Оценить:
 Рейтинг: 0

Ўқувчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уйғунлашган технологиялари. Монография

Год написания книги
2023
<< 1 2 3 4 5
На страницу:
5 из 5
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

– педагогик ва ахборот технологияларини таълим тизими амалиётига жорий этишнинг умумий назарий асослари яратилгани ?олда уларни педагогик амалиётга татби? этишнинг илмий-методик асослари ишлаб чи?илмагани;

– етарлича касбий йyналтирилганликка, ю?ори мукаммалликка эга бyлмаган педагогик жараён ма?сули сифатида етишиб чи?аётган таълим муассасалари битирувчиларининг мутахассис сифатида муста?ил ва ижодий ишлаш даражасига эриша олмаётгани.

Мазкур камчиликларни бартараф этилиши кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг кейинги бос?ичлардаги ишларни муваффа?иятли амалга ошириш учун замин яратади. Шунингдек, та?лил этилган муаммонинг долзарблиги шундан иборатки, миллий дастурни амалга оширишнинг иккинчи бос?ичида мажбурий умумий, yрта махсус ва касб-?унар таълими ?амда y?увчиларнинг ?обилият ва имкониятларига ?араб таба?алаштирилган таълимга yтиш зарурлиги ани? белгилаб берилган. Таълим муассасалари махсус тайёрланган малакали педагог кадрлар билан тyлдирилиб, уларнинг фаолиятида ра?обатга асосланган му?итни вужудга келтириш кyзда тутилган. Биро? бу вазифаларни амалга оширишнинг илмий-назарий асослари етарлича ишлаб чи?илмаганини ?ам айтиш жоиз. Мазкур муаммоларни ?ал ?илишда умумий yрта таълимни амалга оширишнинг махсус педагогик технологияла-рини ишлаб чи?иш му?им а?амият касб этади. Ватанимиз ва ?орижий давлатларнинг олимлари бу борада маълум илмий тад?и?от ишларини амалга оширганлар. Бугунги кунда бундай тад?и?отлар ?амрови кенгайиб, жумладан, технология фанида педагогик технологияларни ?yллаш борасидаги тад?и?отларда бир бутун, якдил ?арашлар пайдо бyлмо?да [87; 4-8-б.; 90; 138-140-б.]. Мазкур муаммо бyйича адабиётларни, диссертацияларни yрганар эканмиз, таълим-тарбия ишлари жараёнида y?увчиларда ижодкорлик ?обилиятларини ривожлантириш масалалари деярли юз йилдан бери му?им педагогик муаммолардан бири сифатида yрганиб келинаётганлигини кyришимиз мумкин. Айни?са, 1950—60 йилларда америкалик олимлар томонидан мазкур масала кенг yрганилган. Жумладан Д. Ж.Гилфорд [49, 229], П. Торренс [231], М. Воллач ва Р. Коган [232] ?амда бош?алар томонидан y?увчиларда ижодкорлик ?обилиятларини ривожлантириш бyйича айрим назариялар яратилган эди. Ў?увчиларнинг ижодкорлик ?обилиятлари бyйича олиб борилган тад?и?отлар натажасида yтган асрнинг 60-йилларида америкалик тад?и?отчилар шундай хулосага келадилар: ижодий ?обилиятлар таълим олишдаги ?обилиятларга yхшамайди, яъни синоним эмас. Шу билан бирга таълим олишдаги ?обилият ва ижодий ?обилиятни инсоннинг умумий а?лий сало?ияти билан бо?ли?лиги ?ам бир хил эмас. Бундан келиб чи??ан ?олда Гилфорд ижодкорлик ?обилиятини универсал ?обилият сифатида ?арайди ва уни креатив деган ном билан атайди. Гилфорд инсоннинг ижодий фикрлаш жараёнини иккита типга ажратади:

Конвергент фикрлаш (тафаккур ?илиш). Бу фаолият турида масала мо?иятини изчил, манти?ий yрганиш ор?али ягона ечим топилади.

Дивергент фикрлаш (тафаккур ?илиш). Бу фаолият турида масалага бир неча му?обил ечимлар, кутилмаган ?олатлар, ички ?иссиёт асосида ечим топилади [49; 67-б.]

Америкалик яна бир тад?и?отчи Поль Торренс эса ижодкорликни етишмовчиликларни бартараф этиш воситаси сифатида ?арайди ва ижодкорикнинг ?уйидаги бос?ичларини кyрсатади: муаммони тушуниш, англаш; муаммога ечим излаш; муаммо ечиминини топишга ?аратилган ?ояни яратиш ва ифодалаш; ?ояни мослаштириш; натижани топиш [231; 151-б.]. Жоржия университети (А?Ш) профессори Марк Ранко ижодкорлик ?а?ида фикр юритиб, ижодкорликни иккита йyналишга бyлиб кyрсатади: санъаткорлик бyйича ва ишлаб чи?ариш-ясаш бyйича (Runco 2008, 2). Унинг таъкидлашича, ижодкорликнинг санъат бyйича кyриниш тури шуни тасди?лайдики, ижодкорлик санъаткорлар фаолиятининг жуда катта ?исмини ташкил этади. Буларга мисол тари?асида рассомлар, ?айкалтарошлар, сураткашлар, ра??осалар ва бастакорларни айтиш мумкин. Санъаткорлар одатда ижодкорликни yзларининг санъаткорона намойишлари ор?али, яъни, расм чизиш, ?айкал ясаш, суратлар ёки са?на кyринишлари мисолида кyрсатишади. Шунингдек, ижодкорликнинг 2-?араши бyйича, яъни ишлаб чи?ариш-ясаш кyриниши ёрдамлашиш, ясаш, ихтиро ?илиш ва ижтимоий а?амиятга эга бyлган нарсаларни ишлаб чи?ариш кабиларга бо?ли?дир. Тармо?лар бyйича ?оялар ишлаб чи?арувчи назариётчи ва янги нарсалар ихтиро ?иладиган ихтирочилар ушбу тоифага тааллу?лидир.

Бундай ?арашлар ор?али ижодкорлик масласига ёндашиш ?улайдир ва бу одатда ?исоблашда, назорат ?илишда, солиштиришда ва ба?олашда соддаликни таъминлайди. Аммо доктор Ранко ижодкорликнинг ушбу икки тури, яъни «намойиш ?илиш ва ясаш-ихтиро ?илишга асосланган ?арашлар инсондаги потенциал (бошлан?ич) ижодкорликни ани?лашда о?со?ликка учрайди» дейди. Чунки, унинг айтишича, кyпинча ёшларнинг бошлан?ич ижодини намоён ?илишга кyникмалари етишмаслигига а?амият берилмайди. Шу сабабли ёшлардаги ижодкорлик фаолияти ?а?ида гап кетганда, доктор Ранко y?итувчиларни санъаткорлик ва ишлаб чи?ариш-ясаш (яратувчанлик) со?аларидаги ?арашларда ?ушёр бyлишга ча?иради, уларнинг потенциал яратувчанлиги – яъни ёшларнинг илк ижодкорлик кyникмаларини ривожлантиришга эътибор ?аратиш зарурлигини таъкидлайди.

Мазкур ?ояларни ижодий давом эттирган ?олда кейинги пайтларда ?ам бир гуру? америкалик тад?и?отчилар томонидан y?увчиларнинг ижодкорлик ?обилиятларини ривожлантириш масалалари yрганиб келинмо?да. Жумладан Колорадо давлат университети тад?и?отчиси М.А.Моррель yзининг илмий ишида ёшларда ижодкорлик кyникмаларини шакллантириш ?а?ида фикр юритиб, женевалик психолог Жан Пиажанинг интеллект назариясига асосланган ?олда «Ў?увчиларнинг ижодкорлик кyникмалари уларнинг когнитив ривожланиб боришига бо?ли?» деб, ?исоблайди. Яъни Жан Пиажанинг интеллект назарияси бyйича болалар билимларни yзларининг шахсий тажрибиларини тушуниш ор?али эгаллай бошлайди. Бола yсган сари унинг yз тажрибаларидан олган билим ва кyникмалари ?амда тушунишларига бyлган ?обилиятига кyра yзгариб, ривожланиб боради. ?ар бир бола yзининг тажрибаси билан англаб етиш ?обилиятининг интерфаол алмашинуви натижасида ул?айиб боради. Ж. Пиажа болаларнинг ёшларини ?исобга олган ?олда бу жараённи 4 бос?ичга бyлган:

1-бос?ич. Бу бос?ич сенсомотор даври деб аталади. Бунда бола ту?илгандан бошлаб 2 ёшгача бyлган даврдаги шаклланиш жараёнида маълумотларни нарсаларга тегиниш ор?али yрганиб боради.

2-бос?ич. Бу бос?ич операциялардан олдинги тафаккур даври деб номланган бyлиб, бунда болада 2 ёшдан 7 ёшгача бyлган даврда символли маълумотлар, белгилар ёки шунга yхшаш ишоралар билан ишлаш ?обилияти шаклланади.

3-бос?ич. Бу бос?ич ани? операциялар даври бyлиб, бунда болада 7—8 ёшдан 11—12 ёшгача бyлган даврда ани? маълумотлар устида манти?ий фикрлаши ошиб боради.

4-бос?ич. Бу формал (расмий) операциялар даври бyлиб, бунда 11—12 ёшдан бошлаб, яъни yсмир ёшдаги болалар энди нафа?ат ани? маълумотлар устида, балки тасаввуридаги ёки абстракт маълумотлар устида ?ам ишлай бошлайди [233; 78-б.].

Бос?ичлар yртасида фар?лар болаларнинг ёши, уларнинг фикрлаши ва билим эгаллаш ?обилиятига ?араб yзгариши мумкин. Болалар фа?ат yзлари тушуниб еча оладиган маълумотлардан фойда олишлари мумкин. Бу маълумотлар уларнинг билимини ошишида ва у?иб олишида етакчи восита ёки манба бyлиб хизмат ?илади.

Бош?а бир тад?и?отчи – Лиза Майер эса (Виржиния политехника университети, А?Ш) PhD доктори илмий даражасини олиш учун ёзган диссертациясида y?увчиларга бериладиган амалий топшири?ларни реал ?аётда учрайдиган муаммолардан олиш кераклигини таъкидлаб yтган [230, 97-б.]. Бинобарин кундалик турмушда учрайдиган амалий топшири?ларни ечиш y?увчиларнинг ижобий натижаларга эришишида энг му?им воситалардан бири ?исобланади. Таълим масканлари дарсликларида эса мураккаб ва ани? ?онун-?оидаларга асосланган топшири?лар берилади. Бу топшири?лар кундалик турмушда учрайдиган муаммоларга yхшамайди. Бу ?олат эса y?увчиларни чал?итиши, зериктириши ёки уларда ?изи?иш уй?отмаслиги мумкин. Шунингдек, ?озирги пайтда А?Шнинг бош?а y?ув юртларида (Princeton university), бундан таш?ари Япония (AICHI university of Education), ?индистон (National Institute Of Technical Teachers Training And Research), Хитой (Shaansi Normal University), Германия (Belfield pedagogical university), Англия (National Advice on pedagogical technology), Россия (Таълим академияси), Ўзбекистон (ТДПУ, ?ДПИ) каби мамлакатларнинг олий таълим муассасалари ва илмий-тад?и?от марказларида ижодкорлик фаолиятини ривожлантириш масалалари бyйича тад?и?отлар, илмий изланишлар олиб борилмо?да. Жумладан россиялик тад?и?отчилардан Г.С.Альтшуллер [24], П.Н.Андрианов [25,26], А.В.Андриенко [27], Ю.Г.Бельмач [34], О.А.Белякина [35], Р.У.Богданова [38], Д.Б.Богоявленская [39], Г.Я.Буш [41], В.А.Горский [52], Д.П.Ельников [58], В.И.Коваленко ва В.В.Куленёнок [151], Д.М.Комский [153], В.Г.Разумовский [184], Н.С.Сайниев [190], Ю.С.Столяров [195], И.А.Торопов [205], Е.Е.Туник [207], О.В.Шелякина [223]; ватанмиз тад?и?отчиларидан Б. Адизов [17], В.Е.Алексеев [21], А. Алиев [22], Н. Алимов [23], Н.А.Бекмуратова [33], А.П.Худойберганов [212], Ш.С.Шарипов [216, 217, 220] ва бош?аларнинг илмий тад?и?от ишларида ижодкорлик, хусусан y?увчилар ижодкорлик фаолиятини ташкил этишнинг турли томонлари очиб берилган. Булардан, айни?са, Ш.С.Шариповнинг «Ў?увчилар касбий ижодкорлиги узвийлигини таъминлашнинг назарияси ва амалиёти» мавзусида ёзган докторлик диссертацияси бизда катта ?изи?иш уй?отди [220]. Диссертант мазкур илмий ишида y?увчиларни ижодкорликка yргатишни мактабдан бошлаб, уларнинг бу фаолиятини мактабдан кейинги таълим муассасаларида – К?Кларида ?ам давом эттириш керак, деган ?ояни илгари суради. Яъни y?увчиларнинг ижодкорлик ишларини узлуксиз давом эттириш зарурлигини таъкидлайди. Шу ма?садда диссертацияда зарур кyрсатмалар ва тавсиялар берилган.

Ю?орида келтирилган илмий ишларни та?лил ?илар эканмиз, уларда ёритилган фикрларни 19-асрда яшаган маш?ур педагог ва маърифатпарвар бобомиз Фитратнинг «Берилaдигaн билимлaрнинг болa ёши вa билим дaрaжaсигa мос келиши, болaнинг билимлaрни онгли yзлaштиришгa эришиши, билимнинг болaгa моддий вa мaънaвий фойдa келтириши» кераклиги тy?рисида айтган yгитлари билан ?амо?анг эканлигини кyришимиз мумкин [162]. Бундан шундай хулоса ?илиш мумкинки, болаларни y?итиш, тарбиялаш, хусусан, уларни ижодкорлик ру?ида тарбиялаш – умуминсоний иш бyлиб, бу макон, миллат, ир? ва жинс танламайди. У ?ар бир инсонга, ?ар бир болага тенг, тааллу?ли бyлади.

Ю?орида таъкидланганидек, y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантириш борасида кyплаб тад?и?от ишлари бажарилган бyлса-да, технология фани маш?улотлари жараёнида y?увчилар-нинг ижодкорлик ?обилиятини таркиб топтириш ва ривожлантириш технологиясини ишлаб чи?иш муаммоси мажмуавий ?олда yз ечимини топмаган. Фикримизча бу муаммони ?ал ?илишнинг энг ма?бул ечимига технология фани дарсларида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уй?унлашган технологияларидан фойдаланиш ишларини амалга ошириш, унинг илмий-методик омилларини ишлаб чи?иш йyли билан эришиш мумкин [91; 144-145-б.; 103; 102-103-б.; 119; 76-77-б.; 130; 118-120-б.].

Бу ?ояни илгари суришда ?уйидагиларга таянилди: биринчидан, умумий yрта ва yрта махсус, касб-?унар таълимининг субъекти бyлган y?увчи шахсини етук мутахассис сифатида шакллантириш учун аввало мактаб y?увчиларини касбга йyналтириш ишлари педагогик-психологик ташхис ?илишнинг замонавий технологияси асосида амалга оширилиши зарур. Хусусан y?увчиларни келгусида академик лицей ва касб-?унар коллежларига ёки ?унар мактабларига жалб этиш масалаларини чу?урро? yрганиш керак. Шунингдек, миллий менталитетимиз хусусиятларини yзида акс эттирувчи замонавий ташхис методларини ишлаб чи?иш ва амалиётга татби? этиш зарур; иккинчидан, умумий yрта таълим мактаби битирувчилари yзлари эгалламо?чи бyлган мутахассислик, унга тайёрланишдаги таълим жараёни ва ишлаб чи?аришдаги амалий фаолият хусусиятлари тy?рисида атрофлича тушунчага эга бyлишлари лозим. Бу масаланинг ?ал этилиши кyп жи?атдан битирувчи синф y?увчилари билан ишлашдаги касбга йyналтириш ишлари самарадорлиги билан узвий бо?ли?. Чунончи, бугунги кунда ю?ори yзлаштирувчи y?увчиларнинг аксарияти хал? хyжалигида мавжуд э?тиёжни эътиборга олмаган ?олда бир нечта энг нуфузли олий y?ув юртларидагина y?ишга интиладилар. Биро? битирувчи синф y?увчилари нуфузли ва ватанимиз равна?и учун ни?оятда му?им, стратегик а?амиятга эга бyлган то?-кон, металлургия, машинасозлик, радиотехника ва ало?ида таъкидлашни талаб этадиган аграр со?адаги мутахассисликлар тy?рисида етарли тушунчага эга эмаслар. Бу борадаги муаммолар ечимини касбга йyналтириш ишларининг янги технологиясини илмий асосда ишлаб чи?иш ор?али ?ал этиш мумкин бyлади, деб ?исоблаймиз. Бинобарин бу масалани ижобий ?ал этилиши келусида y?увчиларни ?айси касбларда ?андай ижодкорлик ишларини амалга ошириш йyналишларини ани?лаб олишга ?ам ёрдам беради; учинчидан, ижодкорлик фаолиятига тайёрлаш жараёнида y?увчиларни ижодкорлик фаолиятига жалб ?илишнинг моддий воситавий асосини таъминлаш билан бирга улардан самарали фойлаланишни таъмин этувчи илмий-методик асослар яратилмо?и лозим. Маълумки ?ар ?андай со?ани жа?он талаблари даражасида тара??ий эттиришнинг энг асосий омили ил?ор технологиялари-дан фойдаланиш билан чамбарчас бо?ли?. Жумладан, техник ёки бадиий ижодкорлик фаолиятининг ма?сулини замон талаблари даражасида бyлиши учун энг сyнгги ахборотлардан фойдаланиш зарурати юзага келмо?да. Шу сабабли янги ахборот технологияларини мамлакатимиз y?ув юртлари э?тиёжи ва имкониятларига мос келадиган педагогик-психологик асослаш ижодкор-лик технологиясини ривожлантиришнинг му?им йyналиши саналади; тyртинчидан, бyлажак y?итувчи мутахассисларни тайёрлаш жараёнида уларни y?увчиларни ижодкорликка yргатиш бyйича билим ва кyникмаларни

пухта эгаллашларига эришиш лозим.

Ў?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантириш ор?али уларда ижодкорлик кyникмаларини шакллантиришда, табиийки, устозлар, педагогларнинг yрни катта. Психологик ну?таи назардан олганда аслида ?амма инсон ?обилиятли, истеъдодли бyлиб дунёга келади. Болани ёшлигидано? нимага мойиллиги, ?обилияти борлигини yз ва?тида англаб, ани?лаб, уни ривожлантирсак, у ?а?и?ий ту?ма истеъдод эгасига айланади. Агар ва?тида буни ангалаб етмасак ва унинг ?изи?ишларига беэътибор бyлсак, ундаги истеъдод сyниб, худбин шахсга айланади. Шунинг учун педагоглар зиммасига катта вазифалар юклатилади. Педагог ходимларимиз ижодкор шахсларни тарбиялаш учун, y?увчиларда ижодкорона ёндашишни шакллантириш учун ?уйида ёритиладиган бир ?атор педагогик талабларга жавоб беришлари, яъни таълим жараёнида ?yлланиладиган айрим y?итиш усуллари ва шаклларидан унумли фойдаланишга эътибор ?аратишлари лозим. Бош?а предметлар ?атори умумтаълим мактабларида технология фани маш?улотларида бунга жиддий эътибор ?аратилмо?и лозим. Чунки технология фани маш?улотларида y?увчиларда ижодкорлик фаолиятини ривожлантириш учун ?улай имкониятлар мавжуд.

Умумий yрта таълим мактабларида технология фани маш?улотлари нисбатан муста?ил, аммо yзаро ало?ада бyлган ?исмларга бyлинади. Бу асосан назарий ва амалий ишлаб чи?ариш таълими жараёнидир. Назарий таълим y?увчиларни билимлар тизими билан ?уроллантиришга ?аратилган. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг учинчи бос?ичида таълим-тарбия тизимининг сифатини ошириш кyзда тутилган. Шу ну?таи назардан ?араганда таълим беришнинг фаоллаштирувчи шаклларидан бири бyлган модулли y?итишни технология фани жараёнига жорий этиш ни?оятда му?им а?амиятга эга. Биз бу ?а?да муло?аза юритиб, модулли y?итиш нима, у анъанавий дарс турларидан нимаси билан фар?ланади, деган масалага эътиборни ?аратамиз.

Маълумки, анъанавий дарс турларида таълим-тарбия жараёни марказида y?итувчи туради. У y?ув материалини тушунтиради, сyрайди ва ба?олайди. Ў?увчилар эса y?итиш жараёнининг суст иштирокчиси бyлиб, улар y?итувчи тушунтиришини эшитадилар ва унинг саволларига жавоб бериш билан кифояланадилар. Модулли y?итишда эса y?увчилар муста?ил равишда, билим, кyникма, малака эгаллаш билан бирга yз фаолиятларини ба?олаш даражасига кyтариладилар. Модулли y?итишнинг ижрочиси y?увчидир. Ў?итувчи бунда таълим олишнинг ташкилотчиси, y?увчининг ёрдамчиси сифатида ?атнашади. Модулли y?итишда y?итувчининг кyпгина функциялари y?увчиларга yтади. Ташкилотчи сифатида y?итувчининг функцияси аввал модулли y?итиш дастурини яратишда намоён бyлади. Модулли y?итишни амалга ошириш учун бундай дастурлар y?увчиларга олдиндан тар?атилиши керак. ?озирги бозор и?тисодиётига yтиш даврида кyпгина таълим муассасаларида модулли y?итиш дастурларини тайёр ?олатда ?ар бир y?увчига тар?атиш мушкул. Шуни назарда тутиб, технология фани дарсларининг ?ар бир мавзусини yтишдан олдин унинг мазмунидан келиб чи??ан ?олда y?увчиларга вазифа бериш лозим. Бундай вазифаларни y?увчилар томонидан муста?ил бажарилиши модулли y?итишни амалга оширишда ?исман дастур ролини бажариши мумкин.

Модулли y?итишни айрим мавзулар ёки боблар бyйича олиб бориш мумкин. Модулли y?итишни ташкил этиш одатда технологик карта тузишдан бошланади. Унда y?увчилар фаолиятининг ма?сади ани? кyрсатилади. Масалан газламаларга ба?ишланган мавзуни модулли y?итишда y?увчиларнинг фаолияти газламаларнинг тузилиши, хиллари, келиб чи?иши, а?амияти, ?андай со?аларда ишлатилиши ?а?идаги билимларни эгаллаш, газламалардан yз манфаатларида йyлида фойдаланиш, ?yшимча адабиётлар билан ишлаш кyникмасига эга бyлишга ?аратилади. модулли y?итишда ма?садга эришиш учун y?увчилар матн, ундаги расмлар билан танишишлари, айрим муаммоли масалалар, чунончи газламалар тайёрлаш тy?рисидаги тахминлар бyйича мунозара ?илишлари, саволларга жавоб беришлари, тест топшири?ларини бажаришлари лозим. Бу модулли y?итишнинг биринчи бос?ичи ?исобланади. модулли y?итишнинг иккинчи бос?ичи ?yйилган ма?садни амалга ошириш билан бо?ли? y?увчиларнинг муста?ил фаолиятини ташкил этишга ба?ишланади. модулли y?итишнинг учинчи бос?ичида y?увчилар yзларининг билим ва кyникмаларини ?ай даражада эканлигини ба?олайдилар. Модулли y?итишнинг тyртинчи бос?ичида y?итувчи модули дастурига, унда бажарилган ишларга якун ясайди.

Жа?он педагогикаси амалиётида ?yлланиб яхши натижалар бераётган y?итишнинг янги шакл ва усуллари республикамизнинг ил?ор y?итувчилари томонидан ?ам ?yлланилмо?да. Бундай усуллардан бири y?итишнинг интерфаол усулларидир. Бу усулнинг асл мо?ияти y?увчини муста?ил билим олишга, билим олиш учун эса изланишга, фикрлашга, дарслик ва ?yшимча адабиётлар билан ишлашга йyналтиришдир. Дарс жараёнида ?уйидаги интерфаол усуллардан фойдаланиш ма?садга мувофи?дир: а?лий ?ужум, тан?идий тафаккур, кичик гуру?ларда ишлаш, дебатлар, yз ну?таи назаринг бyлсин, ?ар ким ?ар кимга yргатади, пресс услуби, бинго yйини ва бош?алар. Ў?итишнинг бундай фаол шакллари ва усулларини ?yллаш y?увчиларга yз навбатида ижтимоий ?аётда ?онунларни амалда ?yллаш майлини ту?диради

ва имкон яратади.

«?yлланмалар билан ишлаш» усулида эса дарс yтиш жараёнида дарслик, ?yшимча адабиёт, жадвал, шакллар етарли бyлиши ва ?ар бир y?увчига берилиши керак. Умуман олганда энди технология дарсларида дарслик ва ?yлланмлар билан ишлаш усулидан фойдаланиш учун катта имкониятлар яратилди. Жумладан технология фани бyйича 5-9-синфлар учун дарсликлар ва бош?а ?yлланмалар яратилган [191, 206, 219, 221, 222].

Шунинг учун ?ам энди технология дарсларида y?увчиларни адабиётлар билан ишлашга yргатиш катта а?амият касб этмо?да.

?yлланмалар билан ишлашда y?итувчи мавзуни эълон ?илиб асосий ма?садни тушунтириб беради. Ў?увчилар дарслик, ?yлланма, жадвал ва шакллардан фойдаланиб маълумот тyплашга, дарсни муста?ил yрганиб, сyнгра yзаро кичик гуру?, жамоа бyлиб та?лил ?илиб чи?адилар. Бундай дарслар y?увчиларни дарслик, ?yлланмалардан фойдаланиб маълумот тyплашга, дунё?араши, билим ва кyникмасини оширишга, муста?ил билим олишга ва муста?илликка yргатади, шунингдек, шахсий психологик хусусиятларни, инсонийлик фазилатларини шакллантиришга ва ривожлантиришга ?ам ёрдам беради.

Технология фани y?увчиларни муайян ме?нат жараёнларини бевосита амалга оширишга тайёрлаш, яъни уларнинг билимларини амалиётда ?yллашга yргатиш, дастлабки касбий кyникма ва малакаларни шакллантириш вазифасини ?yяди. Ме?нат фаолиятида оддий бир ишни бажаришига йyналтирилган вазифанинг ?ар бир элементи ме?нат ?аракати дейилади. Бу модулли y?итишнинг иккинчи бос?ичига мос келади.

Технологик жараённинг бир типдаги асбоблар, мосламалар ва ме?нат усулларини ?yшиб олиб борилиши ор?али тугалланган ?исми ме?нат операцияси деб аталади. ?ар бир ме?нат операцияси ме?нат усулларининг бирга ?yшиб олиб борилиши ёрдамида бажарилади. Усул бу ишчининг муайян бир ма?садга эга бyлиб, тугалланган ме?нат ?аракатидир.

Назарий ва ишлаб чи?ариш таълими вазифаларини бyлиниши шартли характерга эга, чунки назарий таълимда билимларни амалиётда ?yллашга кyп эътибор берилади. Ишлаб чи?ариш таълимида олинган билимлар назарий таълимда туркумлаштирилади, назарий таълим жараёнида yрганилган кyникма ва малакалар эса ишлаб чи?ариш фаолиятида ?yлланиб муста?камланади. Технология фанининг асосий вазифаси y?увчиларни ижтимоий ва шахсий э?тиёжларини ?ондирувчи ишлаб чи?ариш ме?натига тайёрлашдан иборатдир. Ме?нат унумдорлиги аввало y?увчиларнинг танлаган касби бyйича ишга тайёрлиги, шахсий тажрибасига бо?ли?. шахс тажрибаси бу унинг томонидан эгалланган билим, малака ва одатлар йи?индисидир. Умумий режада у киши маданиятини, касб фаолиятида эса тайёрланганлик даражасини белгилайди. Технология фани маш?улотларида y?ув ишини тy?ри ташкил ?илиш, y?увчиларнинг давлат таълим стандартларида кyзда тутилган y?ув материалларини тизимли yрганиш ва пухта yзлаштириши ?амда миллий исти?лол ?ояларига асосланган жамиятимизнинг онгли ?урувчиларини тарбиялашга шароит яратади. Технология фани дарсларида y?увчиларнинг y?ув ва ишлаб чи?ариш фаолияти турли ташкилий шаклларда кечади. Технология фани маш?улотларида ташкилий шакл деганда y?ув ишлаб чи?ариш фаолияти учун y?увчилар кичик гуру?ларини ташкил этиш йyллари, бу фаолиятга ра?барлик ?илиш шакллари, шунингдек y?ув маш?улотларининг ?урилиш структураси тушунилади. Технология фанидан y?ув жараёнида таълимнинг турли шакллари ?yлланилади. Таълимнинг асосий шакли дарс ?исобланади. Бу технология фанидаги y?ув ишини ташкил этишнинг назарий ва ишлаб чи?ариш таълимидаги асосий шаклидир. Технология фани маш?улотларида y?итишнинг у ёки бу шаклини танлашда y?увчиларни касбий билим, кyникма ва малакалар билан ?уроллантириш жараёнида уларнинг мутло? ма?сади ва я?ин вазифалари, мазмун ?амда методлари, шунингдек, моддий шароитини белгилайдиган асосий омилларининг у ёки бу шаклига бо?ли?. Ў?увчилар фаолияти ва таълимоти жараёнини, шунингдек амалий тайёргарликнинг методлари ва дидактик воситаларини тy?ри танлаш ?уйидагиларни таъминлайди:

– буюмлар тайёрлашдаги технологик жараёнларнинг о?илона кyриниши (варианти) ни танлашни асослаш учун назарий билимлардан ма?садга мувофи? фойдаланиш ёки ишларни бажариш изчиллиги;

– y?увчиларга педагог томонидан технологик жараённинг ало?ида операция ?амда усулларини бажаришни, у ёки бу йyналиш учун характерли бyлган назорат-yлчов асбоблари ва апаратларини ?yллаш йyлларини, шунингдек ишлаб чи?ариш ил?орлари тажрибасини ?ар томонлама намойиш ?илиш, касбларни y?ув дастурлари ва режаларига мувофи? равишда тизимли ва изчиллик билан yрганиш;

– y?увчиларнинг ишлаб чи?ариш ме?натига тезро? ?yшилиши;

– y?ув ишининг турли ташкилий шакллар тизимида y?увчиларнинг педагог томонидан берилган уй вазифаларини муста?ил бажаришлари му?им а?амиятга эга. Назарий таълимда y?ув маърузалари, семинарлар, лабаротория маш?улотлари, практикумлардан фойдаланилади. ишлаб чи?ариш таълимида эса муайян шароитларда y?ув ишининг кичик гуру? таълимига я?ин бyлган шакли ?yлланилади. Технология фани y?итувчиси y?ув ишини ташкил этишда кyрсатилган шаклларнинг ?ар биридан фойдаланиши, зарур бyлганда уларни мувофи?лаштириши (алмаштириши ёки бирга ?yшиб олиб бориши) мумкин. Бунда y?ув дастурларининг бажарилиши y?увчиларни ишлаб чи?аришдаги муста?ил ишга тайёргарлигини оширишни, улар томонидан янги техника, технологик жараёнлар ва ме?натни ташкил этишни yрганишини таъминлайди. Педагогнинг таълимни бу бос?ичдаги y?ув тарбиявий вазифалари, y?ув материалининг мазмунидан келиб чи?иб, ишлаб чи?ариш характерини ?исобга олган ?олда гуру? ишлаб чи?ариш таълимини ташкил этишнинг энг о?илона шаклларини белгилайди. Хусусан дарсни ёппа (фронтал), гуру? шаклларида y?увчилар y?ув материалини бир ва?тда бир хил ишларни бажарган ?олда yрганадилар. Бу шакл y?итиш учун жуда ?улай шароит яратади ва шунинг учун ундан биринчи навбатда фойдаланиш зарур.

Технология фанидаги ишлаб чи?ариш таълими дастлабки пайтларда мактаб y?ув устахоналарида амалга оширилади. Ў?ув устахоналарида y?увчилар томонидан бажариладиган иш турларига ?араб маш?улотларнинг ?уйидаги хилларини кyрсатиб yтиш мумкин: маш? дарслари, y?ув-ишлаб чи?ариш дарслари – буюмларини муста?ил тайёрлаш дарслари, аралаш дарслар, инструктив ва назорат-текшириш дарслари.

Маш? ?илиш маш?улотлари даврида етакчи элемент – y?увчилар томонидан маш?ларни ишлаб чи?ариш жараёнида ?айта бажариш ?исобланади. Ў?ув-ишлаб чи?ариш, буюмларини муста?ил тайёрлаш дарслари ишлаб чи?ариш таълимининг асосий шарти сифатида yтилади. Бунда y?ув ишларини муста?ил бажариш якка (индивидуал), гуру? (звено, бригада) ли ва ёппа (фронтал) бyлиши мумкин. Бир хил иш ?уроли ва айни бир асбобни ?yллаб, бир хил ишни умумгуру? бажараётганда педагог гуру?га фа?ат умумий ра?барлик ?илиши билан ?ар бир y?увчига ёрдам беради.

Аралаш дарс деб барча айтиб yтилган дарс хилларига хос бyлган

элементлар ?yлланиладиган дарсга айтилади, ?ар бир дарснинг бош вазифаси

ва ма?сади y?увчилар томонидан дастур материалини онгли равишда yзлаштирилишидир.

Назорат-текшириш дарслари одатда, y?ув даврининг охирида y?увчиларнинг муста?ил ишга бyлган ?обилиятини, уларнинг ишлаб чи?аришга улгиришини ба?олаш, шунингдек y?ув ишлаб чи?аришда фа?ат y?увчилар эмас, балки педагог фаолиятидаги камчилик ва ижобий томонларини ?ам ?исобга олиш ма?садида yтказилади. Ишлаб чи?ариш таълими асосида yз ичига ?уйидагиларни олувчи тизим ётади: y?увчиларни мазкур операцияни ташкил этувчи ало?ида ?аракат ва усулларни бажаришдаги тренинг маш?лар; операцияда yзлаштирилган маш?ларни ?yшиш, яъни мазкур операцияни ташкил этувчи ?аракат усулларни комплекс

равишда yрганиш; объектни yрганишда муайян бос?ични ташкил этувчи бир неча асосий операцияларни yрганиш ва yзлаштириш; унча мураккаб бyлмаган, аммо мазкур буюмларга оид касб учун турдош бyлган буюмларни тайёрлашда бир неча yрганилган операцияларни комплекс равишда изчил ?yллаш; y?увчилар томонидан y?ув-ишлаб чи?ариш характерига эга бyлган буюмларни жуда мураккаб комплексларда yрганиладиган операцияларнинг катта ми?дорини ?yшиб олиб борган ?олда муста?ил тайёрлаш.

Шундай ?илиб, y?увчилар давлат таълим стандартлари ва y?ув дастурларига мувофи? режали равишда билимларни эгаллайдилар. Ў?ув устахоналарида y?увчиларга таълим беришнинг хусусияти шундаки, у y?увчилар томонидан билимлар, кyникма ва малакаларни изчил ?амда онгли yзлаштириш тамойилларига риоя ?илинган ?олда yтказилади. Барча ме?нат ?аракатлари, усуллари, операциялари ишларнинг yсиб борадиган мураккаблиги ва ани?лиги тартибида yрганилади. Ў?ув устахоналарида y?увчилар муайян ме?нат операциясига кирувчи ало?ида усул ва ?аракатларни эгаллайдилар, операцияни бутунлигича, хусусиятлари билан yзлаштириб, уни жуда о?илона ва ма?сулдор бажаришни yрганадилар. Бундай амалий ишларни y?увчиларни тy?ри бажаришга yргатишда инстрруктаж (йyл-йyри? кyрсатиш) методидан самарали фойдаланиш му?им а?амиятга эгадир [140; 248-254-б.]. Бинобарин инструктаж усули – уй?унлашган технология-ларнинг бир кyринишидир.

§2.3. Технология дарслари жараёнида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг педагогик, психофизиологик хусусиятлари

Педагогик адабиётларни, шу жумладан, диссертацияларни yрганиш натижалари шуни кyрсатадики, y?увчиларнинг ижодий ?обилиятларини ривожлантириш бyйича кyпгина тад?и?отлар yтказилган бyлиб, уларда y?увчиларнинг ижодий фаолиятини ташкил этишнинг турли хил шакл ва усуллари очиб берилган. Ўрганилган ?амма тад?и?отларда ижодий фаолият ор?али шахсни тарбиялашда катта имкониятлар мавжудлиги таъкидланган. Психологияга оид адабиётларда таъкидланишича, умумий ?олда фаолият деганда кишининг англанган ма?сад билан бош?арилиб туриладиган ички (психик) ва таш?и (жисмоний) фаоллигига айтилади [179 78-б.;, 180; 89-б.; 181; 118-б.]. Инсон фаолиятининг мазмуни шу фаолиятни вужудга келтирадиган э?тиёжларнинг бир yзи билан эмас, балки фаолият мотивлари билан ?ам белгиланади. Ма?садга эришиш фаоллик талаб ?илади. Бу фаоллик эса ирода билан бо?ли?дир. Шунинг учун ?ам фаолият во?еаликка бyлган фаол муносабатларни шундай шартидирки, яшаб турган одам ва олам yртасида реал ало?а yрнатади. Фаолият yйин фаолияти, таълим фаолияти ва ме?нат фаолияти турларига бyлинади. Ўйин фаолияти ?аракатли ва а?лий yйинлардан ташкил топади. Бу фаолият имкониятларидан таълим-тарбия жараёнларида ?ам унумли фойдаланиш мумкин [181; 118-б]. Таълим фаолияти эса субъектни yрганиш ма?сад ?илиб олинган yзига хос фаолият бyлиб, бу фаолият билим олиш, кyникма ва малакалар ?осил ?илиш билан якунланади. Ме?нат фаолияти эса маълум бир ижтимоий фойдали моддий ё маънавий ма?сулотни ишлаб чи?аришга йyналтирилган фаолият туридир.

Ижодий фаолият анча кенг маънодаги тушунчадир. Бу фаолият ме?натнинг ижодий йyналиши (ме?натни ташкил этиш, унинг мазмуни, усулларини тад?и? этиш) билан тавсифланади. Ижодий фаолият ечими илгари маълум бyлмаган масалаларни ?yйишни ёки фикрларни шакллантиришни та?озо этади. Муаммони ечишга ?аратилган ижодий фаолият муаммонинг ечимларини топиш, та??ослаш ва танлаш – изланувчанлик кyринишига эгадир.

Конструкторлик ва технологик фаолият эса инсон томонидан ижодий масалаларни бажариш, бунда буюмни конструкциялаш, уни тайёрлаш технологиясини ишлаб чи?ишни ва амалга оширишни билдиради. Бу ишларнинг натижаси сифатида юзага келадиган янгилик субъектив ва объектив, яъни yзи учун ёки жамият учун бyлиши мумкин. Турли ва?тларда турли со?а тад?и?отчилари, масалан, педагоглар, психологлар, физиологлар, социологлар ва бош?алар ижодий фаолият жараёнининг турли аспектларини – ?ирраларини yрганадилар ва бу со?анинг yзига хос ?онуниятларини очдилар. Масалан, рус физиологлари И.П.Павлов ва И.М.Сеченовларнинг тад?и?отларига кyра, ижодкорлик физиологик-психологик асосга эга бyлиб, yзига хос мураккаб психологик жараённи ташкил этади [178, 194]. Физиологларнинг ну?таи назарича, ижодий ?оя инсон мия-асаб фаолиятининг янги тизими ?исобланади. И.П.Павловнинг ани?лашича, олий мия-асаб тизими таш?и во?еа-?одисаларни ва турли нарсаларни фа?атгина ?абул ?илувчигина эмас, балки уларни аналитик-синтетик та?лил этиш хусусиятига ?ам эгадир [178; 65-б.]. Бунинг натижасида турли хил во?еа-?одисаларнинг, буюмларнинг фар?ини, ало?ида томонларини, yзига хос хусусиятларини, шартли бо?ли?лик томонларини ажратиш имконияти юзага келади. Бу эса yз навбатида инсонга буюм ва ?одисалардаги янги yхшашликларни ил?ай олиш, олдиндан маълум бyлган тушунчалар асосида уларга турли хил янгича ?арашларни юзага келтиришда ?yл келади. Бундай ?арашларнинг вужудга келиши эса турли объектлар ва бош?а буюмларни лойи?алаш, тайёрлаш жараёнлари билан бо?ли? бyлган ижодий фаолият учун асос бyлиб хизмат ?илади. Умуман олганда, ижодий фаолият ёки ижодкорлик ни?оятда кенг тушунча бyлиб, у илмий, бадиий, техник, амалий ижодкорлик каби со?аларга бyлиниб кетади. Ижодий фаолиятнинг бу со?алари умумий асосга эга бyлган ?олда yзига хос хусусиятларга ?ам эгадир. Жумладан техник ижодкорлик ?ам yзига хос хусусиятларга эга. Масалан, ато?ли психолог С.Л.Рубинштейн ихтирочиларнинг фаолиятини та?лил этиб, шундай фикр билдирган эди: «Ихтирочиларнинг бош?а а?лий фаолиятлардан ажратиб турадиган хусусияти шундан иборатки, бунда маълум муаммони ?ал этадиган ани? буюм, механизм ёки усулни яратиш туради. Ихтирочининг ижодий иши yзига хослиги во?еа ва ?одисалар жараёнига ?андайдир янгилик киритиши билан ани?ланади» [187; 201-б.]. Ижодкорлик жараёнида инсоннинг асаб-мия тизимига хос бyлган, мавжуд ва?тинчалик маълумотларни умумлаштиришга ва янгиларини яратишга имкон берадиган хусусиятлари я??ол намоён бyлади. В.С.Василейский [43], А.Н.Лук [158], Б.М.Теплов ва П.М.Якобсон [193] каби психологларнинг олиб борган тад?и?отларига кyра ижодий жараён yзига хос маълум ?онуниятлар асосида юз беради. Жумладан П. М.Якобсон ?ам ихтирочилариннг фаолиятини yрганар экан, «?ар ?андай кутилмаган ички четланишлар маълум ?онуниятлар асосида юзага келади», – деган фикрни билдирган эди [193; 132-б].


Вы ознакомились с фрагментом книги.
Приобретайте полный текст книги у нашего партнера:
<< 1 2 3 4 5
На страницу:
5 из 5