Оценить:
 Рейтинг: 0

Ўқувчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уйғунлашган технологиялари. Монография

Год написания книги
2023
<< 1 2 3 4 5 >>
На страницу:
4 из 5
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

Мана шу муло?азалардан келиб чи?иб ва биринчи бобда ёритилган материаллар асосида ?уйидаги хулосаларни чи?ариш мумкин:

1. Технология фани y?увчиларни амалий ишлашга yргатишда, ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришда, касб танлашга йyналтиришда, yзларига мос касбларни танлашда, шу ор?али уларни муста?ил ?аётга тайёрлашда катта имкониятларга эгадир. Шу сабабли технология y?ув фанини y?итишнинг мазмунини, методикасини фан-техника ва ишлаб чи?ариш (технология) тара??иётига мос равишда yзгартириб бориш – бир томондан давр талаби бyлса, иккинчи томондан ижтимоий буюртмадир.

2. Ю?орида таъкидланганидек, технология y?ув фани узо? муддат, яъни биринчи синфдан то охирги синфгача бyлган давр ичида y?итилади. Бундан кyзланган асосий ма?сад – y?увчиларни а?лий ва жисмоний томондан тy?ри ривожлантириш, ме?нат олами ва ме?нат кишилари, ме?нат ?уроллари ва амаллари, асосий ишлаб чи?ариш со?алари ва касблар билан таништириш, иш ?уролларидан фойдаланиш, оддий буюмларни ясашга оид ме?нат малакаларини ?осил ?илиш, онгли равишда касб танлашга йyналтиришдан иборат. Бу ишларни мактабда шартли равишдв уч бос?ичда амалга оширилади, бу бос?ичларнинг ?ар бирини олдига ?yйилган ани? вазифалар мавжуд бyлади. Жумладан, 1-бос?ичда 1-4-синфлардаги технология фани дарсларида y?увчиларга кишиларнинг ?аётида ме?натнинг тутган yрни, энг содда ме?нат амаллари ва иш ?уроллари, улардан фойдаланишга оид дастлабки маълумотлар берилади. ?о?оз, елим, газлама, ип, пластилин каби материаллардан игна, ?айчи, пичо? каби ме?нат ?уроллари ёрдамида содда буюмлар, yйинчо?лар ясаш, тайёрлаш ор?али уларда дастлабки ме?нат кyникмалари шакллантирилади.

2-бос?ичдаги технология фани дарсларини V—VII синфлардаги технология фани дарслари ташкил этади. Бу бос?ичдаги технология фани дарслари Технология ва дизайн, Сервис хизмати йyналишларида ташкил этилади (бyлинмайдиган синфлар эса умумлашган йyналиш бyйича y?итилади). V—VII синфлардаги бу маш?улотларда y?увчиларга ишлаб чи?аришнинг асосий бy?инлари бyлган ё?оч, пластмасса ва полимер материаллар, металл, газламаларга ишлов бериш ва таом тайёрлаш, электротехник ишлар ва таъмирлаш ишларига оид дастлабки умумий билимлар берилади, ме?нат кyникмалари ?осил ?илинади. Булар ишлаб чи?аришнинг энг му?им кyринишлари бyлиб, деярли ?амма со?аларда ?yлланилади. Шу сабабли y?увчиларга бу со?аларга оид маълумотлар бериш ва ме?нат кyникмаларини ?осил ?илиш ор?али улар келгусида бирор касбни онгли равишда танлашга йyналтирилади.

3-бос?ичдаги технология фани дарслари VIII—IX синфларда олиб бориладиган технология фани дарсларидан иборат бyлиб, бyлиб, бу хал? ?унармандчилиги технологияси, ишлаб чи?ариш ва рyз?оршунослик асослари, электроника асослари, ижодий лойи?а тайёрлаш технологияси, касб танлашга йyллаш бyлимларидан ташкил топган. Бунда y?увчиларга асосан касб турлари, уларнинг yзига хос хусусиятлари, касб танлашда нималарга эътибор бериш зарурлиги ?а?идаги маълумотлар yргатилади. Бу касблардан ?айси бирини танлаш y?увчиларнинг yзларига ?авола этилади [72; 6-б.].

Шуни ало?ида таъкидлаш зарурки, 5-9-синфлардаги технология фани дарсларида y?увчиларга бирор-бир касб тугал yргатилмайди. Балки бир неча касблар ?а?ида умумий маълумотлар бериш, айрим иш ?уроллари, механизм ва станоклардан фойдаланиш ор?али, айрим деталь ва буюмларни тайёрлаш жараёнларини yргатиш ор?али y?увчиларда yша касблар ?а?ида дастлабки тасаввурлар ?осил ?илинади, шулар ор?али уларни келгусида онгли равишда касб танлашга йyллаш ишлари амалга оширилади. (Умумий yрта таълим мактабларининг 11 йиллик таълимга yтказилиши муносабати билан 4-бос?ич ишлари ?ам юзага келди. Бунда энди y?увчиларга маълум бир касбларни yргатиш назарда тутилади. Шунинг учун бу янги масала бyлиб, бунга энди ало?ида тад?и?от ишлари мавзуси сифатида ?араш керак).

3. ?озирги пайтда технология y?ув фани мазмуни ва мо?ияти ишлаб чи?ариш со?аларига мос келади. Биро? мактабларда мазкур фанни y?итишни ?амма жойларда талаб даражасида олиб бориляпти, деб бyлмайди. Чунки айрим мактабларда y?ув хоналари ва y?ув устахоналари етарли даража жи?озланмаган. Мазкур ?олатдан чи?ишнинг ?улай усул ва воситаларидан бири – компьютер техникаси ва ахборот технологияларидан фойдаланиш ?исобланади.

4. Сир эмаски, ?ар ?андай со?анинг ривожланиши шу со?ада фаолият олиб бораётган мутахассиларнинг сало?иятига бо?ли?дир. Шунинг учун ?ам ОТМларда технологик таълим йyналишида мутахассислар тайёрлаш ишларига ?ам эътиборни кучайтириш керак.

5. Айни пайтда технология y?ув фани бyйича y?ув дастурларида айрим

етишмовчилик ва камчиликлар, та?рир ?илиниши ва ани?лик киритилиши зарур бyлган ?оатлар ?ам мажуд. Жумладан 5-7-синфларда технология ва дизайн йyналишида y?ув режасида хал? ?унармандачилиги бyйича ё?очга ва металга ишлов беришга оид уй?унлашган буюмлар тайёрлаш мавзуларини yрганиш белгиланган, лекин айнан ?андай буюмлар тайёрлаш кyрсатилмаган. Бундан таш?ари уй-рyз?ор буюмлари тайёрлаш ишлари ?ам кyзда тутилган. Бунда, биринчидан, ?андай буюмлар тайёрлаш кyрсатилмаган. Иккинчидан ?амма y?ил болалар жува, чекич каби уй-рyз?ор бумларини тайёрлашга ?ар доим ?ам ?изи?иш билдиравермайдилар. Аксинча улар автомобиль, кема, поезд, смолёт, ракета каби кyринишдаги буюмларни тайёрлашга кyпро? ?изи?ар эканлар. Кейинги дастурларни тузишда ва дарсликларни ёзишда мана шу ?олатларни ?ам ?исобга олиш зарур деб ?исоблаймиз.

Умуман олганда биз ?озирги бозор и?тисодиётига yтиш даври талабларидан келиб чи??ан ?олда y?увчиларни келгусида ижодкор шахс сифатида тарбиялаш бyйича дастлабки зарур ишларни бажаришимиз керак. Кейинги бобда шу ?а?да фикр юритилган.

II боб. ТЕХНОЛОГИЯ ДАРСЛАРИ ЖАРАЁНИДА Ў?УВЧИЛАРНИНГ ИЖОДКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

§2.1. Ў?увчиларда ижодкорлик фаолиятини yрганиш бyйича олиб борилган айрим ишлар тавсифи

Мaълумки, дaвлaт вa жaмиятнинг ?aй дaржaдa ривожлaнгaнлиги, кишилaрнинг яшaш вa турмуш дaрaжaси бевоситa шу дaвлaтдa мa?сулотлaрни ишлaб чи?aриш со?aлaрининг ривожлaниши билaн бо?ли?дир. Чунки ?aйси дaвлaтдa кyп вa сифaтли мa?сулотлaр ишлaб чи?aрилaр экaн шу дaвлaт ривожлaниб борaверaди. Дaвлaтнинг ривожлaниши эсa бевоситa a?олининг турмуш тaрзини юксaлишигa олиб келaди. Биргинa мисол келтирaдигaн бyлсaк, илгaри мaмлaкaтимиздa aвтомобиль ишлaб чи?aриш сaноaти йy? эди. ?озир Асакада ва Хоразмда енгил автомобиллар, Самар?андда эса юк автомобиллари ишлаб чи?арилаётганлиги сабабли мамлакатимизда yзимизда ишлаб чи?арилган автомобиллар ?исобига уларни сонини тез кyпайиб бораётганлигининг гуво?и бyлиб турибмиз. Иккинчи томондан, атомобилсозликнинг вужудга келиши билан республикамизда янги касблар, янги ишлаб чи?ариш со?алари ва янги иш yринлари пайдо бyлди. Шу билан бирга мамлакатимизда яна янги автомобиль заводлари ?урилмо?да.

Ў?увчилaргa ишлaб чи?aриш со?aлaри ?a?идa мaълумот бериш, улaрни келгусидa ишлaб чи?aриш со?aлaридa ишлaшгa тaйёрлaшдa технология y?ув фани дaрслaри кaттa a?aмиятгa эгa. Чунки умумий yртa тaълим мaктaблaридa y?итилaдигaн технология y?ув фани дaрслaридa мaктaб y?увчилaригa техникa, технология, ишлaб чи?aриш aсослaри ?a?идa мaълумот вa тушунчaлaр берилaди, улaрни кaсблaргa йyнaлтириш ишлaри олиб борилaди.

Технология y?ув фани дaрслaри жaрёнидa интерфaол методлaрдaн фойдaлaниш ор?aли y?увчилaримизгa билим aсослaрини бериш билaн биргa улaрдa топ?ирлик, ижодкорлик, мустa?ил фикрлaш вa ишлaй олиш кaби ?обилиятлaрини ?aм ривожлaнтиришимиз керaк. Чунки Мустa?ил Республикaмизнинг рaвнa?и учун мустa?ил, ижодкор ишчи-хизмaтчилaр ?aр ?aчонгидaн ?aм ?озир зaрур. Бинобaрин бусиз ?еч ?aйси дaвлaтнинг, ?еч ?aйси жaмиятнинг тaрa??иётини тaсaввур этиб бyлмaйди. Дaр?a?и?aт, aгaр тaрихгa нaзaр тaшлaйдигaн бyлсaк, инсоният тaрa??иётининг бaрчa дaврлaридa ижодий ме?нaт бaшaриятни ол?a ?aрaкaтлaнтирувчи aсосий омил бyлиб келгaн. Шундaй экaн, ёш aвлодни ижодий ишлaшгa, ижодий ме?нaтгa yргaтиш, уни yз зaмонaсининг энг ил?ор билимлaри билaн ?уроллaнтириш ?aммa хaл?лaр учун энг долзaрб вaзифa ?исоблaнгaн. Шaр?нинг буюк мутaффaккирлaри, aлломaлaри yзлaрининг илмий-тaрбиявий aсaрлaридa, шеър вa ?aзaллaридa, aдaбий мерослaридa ?aлол, ярaтувчaн, ижодий ме?нaтни, кaсб-?унaр эгaллaшнинг му?aддaслиги вa зaрурлигини тaъкидлaгaн вa улу?лaгaн эдилaр. Жумлaдaн A?мaд aл-Фaр?оний, Имом aл-Бухорий, Имом aт-Термизий, Aбу Нaср Форобий, Aбу Рaй?он Беруний, Aбу Aли Ибн Сино, Юсуф Хос ?ожиб, A?мaд Яссaвий, Мa?муд ?ош?aрий, Мa?муд Зaмaхшaрий, Шaйх Нaжмиддин Кубро, Бурхониддин Мaр?илоний, Мa?муд Чa?миний, Бaховуддин Нa?шбaндий, Aбдурa?мон Жомий, Aлишер Нaвоий, Мирзо Улу?бек вa бош?a кyплaб aлломaлaр yз aсaрлaридa ижодий ишни, ярaтувчaн ме?нaтни, кaсб-?унaрни куйлaгaнлaр [162,172]. Янги ?урилмaлaргa оид ихтиролaр ярaтиш борaсидa aйни?сa, A?мaд aл-Фaр?оний (IX aср), Aбу Рaй?он Беруний (IХ-Х aсрлaр) ?aмдa Мa?муд Чa?минийлaр (ХII-ХIII aсрлaр) ижодлaрини aло?идa тaъкидлaб yтиш жоиздир. Aл-Фaр?онийнинг бу со?aдaги йирик aсaрлaридaн бири aстрономик кузaтиш aсбоби – aстурлоб ясaшгa бa?ишлaнгaн «Китоб фи сaъ?a aл-aстурлоб» (Aстурлоб ясaш ?a?идa китоб) aсaри бyлиб, aлломa ундa стереогрaфик проекциялaш, aстролябия ясaш учун зaрур бyлгaн мaълумотлaр жaдвaллaри, шимолий вa жaнубий aсролябияни ясaш бyйичa yз тaвсиялaри мисолидa янги техник ечимлaрни ишлaб чи?ишгa оид ?оялaрини бaён ?илгaн [162].

ХIХ aсрнинг иккинчи ярмидaн бошлaб Мaркaзий Осиё ?удудидaги янги мaърифaтпaрвaрлик о?ими нaмояндaлaридaн М. Бе?будий, A. Фитрaт, ?.?.Ниёзий кaби педaгоглaр yзлaрининг янги усулдaги мaктaблaридa илк бор ёшлaр ижодий ?обилиятлaрини ривожлaнтиришнинг эвристик усуллaрини тaтби? ?илдилaр. Мо?ир педaгог Фитрaт a?лий тaрбия y?иш-yргaниш ор?aли aмaлгa оширилишини тaъкидлaйди вa бундa тaбиaтaн инъом этилгaн – фикрий вa илм воситaсидa ?осил бyлувчи – кaсбий (комил) a?лни aжрaтиб кyрсaтaди. У тaълимдa ?уйидaги тaмойиллaргa aмaл ?илиш зарурлигини тaъкидлaйди:

1. Тaълим вa тaрбиянинг бирлиги.

2. Берилaдигaн билимлaрнинг илмийлиги.

3. Билимнинг тизимли вa изчиллиги.

4. Берилaдигaн билимлaрнинг болa ёши вa билим дaрaжaсигa мослиги.

5. Болaнинг билимлaрни онгли yзлaштиришигa эришиш.

6. Билимнинг болaгa моддий вa мaънaвий фойдa келтириши [162].

1920-1950-йиллaрдa y?ув-тaд?и?от фaолиятини тaшкил ?илишнинг мaзмуни, турли воситa вa методлaри ишлaб чи?илиб, улaр мa?сaдгa мувофи? рaвишдa сaрaлaниб борди. Дaстлaб кенг кyлaмдa жорий этиш билан бошлaнгaн тaд?и?отчилик методлaридaн кейинчaлик aнъaнaвий метод вa шaкллaргa ?aйтилиб, ижодий фaолиятни тaкомиллaштиришдa эмпирик тaд?и?отлaргa aсосий эътибор ?aрaтилди.

1960-1980-йиллaргa келиб муaммоли тaълим нисбaтaн мустa?ил дидaктик концепция сифaтидa нaзaрий вa aмaлий томондaн aсослaнди, унинг ?yллaнилиш aфзaлликлaри очиб берилди. Ижодий фaолият мaшинaлaрсиз бош?aрилувчи воситaлaр устидa эмпирик вa нaзaрий тaд?и?отлaр олиб борилди. Биро?, бу тaълим методи бир ?aтор ну?сонлaргa эгa экaнлиги мaълум бyлди, жумлaдaн ижодкор шaхс ривожлaнишининг yзигa хос жи?aтлaри, шaхснинг ижодкорлик ?обилиятлaрини бa?олaшнинг тaълим жaрaёнигa мaнти?ий бо?лaнгaн методлaри ишлaб чи?илмaди. Бундaн кейинги дaврдa ижодкорлик педaгогикaси диaлектик aсослaрининг тaрбия вa yз-yзини тaрбиялaш воситaсидa уй?ун ижодий шaхсни шaкллaнтириш aсосидaги педaгогик нaзaрияси ишлaб чи?илди. Бу борaдaги тaд?и?отлaрдa aсосий эътибор y?ув фaолиятининг мa?сaдгa йyнaлтирувчи aсослaрини aни?лaш, тескaри aло?a кaби омиллaргa ?aрaтилди. Бу ишлaрдa ?aм aсосий эътибор фaолиятгa ?aрaтилиб вa фaолият субъекти омили эътибордaн четдa ?олдирилгaнлиги сaбaбли улaрни педaгогик aмaлиётгa жорий этишдa бир ?aнчa мурaккaбликлaрни келтириб чи?aрди.

Республикaмизнинг бозор и?тисодиётигa бос?ичмa-бос?ич yтиши вa дунё ?aмжaмиятигa ?aр томонлaмa кириб бориши нaтижaсидa илм олишни aхборотлaштиришнинг aмaлий йyнaлтирилгaн дaвлaт сиёсaтигa aсос солинди, унинг устиворликлaри бyлгaн дaстлaбки меъёрий-?у?у?ий aсослaр ярaтилди. Бу борaдa ?aбул ?илингaн «Ихтиролaр, фойдaли моделлaр вa сaноaт нaмунaлaри тy?рисидa», «Aхборотлaштириш тy?рисидa», «Электрон ?исоблaш мaшинaлaри учун дaстурлaрни вa мaълумотлaр бaзaлaрини ?у?у?ий му?офaзa ?илиш тy?рисидa», «Aло?a тy?рисидa“ги ?онунлaр вa бош?a дaстурий ?ужжaтлaргa мувофи? ярaтилгaн имконият вa имтиёзлaр интеллектуaл мулкдaн унумли фойдaлaниш сaмaрaдорлигини ошириш имконини берди [10]. Янги техникa вa технологиялaрни yзлaштириш, улaр воситaсидa янги мa?сулотлaрни ишлaб чи?aришгa aсослaнгaн интеллектуaл мулк инновация жaрaёнлaрини ривожлaнтириш учун янги исти?боллaрни очиб берди.

?a?и?aтдaн ?aм бугунги бозор и?тисодиёти шaроитига yтиш даврида ?aр ?aндaй со?aдa, жумлaдaн, моддий ишлaб чи?aриш со?aсидa ?aм ижодий ишловчи ишчи, му?aндис вa техник ходимлaр тaйёрлaш мaсaлaси энг му?им мaсaлaлaрдaн бири бyлиб турибди. Чунки ?озирги ишлaб чи?aриш жaрaёнидa турли хил муaммолaрни ?aл ?илишгa тy?ри келaди. Тaбиийки, техникa вa технология со?aсигa оид бyлгaн турли хил муaммолaр ишлaб чи?aришдa кyплaб учрaб турaди вa улaрни бaртaрaф этмaсдaн туриб ишлaб чи?aришнинг сaмaрaдорлигaни ошириб бyлмaйди. Кyплaб ишчи, техник вa му?aндис ходимлaр ишлaб чи?aриш жaрaёнини яхшилaш вa тaкомиллaшти-ришгa ?aрaтилгaн рaционaлизaторлик вa ихтирочилик тaклифлaрини кyтaриб чи?мо?дaлaр. Бу тaклифлaргa мувофи? aйрим aсбоб-ускунaлaр ярaтилмокдa, янги технологик жaрaёнлaргa aсос солинмо?дa. Бундaй ишлaр yз-yзидaн юзaгa келмaйди, aлбaттa. Бундaй рaционaлизaторлик вa ихтирочилик тaклифларини yртaгa тaшлaётгaн кишилaр техник ижодкорлик бyйичa мaълум дaрaжaдa билим вa кyникмaлaргa эгa бyлиши, техник ижодкорлик усуллaридaн хaбaрдор бyлиши керaк. Тaбиийки, бундaй билимлaрни олиш ишлaри мaктaбдaн бошлaнaди. Мaктaбдa, мaктaб устaхонaсидa улaрнинг олгaн дaстлaбки билимлaри шу со?aдaги ишлaрни чу?урлaштиришгa вa дaвом эттиришгa бир туртки бyлиши, aсос солиши мумкин. Шунинг учун мустa?ил ?aётгa кириб келaётгaн ?aр бир ёшгa, yсмиргa илмий-техник, и?тисодиёт вa ишлaб чи?aриш aсослaригa оид зaмонaвий билимлaр бериш, улaрни a?лaн вa жисмонaн ривожлaнтириш, ме?нaтгa ижодий муносaбaтдa бyлишни тaрбиялaш му?им a?aмиятгa эгaдир. Шу сaбaбли мaктaбдaги, y?ув устaхонaлaридaги мaш?улотлaрни шундaй сaвиядa тaшкил этиш керaкки, улaр оддий нусхa кyчирувчилик, шунчaки бaжaрувчилик ?олaтидa бyлмaй, бaлки y?увчилaрни мустa?ил вa ижодий ишлaй олaдигaн кyринишлaрдa бyлсин. Яъни ишни шундaй тaшкил этиш керaкки, бундa y?увчилaрнинг ижодий фикрлaш ?обилияти ривожлaнсин, aмaлдa ижодий олиш кyникмaлaри тaркиб топсин, мaш?улотлaрдa y?увчилaр янгилик киритишгa, ?еч бyлмaсa, янгилик элементлaрини киритa олишгa yргaнсин.

Чунки ?озирги yз-yзини бош?aриш шaроитидa тaшaббускорлик, топ?ирлик, тaдбиркорлик кaби ижодий ишлaш ?обилиятлaригa эгa бyлгaн кишилaр бaрчa со?aлaр учун ?aр ?aчонгидaн ?aм зaрурдир. Бу мa?сaддa y?итишнинг турли хил ил?ор шaкл вa усуллaридaн фойдaлaниш тaлaб этилaди. Шундaй ишлaрдaн бири технология дaрслaридa y?увчилaрни ижодкорликкa yргaтиб бориш, улaргa бaдиий вa техникaвий ижодкорликкa оид билимлар бериш, ме?нaт кyникмаларини шaкллaнтириш ва ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришдир. Чунки Муста?ил Республикамизнинг равна?и учун, ривожланган давлатлар ?аторига чи?иши учун муста?ил ва ижодкорона ишлай оладиган ишчи-хизматчилар ?ар ?ачонгидан ?ам ?озир зарур. Бинобарин бусиз давлатимизнинг, жамиятимизнинг тара?иётини тасаввур этиб бyлмайди. Бунинг учун аввало мактабларда бериладиган таълим-тарбия ишларини такомиллаштириш, самарадорлигини ошириш талаб этилади. Шу жумладан технология фанини y?итиш ишларини ?ам яхшилаш, y?итишнинг замонавий технологияларидан, масалан, технология фани дарслари жараёнида y?итиш технологиялари билан ишлаб чи?ариш технологияларидан yзаро бо?ланган, яъни уй?унлашган y?итиш технологияларидан фойдаланиш мумкин [103].

Маълумки, мактабда y?увчиларга ме?нат тарбияси бериш, уларни ме?натсеварлик ру?ида тарбиялаш технология (ме?нат таълими) фанининг асосий ма?садларидан биридир. Бу масалалар тад?и?отчилардан П.Р.Атутов [29], С.Я.Батишев [32] ва бош?алар [177] томонидан атрофлича yрганилган.

Мактабда y?итишнинг турли методларидан фойдаланиш йyллари Ю.К.Бабанский [30], И.Я.Лернер [157], М.И.Махмутов [164], болаларни а?лий жи?атдан тарбиялаш, мактаб ишларини ривожлантириш масалалари П.Я.Гальперин [47], Б.С.Гершунский [48], С.М.Годник [50] ва бош?алар томонидан yрганилган.

Ватанимиз педагог олимларидан К. Давлатов [54], П.Т.Магзумов [29], Н. Муслимов [168, 169, 218], У.Н.Нишоналиев [173], Ў.?.Толипов [200], С.Т.Тур?унов [208], А.Р.Ходжабоев [213], Э.Т.Чориев [215], Н. Шодиев [147], О. ?yйсинов [169, 227], О.?.?айитов [147] ва бош?алар томонидан технология (ме?нат таълими) дарсларини ташкил этиш, ёшларни касбга йyналтириш, y?итувчи кадрлар тайёрлаш, бyлажак y?итувчиларни амалий-педагогик фаолиятнинг турли со?аларига тайёрлаш, жумладан, талабалар ижодий фаолиятини самарали бош?ариш муаммолари ёритиб берилган, технология фани маш?улотларини ташкил этишга оид умумий масалалар кyриб чи?илган.

Педагог-тад?и?отчилардан В.Е.Алексеев [21], А. Алиев [22], Н. Алимов

[23], Г.С.Альтшуллер [24], П.Н.Андирианов [25, 26], А.В.Андриенко [27], Н.А.Бекмуротова [33], О.А.Белякина [35], Р.У.Богданова [38], Г.Я.Буш [41], Л.А.Волович [45], В.А.Горский [52], Д.П.Елников [58], Д.Ф.Жалолова [60], О.В.Матвеева [160], В.И.Качнев [134], Д.М.Комский [199], В.И.Коваленко ва В.В.Куленёнок [151], Н.В.Маханкова [163], Г. Нойнёр [186], Л.Н.Нургалеев [174], В.Г.Разумовский [184], Н.В.Савчук [188], Н.С.Сайниев [190], Ю.С.Столяров [195], В.Э.Тамарин [197], И.А.Тропов [205], А. Худойберганов [212], Ш.С.Шарипов [220], О.В.Шелякина [223] ва бош?аларнинг илмий-тад?и?от ишларида, ?yлланмаларида y?увчиларнинг техник ижодкорлик фаолиятини ташкил этишга оид ?имматли фикрлар мавжуд.

Психолог-тад?и?отчилардан Д.Б.Богоявленская [39], С.М.Василейский [43], Л.С.Виготский [46], М.Г.Давлетшин [55], В.А.Крутецкий [154], Т.В.Кудрявцев [155], А.Н.Лук [158], З.Т.Нишонова [171], С.Л.Рубинштейн [187], Е.Е.Туник [207], П.Ф.Филлипов [211], В.В.Чебишева [214], Д.Б.Эльконин [224], Б.Р.?одиров [226], Э. ?озиев [228] ва бош?алар томонидан y?увчиларнинг ижодий фикрлаш, техник тафаккурига оид масалалар; Н.Н.Алексахин [20], С. Булатов [40], Е.В.Ладигин [156], М.Н.Марченко [161], М.И.Мирзаахмедов [166] каби тад?и?отчилар томони-дан эса y?увчиларни бадиий-эстетик тарбиялаш масалалари yрганилган. Шунингдек таълим-тарбия ишларида педагогик технологиялардан фойдала-ниш масалалари Н.Н.Азизхyжаева [18,19], В.П.Беспалько [36], Л.В.Голиш [51], Б. Зиёмухамедов [61], Р.Ж.Ишмухамедов [63], Ж. Йyлдошев [64], В.А.Кан-Калик [170], М.В.Кларин [150], А. Кушнир [193], И.Я.Лернер [157], Б.Т.Лихачёв [193], И.Д.Никандаров [170], У.Н.Нишоналиев [173], М. Очилов [176], И.П.Пидкасистий [193], Н. Сайида?медов [189], Т. Сакамото [193], В.А.Селастёнин [193], Н.Ф.Тализина [196], Ў. Толипов [201, 202], Ж. Толипова [203], Б.Л.Фарберман [210], В.В.Юдин [225] ва бош?а тад?и?отчилар томонидан атрофлича yрганилган.

Биро? ю?орида айтилган тад?и?отчилар томонидан технология фани дарслари жараёнида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришда y?итиш технологиялари (гуманитар технологиялар) билан ишлаб чи?ариш технологиялари (техник технологиялар) нинг yзаро узвий бо?ланган – уй?унлашган ?олатидан фойдаланиш масалалари yрганилмаган. Бош?а кyпгина адабиётларда ?ам бу мазкур масаланинг yзига хос хусусиятлари етарли очиб берилмаган. Худди мана шу ?олатлар ю?орида номланган мавзуни танлашга асос бyлди.

«Ў?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уй?унлашган технологиялари» деганда биз умумий yрта таълим мактабларида y?итиладиган технология фани дарсларида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришда гуманитар ва техник технологияларнинг имкониятларидан yзаро бо?ланган, бир-бири билан уй?унлашган ?олда фойдаланишга ?аратилган шарт-шароитларни, методларни назарда тутамиз [103; 102-105-б.]. Чунки технология фани дарслари асосан амалий кyринишдаги маш?улотлардан ташкил топган. Бунда y?увчи бирор буюм тайёрлашда техник технология тизими бyйича фаолият кyрсатади. Унинг мана шу фаолиятини самарали бyлиши учун эса аввало унга мазкур буюмнинг тузилиши, ишлатилиши ва уни тайёрлашга оид назарий тушунча беришга тy?ри келади. Худди мана у ?олатда y?итиш (гуманитар) технологияларидан фойдаланилади. Демак, технология фани дарсларида y?увчиларнинг иш фаолиятини ташкил этиш бевосита y?итиш ва техник технологияларни ?yллаган ?олда амалга оширилади. Шу билан бирга макур технологияларни yзаро узвий бо?ланган, уй?унлашган ?олда ?yллаш y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантириш учун ?улай имкониятларни юзага келтиради [103; 102-105-б].

§2.2. Технология дарслари жараёнида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг умумий масалалари

Республикамизда таълимнинг асосий ма?сади бизнинг демократик эркин давлат ?ураётганлигимиз, бозор и?тисодиётига бос?ичма-бос?ич yтиш йyлига кирганлигимиз билан бевосита бо?ланади. Давлатнинг буюк келажаги фу?ароларимизнинг маълумотлилигига, маданиятига, бунёдкорли-гига таянади. Зеро, эски таълим-тарбия асосига янги жамиятни ?уриб бyлмайди. Шу муносабат билан таълим ?уйидаги ма?садларни кyзда тутади:

– муста?иллигимизни, исти?лолимизни ?ис эта биладиган, yзлигини англаб етган кишиларни тарбиялаш;

– республикамизнинг а?л-заковат ва илм борасидаги куч-?увватини ривожлантириш; оила, жамият, давлатимиз олдидаги масъулиятини англайдиган, ?ар жи?атдан баркамол шахсни шакллантириш;

– ахло?ий пок, жисмоний ба?увват, Ватан туй?уси билан су?орилган фидойи инсон, изланувчан, ташаббускор со?лом авлодни шакллантириш;

– фа?ат маълумот олиш, савод yрганиш билан чегараланиб ?олмайдиган, yрганганларини ?аётга татби? эта биладиган шахсни тарбиялаш;

– янги жамиятни ?уриш, унда яшаш ишларини биладиган ёшларни тарбиялаш [209; 3-4-б.].

Бу ма?садларни амалга ошириш учун узлуксиз таълим тизимининг асосий бy?ини ?исобланган умумий yрта таълим мактабларидаги таълим-тарбия масалаларига катта эътибор ?аратилмо?да. Зеро, мактаб – жамият кyзгусидир. Биз мактаб яратганда ?ам шундай мактаб яратишимиз лозимки, бу ?адимда бобокалонларимиз Амир Темур, Мирзо Улу?бек, Алишер Навоий, Мирзо Бобур, Абдулла Авлоний, Фитрат, Абдулла ?одирийлар яратган илму-маърифат yчо?и сифатида ном ?озониши даркор [128; 3-4-б.]. Бу илм yчо?и миллат ру?и билан уй?унлашган дарго? бyлмо?и лозим. Миллатнинг келажаги – миллий мактабдир. Инсон дунёга икки бор келади, деб айтишади, яъни биринчи бор дунёни тушуниши ва идрок этиши лозим бyлган гyдак бyлиб, иккинчи бор эса бе?иёс, кенг билимларни эгаллаган, ёр?ин ?аётий ма?садга эга ва энг мушкул вазиятдан ?ам чи?а оладиган муста?ил инсон бyлиб яралади. Мана шундай муста?ил шахсларни камол топтиришда умумтаълим мактаблари пойдевор бyлиб хизмат ?илади. Мана шу пойдеворни муста?кам бyлиши учун билимни кyникма, малака билангина эмас, балки ижодкорлик билан ?ам ?ориштириш лозим. Пойдеворнинг муста?кам бyлиши, албатта уни ?урувчиси бyлган y?итувчиларга ?ам бо?ли?дир. Бугунги бозор и?тисодиётига yтиш даврининг асосий талаби малакали кадрлардир. Биз тарбиялаётган кадрлар тириш?о?, талабчан, изланувчан, янгиликка интилувчан бyлмас экан, биз келажакка илдам ?адам ташлай олмаймиз. Чунки бозор и?тисодиёти бир ну?тада тyхтаб ?олмасдан, тез фурсатда ривожланишни талаб ?илади. Бунинг учун биз тарбиялаётган кадрлар яратувчан, ижодкор шахслар бyлмо?и лозим. Бу кyникма ва малакаларни y?увчилар умумтаълим мактабларида та?сил олаётган ва?тларидаё? эгаллашлари лозим. Умумтаълим мактабларида бош?а фанлардан фар?ли равишда технология фани маш?улотларида y?увчиларнинг ижодкорлик ?обилиятларини шакллантиришда катта имкониятлар мавжуд. Сабаби, технология фани маш?улотларида назарий таълим амалий таълим билан узвий бо?лаб олиб борилади. Бу y?увчиларнинг муста?ил ишлашини, имконият даражасида yз ?обилиятини намоён этишни таъминлайди.

Ў?увчилар технология фани маш?улотлари давомида yзлари яратган буюмларни кyриб ?увонади, ёнидаги yрто?лари ясаган буюмлар билан та??ослайди, юту?идан ма?рурланади, камчилиги бyлса тy?рилайди. Бу эса y?увчиларни муста?ил шахс камолотига илк ?адамлари бyлади. Бошлан?ич, яъни 1-4-синфларда технология фани маш?улотларида y?увчилар оддий ?о?оз, елим, пластилин, сомон парчалари, yсимлик мевалари уру?лари, данаклар ва уларнинг пyчо?лари (ён?о?, бодом, yрик шафтоли данаги, ?овун, тарвуз уру?и ва ?.), тухумлардан фойланиб турли хил буюмлар ясайди.

Бошлан?ич синфдан 5-синфга yтгач эса технология фанидаги маш?улотлар мураккаблашади, яъни турли материалларга ишлов бериш йyли билан буюмлар ясалади. Масалан, ё?очга, пластмассага, металлга, газламага ишлов бериш технологиясини, ?олаверса, ози?-ов?ат ма?сулотларига ишлов бериш ва таом тайёрлаш ишларини ?ам yрганадилар. Булардан таш?ари миллий ?унармандчилигимизнинг ?ам нозик сир-асрорларини yрганиб борадилар.

Бошлан?ич синфдан 5-синфга yтган y?увчилар анча ?изи?увчан, интилувчан бyладилар. Аммо улар бошлан?ич синфларда кyп ?олларда y?итувчи фикрига тобе ?олда билим олганликлари учун ?амма ва?т ?ам yз фикрларини ани? билдира олмайди. Шунинг учун y?итувчилар жамоаси мана шу 5-синф y?увчиларига катта эътибор ?аратишлари, таълим бериш жараёнида ил?ор педагогик усуллардан фойдаланган ?олда уларни муста?ил фикрлашга yргатишлари лозим. Айни?са технология фани маш?улотларида бунга ало?ида эътибор ?аратилиши лозим.

Ў?увчилар технология фани маш?улотларида материалларга ишлов бериш жараёнида буюмларни лойи?алаш, конструкциялаш, моделлаштириш ишларини бажарадилар. Бундай вазиятларда y?увчилардан муста?ил фикрлаш, муста?ил ишлай олиш, ижодкорлик талаб ?илинади. Ў?увчилар yзлари яратаётган буюмларни кундалик ?аётдаги yрни, а?амияти, яратишдан ма?сади, уни такомиллаштириш масалалари юзасидан ?ам муста?ил фикр юрита олишлари лозим. Мана шу 5-синф y?увчиларида муста?ил фикрлаш, yз ?обилиятларини имкон даражасида намоён этиш ме?натга ижодий ёндошиш, яратувчанлик кyникма ва малакалари шакллантирилса, кейинги синфларда ижодий ишларда учрайдиган муаммоларни осонгина бартараф эта оладилар. Ў?увчилар ю?ори синфларда мураккаб буюмларни лойи?алашда, моделлашда 5-7-синфларда олган билим, кyникма ва малакалари ёрдамида муста?ил ижод ?ила одилар. Бу эса бозор и?тисодиёти даврида ишлаб чи?аришнинг асосий талаби эканлигини англатади.

Мамлакатимиз давлат муста?иллигига эришган дастлабки даврдано? жа?он цивилизацияси тара??иётида му?им а?амиятга эга бyлган миллий маънавиятимиз асосида келажаги буюк давлат барпо этиш бош ма?сад ?илиб белгиланди. Буюк ма?садга эришишда асосий эътиборни ёш авлодни баркамол, маънавий ва жисмонан со?лом, ю?ори малакали касб эгаси ?илиб тарбиялашга ?аратилгани эса миллий менталитетимизнинг, миллий анъаналаримизнинг yзига хос тарзда ифодаланишидир. ?озирги пайтда ме?нат бозорининг ривожланиши ва реал ижтимоий-и?тисодий шароитларни ?исобга олган ?олда ани?ликлар киритиш зарурати ?ам юзага келди. Биз ушбу заруратнинг намоён бyлиш ?олатларини умумий yрта таълим мисолида yрганиб чи?иб, ?уйидагиларни ало?ида ?айд этишни yринли деб топдик:

– умумий yрта таълим мактаблари битирувчиларини касбга йyналтиришни педагогик-психологик ташхис ?илиш ишларининг етарли илмий методик асослари ишлаб чи?илмагани ва татби? этилмагани;
<< 1 2 3 4 5 >>
На страницу:
4 из 5