Оценить:
 Рейтинг: 0

Ўқувчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уйғунлашган технологиялари. Монография

Год написания книги
2023
1 2 3 4 5 >>
На страницу:
1 из 5
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля
Ў?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уй?унлашган технологиялари. Монография
Исмоил Каримов

Монографияда муаллифнинг кyп йиллик илмий-педагогик фаолиятидаги тажрибалари асосида мактабларда y?итиладиган технология фани дарсларида y?увчиларнинг ижодкорликни ташкил этишга ва ривожлантиришга илмий-услубий тавсиялар берилган. Монография технология фани y?итувчилари, уни y?итиш методикаси ихтисослиги бyйича тад?и?отчилари учун мyлжалланган, ундан талабалар, магистрантлар хам фойдаланишлари мумкин. Монография Фар?она давлат университети Илмий кенгаши томонидан нашр ?илишга тавсия этилган.

Ў?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уй?унлашган технологиялари

Монография

Исмоил Каримов

Мухаррир Ибратжон Хатамович Алиев

Мухаррир Боходир Хошимович Каримов

Мухаррир Оббозжон Хокимович ?yлдашов

Иллюстратор Ибратжон Хатамович Алиев

Иллюстратор Султонали Мукарамович Абдурахмонов

Му?ова дизайни Ибратжон Хатамович Алиев

Та?ризчи, педагогика фанлари доктори, профессор Н. Ш. Эркабоева

Та?ризчи, техника фанлари номзоди, доцент М. А?медов

Корректор Ибратжон Хатамович Алиев

© Исмоил Каримов, 2023

© Ибратжон Хатамович Алиев, иллюстрации, 2023

© Султонали Мукарамович Абдурахмонов, иллюстрации, 2023

ISBN 978-5-0059-6766-4

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

КИРИШ

Дунёдаги ?ар бир дaвлaтнинг биринчи нaвбaтдaги ишлaридaн бири ёшлaрни y?итиш, улaргa тaълим-тaрбия бериш, келaжaк учун муносиб кaдрлaр ?илиб тaрбиялaшдан иборат бyлган. Бизнинг мaмлaкaтимиздa ?aм бундaй ишлaр дaвлaтимиз рa?бaрининг доимий рaвишдa ди??aт мaркaзидa турибди, десaк – aйни ?a?и?aтни aйтгaн бyлaмиз. Президентимиз Ш. М. Мирзиёев тaъкидлaгaнидек: «Aгaр фaрзaндимизгa тy?ри тaрбия бермaсaк, ?aр куни, ?aр дa?и?aдa унинг юриш-туриши, кaйфиятидaн ого? бyлиб турмaсaк, улaрни илму ?унaргa yргaтмaсaк, муносиб иш топиб бермaсaк, бу омонaтни бой бериб ?yйишимиз ?еч гaп эмaс»[1 - Мирзиёев Ш. Ватанимиз та?дири ва келажаги йyлида янада ?амжи?ат бyлиб, ?атъият билан ?аракат ?илайлик. //«Хал? сyзи» газ., 2017 йил, 16 июнь.]. Бинобарин Президентимиз томонидан 2021 йилни «Ёшларни ?yллаб-?увватлаш ва а?оли саломатлигини муста?камлаш йили»[2 - Президент Ш. М. Мирзиёевнинг Олий Мажлисга ва Ўзбекистон хал?ига Мурожаатномаси. 2021 йил 29 декабрь.] деб номлашни таклиф ?илганлиги ?ам бу фикрни яна бир бор тасди?лайди. Ўзбекистон Республикасининг янги «Таълим тy?рисида»ги ?онунида[3 - Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тy?рисида”ги ?онуни. Т., (ЎР?-637 23.09.2020)] ?ам ?ар томонлама баркамол бyлган шахсни шакллантириш назарда тутилган. [8] Шу сaбaбли бугунги кундa тaълим-тaрбия со?aсидaги aсосий долзaрб мaсaлa – тaълим усуллaри вa шaкллaрини яхши эгaллaгaн, улaрни aмaлдa ?ийнaлмaй ?yллaй олaдигaн мaлaкaли кaдрлaрни тaйёрлaшдaн иборaт бyлиб ?олмо?дa. Ў?увчилaргa ишлaб чи?aриш со?aлaри ?a?идa мaълумот бериш, улaрни келгусидa ишлaб чи?aриш со?aлaридa ишлaшгa тaйёрлaшдa умумий yртa тaълим мaктaблaридa y?итилaдигaн технология y?ув фани дaрслaри дaрслaри кaттa a?aмиятгa эгa. Чунки технология y?ув фани дaрслaридa мaктaб y?увчилaригa техникa, технология, ишлaб чи?aриш aсослaри ?a?идa мaълумот вa тушунчaлaр берилaди, турли кaсблaргa йyнaлтириш ишлaри олиб борилaди. Бунда технология дaрслaридa турли самарадор методлaрдaн фойдaлaниш ор?aли y?увчилaргa билим aсослaрини бериш билaн биргa улaрдa топ?ирлик, ижодкорлик, мустa?ил фикрлaш вa ишлaй олиш кaби ?обилиятлaрни ?aм ривожлaнтириб боришимиз керaк. Чунки ишлaб чи?aриш жaрaёнидa техникa вa технология со?aлари билан бо?ли? бyлгaн турли хил муaммолaр кyплaб учрaб турaди вa улaрни бaртaрaф этмaсдaн туриб ишлaб чи?aришнинг сaмaрaдорлигини ошириб бyлмaйди. Кyплaб ишчи, техник вa му?aндислaр ишлaб чи?aриш жaрaёнини яхшилaш, тaкомиллaштиришгa ?aрaтилгaн ихтирочилик вa рaционaлизaторлик тaклифлaрини ишлаб чи?мо?дaлaр. Бундaй янгиликларни яратаётган кишилaр, тaбиийки, техник ижодкорлик бyйичa мaълум дaрaжaдa билим вa кyникмaлaргa эгa бyлиши, ижодкорлик усуллaридaн хaбaрдор бyлиши керaк. Бинобарин бундaй билимлaрни олиш ишлaри мaктaбдaн бошлaнaди. Мaктaбдa, мaктaб устaхонaсидa улaрнинг олгaн дaстлaбки билимлaри шу со?aдaги ишлaрни чу?урлaштиришгa вa дaвом эттиришгa бир туртки бyлиши, aсос солиши мумкин. Мазкур холатлар танланган мавзунинг долзарблигини кyрсатади.

Монография учта бобдан иборат.

I боб “Умумий yрта таълим мактабларида технология фани дарсларини

ташкил этилиши ва унинг та?лили” деб номланган бyлиб, бу бобда умумий yрта таълим мактабларида yтиладиган технология y?ув фани дарсларининг маз-муни ва а?амияти ёритилган ?амда технология y?ув фани бyйича давлат таълим стандарти ?амда y?ув дастурларининг асосий йyналишлари мазмуни та?лил ?илинган.

II боб “Технология дарслари жараёнида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг назарий асослари” деб номланган бyлиб, бу бобда технология дарслари жараёнида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг умумий масалалари, мазкур со?ада олиб борилган айрим илмий тад?и?отлар тавсифи ?амда y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этишнинг педагогик ва психофизиологик хусусиятлари очиб берилган.

“Технология дарсларида y?увчилар ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришда уй?унлашган технологиялардан фойдаланиш” деб номланган III бобда эса технология атамаси, унинг турлари ва ?yлланилиши ?а?идаги маълумотлар ёритилган, уй?унлашган технология тушунчаси ва ундан технология фани дарсларида фойдаланиш йyллари кyрсатилган, y?увчиларнинг ижодий фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришда уй?унлашган технологиялардан фойдаланиш бyйича услубий тавсиялар ва кyрсатмалар берилган.

?ар бир боб хулосалар билан якунланган. Умумий хулоса ва тавсияларда мазкур тад?и?отнинг а?амияти, ундан келиб чи?адиган вазифалар ва келгусида ?ал этилиши зарур бyлган масалалар ?а?идаги фикрлар ёритилган.

Иш сyнггида фойдаланилган адабиётлар рyйхати келтирилган.

Иловаларда y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантириш бyйича ?yшимча маълумотлар берилган.

Монографияда илгари сурилган ?оя ва баён этилган тушунчаларни изо?лаш ?амда илова тари?асида муаллифнинг “Взаимосвязь технического и художественного творчества учащихся как средство повышения эффектив-ности трудового обучения в V-VII классах” мавзусидаги (М., 1992), муаллифнинг илмий ра?барлигида тад?и?отчи Б.Олимов томонидан бажарилган “Ме?нат таълими дарсларида y?итишнинг ноанънавий усуллари” мавзусидаги номзодлик диссертацияларида (Т., 2008) келтирилган айрим мисоллардан ва бош?а манбалардан фойдаланилган.

Монографияда технология фани дарсларида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантириш бyйича келтирилган шакл ва методлар шахсан муаллифнинг ва унинг шогирдларининг педагогик фаолиятларида синовдан yтган ?амда яхши натижалар берганлигини ало?ида таъкидлаб yтамиз. Умуман олганда монографияда баён этилган фикрлар, тавсиялар ва келтирилган мисоллар y?итувчиларга технология фани дарсларида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришда назарий ва амалий томондан я?индан ёрдам бера олади, деган умиддамиз.

I боб. УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ТЕХНОЛОГИЯ ФАНИ ДАРСЛАРИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ВА УНИНГ ТА?ЛИЛИ

§1.1. Умумий yрта таълим мактабларида yтиладиган технология y?ув фани дарсларининг мазмуни ва а?амияти

Маълумки, хал?имизда ёшлар тарбиясига ?аратилган yзига хос яхши анъаналар бор. Хусусан, фарзандига яхши ном ?yйиш, яхши муаллим ?yлига топшириб саводини чи?ариш, илмли, касб-?унарли ?илиш, бошини икки ва уйли-жойли ?илиш шулар кабилардандир. ?адимдан ота-боболаримиз бу на?лга амал ?илиб келишган. Улар ?еч бyлмаганда аждодларимиз томонидан ?олдирилган yзларининг ?унарларини авлодларга мерос ?илиб ?олдиришган. Мана шундай ишлар туфайли бизнинг миллий анъаналаримиз, урф-одатларимиз, ?адриятларимиз, миллий ?унармандчилигимиз асрлар оша ривожланиб сай?ал топиб бормо?да. ?адимдан ота-боболаримиз yз фарзандларининг таълим-тарбия олиши, ?унар yрганишига ало?ида эътибор ?аратганлар. Аждодларимизнинг мана шу анъаналарини давом эттирган ?олда мамлакатимизда ёшларни замонавий y?ув муассасаларида, замонавий техника воситаларидан фойдаланган ?олда малакали мутахассислар ?yлида таълим-тарбия топишлари учун таълим тизимида тубдан исло?отлар олиб борилмо?да. Бинобарин давлатимиз ра?бари ?ам ?ар бир вилоятга ташрифи доирасида yтказаётган йи?илишларида, турли учрашувларда сyзлаган маъруза ва су?батларида баркамол авлодни тарбиялаш, ёшларни со?лом турмуш тарзига амал ?илиб яшашга yргатиш масалалари кун тартибидаги долзарб масала эканлигини таъкидлаб келмо?да, зарур ?арор ва фармонларни ?абул ?илмо?да.

Таълимни исло? ?илишдан ма?сад нима? Асосий ма?сад шундаки, биз Ўзбекистон аталмиш келажаги буюк давлат ?урмо?чимиз. Давлатимизнинг келажаги бугунги кундаги авлодлар ?yлидадир. Биз Ўзбекистоннинг буюк келажагини юксак маънавиятли, жисмонан со?лом, малакали ва ижодкор шахслар ?yлида бyлишини истаймиз. Бундай фазилатларга эга бyлган шахсларни камол топтириш учун эса таълим-тарбия тизимига ди??атимизни ?аратмо?имиз лозим. Мана шу ма?садда «Таълим тy?рисида», «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тy?рисида», «2004—2009 йилларда мактаб таълимини ривожлантириш умуммилий давлат дастури тy?рисда”ги ?онунлар [8, 9] ?абул ?илиниб, улар асосида бир ?атор ?онун ости ?ужжатлари ишлаб чи?илди ва улар изчиллик билан ?аётга татби? этилди. Хусусан таълим муассасаларига мос ?олда модернизациялашган Давлат таълим стандартлари ва бу стандартлар асосида y?ув дастурлари ишлаб чи?илди [165, 198, 209]. Улар асосида дарсликлар, y?ув ?yлланмалар, электрон ?yлланмалар яратилмо?да. Таълим беришнинг давлат ташкилотларидан таш?ари нодавлат ташкилотлари ?ам тузилмо?да. Буларнинг барчаси yсиб келаётган ёш авлодларимизни келажакда баркамол авлод бyлиб таълим ва тарбия олиши

учундир.

Бугунги кунда янги Ўзбекистон жа?он ми?ёсида кенг ?улоч ёзиб, ривожланиб бормо?да. Ўзбекистонни янада ривожланиши ва тара??ий этиши учун биз малакали кадрларни тарбияламо?имиз зарур. Малакали кадрлар эса булар – ижодкор шахслардир. Ижодкор шахсларни камол топтириш – мамлакатни ва жамиятни тара??ий эттириш гаровидир. Чунки ижод бор жойда yсиш ?ам, ривожланиш ?ам, ра?обат ?ам бyлади. Акс ?олда улар бир ну?тада ?отиб ?олиши мумкин.

Хyш, ижодкор шахсни таркиб топтириш нимага бо?ли?? Албатта, бу

масала педагогларга, устозларга бориб та?алади, чунки изланувчан, билимли, yз касбининг устаси бyлган мутахассисгина ?а?и?ий кадрни тарбиялаши мумкин. Ў?увчиларнинг яхши таълим-тарбия олиши учун со?лом му?ит, ?улай шарт-шароитлар ?ам яратилиши лозим. Бу борада мамлакатимизда бир ?анча ишлар амалга оширилмо?да. Масалан, академик лицей ва касб-?унар коллежлари барпо этилгани ва айни пайтда уларни модернизация ?илинаётганлиги, янгидан касб-?унар мактаблари ва техникумларни ташкил этилаётганлиги, мактабларни мукаммал таъмирлаб, замонавий техника ва жи?озлар билан таъминланиши, замонавий дарсликлар, электрон дарсликлар яратилиши ю?оридаги фикрларимизнинг исботидир. Демак, мана шу ?улайликлардан фойдаланиб, малакали кадрлар етиштириш албатта педагог ходимларнинг вазифасидир.

Бугунги кунда республикамизда таълим-тарбия со?асида олиб борилаётган исло?отлар барча фанларни y?итилишида бир ?атор вазифаларни бажаришни ма?сад ?илиб ?yймо?да. Шу билан бир ?аторда умумий yрта таълим мактабларида технология фанини y?итишни яхшилаш, касбга йyллаш ишларини такомиллаштириш учун ?ам бир ?анча амалий ишларни амалга ошириш кераклиги, бу борада олдимизда ечилиши зарур бyлган муаммолар талайгина эканлиги я??ол кyринмо?да.

Республикамиз давлат муста?иллигига эришгандан сyнг бир ?атор чет эл давлатларининг инвестициялари мамлакатимизга олиб кирилмо?да, бир ?анча ?орижий мамлакатлар билан ?yшма корхоналар фаолияти йyлга ?yйилди, чет эл дастго?лари олиб келиниб корхоналарга yрнатилмо?да, бир ?анча ишлаб чи?ариш саноат зоналари яратилди ва яратилмо?да. Шу сабабли мана шундай жойларда фаолият юритиш замонавий, малакали кадрлар тайёрлаш бугунги куннинг долзарб масаларидан ?исобланмо?да. Бу масалани ?ал ?илиш учун албатта касб-?унар коллежлари, ?унар мактаблари ва техникумларга катта масъулият юклатилади. Касб-?унарга йyллаш масалалари эса аввало умумий yрта таълим мактабларида технология фанини y?итишга катта а?амият ?аратилишини талаб ?илади. Чунки биз фа?ат касб-?унар эгаларини эмас, балки ижодкор шахсларни тарбиялашни ?ам олдимизга му?им масала ?илиб ?yймо?имиз зарур. Шуларни ?исобга олган ?олда ижодкор шахсни тарбиялашни мактабларда технология фани маш?улот-ларини y?итишдаги ма?сад ва вазифаларнинг мезони ?илиб белгилаб олмо?имиз зарур.

Технология фани дарслари y?итувчи ра?барлигида y?увчилар

томонидан бажариладиган а?лий ва жисмоний ?аракатлар – ме?нат фаолияти маш?улотлари жараёнидан иборат бyлиб, якуний натижада уларнинг ме?нат ?уроллари, воситалари ва жараёнлари ?а?ида билимларини ?амда маълум со?адаги ишлаб чи?ариш ме?натини бажариш учун зарур амалий кyникма ва малакаларини эгаллашларига, онгли равишда касб танлашга ?амда жамият ва шахс фаровонлиги йyлида ме?нат фаолиятига ?yшилишларига имкон берувчи шахсий сифатларини ва тафаккурларини ривожлантиришга ?аратилган y?ув фанидир [209; 5-б.].

Умумий yрта таълим мактабларида yтиладиган технология фани дарслари узо? муддат, яъни биринчи синфдан то охирги синфгача бyлган давр ичида y?итилиши билан y?увчилар фаолиятида ва мактаб ?аётида yзига хос му?им а?амиятга эгадир. Бунда технология фани маш?улотлари дарслари уч бос?ичда ташкил этилиб, улардан кyзланган ма?сад y?увчиларни а?лий ва жисмоний томондан тy?ри ривожлантириш, ме?нат олами ва кишилари, ме?нат ?уроллари ва амаллари, асосий ишлаб чи?ариш со?алари ва касблар билан таништириш, иш ?уролларидан фойдаланиш, оддий буюмларни ясашга оид ме?нат кyникмаларини, малакаларини ?осил ?илиш, онгли равишда касб танлашга йyналтиришдан иборат. Бунда 5-9-синфлардаги технология фани дарсларида y?увчиларга бирор-бир касб тугал yргатилмайди. Балки бир неча касблар ?а?ида умумий маълумотлар бериш, айрим иш ?уроллари, механизм ва станоклардан фойдаланиш ор?али буюмлар тайёрлаш жараёнларини yргатиш ор?али y?увчиларда yша касблар ?а?ида дастлабки тасаввурлар ?осил ?илинади, шулар ор?али уларни келгусида онгли равишда касб танлашга йyллаш ишлари амалга оширилади. Умуман олганда мазкур технология фани дарсларини y?итишда олдинга ?yйилган асосий иш y?увчиларнинг а?лий ва жисмоний томондан тy?ри ривожланишини таъминлаш, ижодий ?обилиятларини yстириш ва амалий иш бажариш малакаларини таркиб топтиришдир. Бундан ?уйидаги ма?сад ва вазифалар келиб чи?ади.

Технология фанининг ма?сади:

– y?увчиларда умумме?нат кyникма ва малакаларни шакллантириш,

уларнинг ?изи?ишлари, ?обилиятлари, касбий мойилликларига кyра, касб-?унар турларини танлашга асос бyладиган хислатларини, умумме?нат маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш;

– y?увчилар томонидан бажариладиган, моддий неъматлар яратишга ?аратилган а?лий ва жисмоний ?аракатлар ме?нат жараёнидан иборат бyлиб, уларнинг ме?нат ?уроллари, воситалари ва жараёнлари ?а?идаги билимларини ?амда маълум со?адаги ишлаб чи?ариш ме?натини ва малакалариниэгалашларига, онгли равишда касб танлашга ?амда жамият ва шахс фаровонлиги йyлида ме?нат фаолиятига ?yшилишларига имкон берувчи шахсий сифат ва тафаккурларини ривожлантиришга ?аратилган.

Шулардан келиб чи?иб технология фанининг вазифалари ДТСда ?уйидагича белгиланган:

– турли ишлаб чи?ариш со?алари мазмунига тааллу?ли дастлабки маълумотларни yргатиш, yлчаш-текшириш асбобларидан, маълумот манбаларидан фойдалана олиш, ме?нат амалиётларини бажариш, эришилган ме?нат натижаларни белгиланган талаблар билан та??ослаш ор?али хулоса чи?аришга yргатиш;
1 2 3 4 5 >>
На страницу:
1 из 5