлари ?ам мазмунан модернизация ?илинди, янги y?ув дастурлари ва ДТС лари, янги дарсликлар ва y?ув ?yлланмалари яратилди, ?атто фаннинг номи ?ам yзгарди. Шу сабабли мазкур бобда умумий yрта таълим мактабларида технология y?ув фанини y?итишнинг ?озирги а?воли, амалдаги y?ув дастурлари ва ДТСлар мазмуни мухтасар ?олатда та?лил ?илинди. Чунки бирор со?ада тад?и?от олиб боришдан аввал шу со?адаги сyнгги yзгаришларни, уларнинг самарасини yрганиш, ?исобга олиш катта а?амията эга.

?еч иккиланмасдан шуни ало?ида айтиш мумкинки, y?увчиларни касб танлашга йyналтиришда, муста?ил ?аётга тайёрлашда технология y?ув фанининг а?амияти катта. Чунки бу фанни yрганиш жараёнида y?увчилар турли материаллар (ё?оч, пластмасса, метал, газлама, ози?-ов?ат ма?сулотлари) нинг турлари, хусусиятлари, уларга ишов бериш усуллари, ишлов беришда ?yлланиладиган асбоб-ускуна ва мосламалар билан танишадилар, амалий маш?улотларда улардан ?андай фойдаланишни yрганиб оладилар. Бундан таш?ари хал? ?унармандчилиги, электротехника ишлари ва электроника асослари, таъмирлаш ишлари билан ?ам танишадилар, бу со?аларда ?ам зарару блган билим ?амда кyнималарга эга бyладилар.
<< 1 2 3 4 5 >>
На страницу:
3 из 5