Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Ана к?рi ?ырт билер би саны к?бейгенiн ?натпайды. ?йткенi, онда оларды? д?режесi т?седi. ?алтасына т?сетiн байлы? азаяды. ?шiншiден, к?пшiлiгi сенi? мiнезi?дi ?натпайды. Т?сiнiп отырсы? ба?

?уелi ?лсен л?м демедi, артынан: «жарайды, сенi? айт?аны? болсын» дедi.

– Ендеше, ерте? дайын отыр, жолай сенi А?мола?а ала кетемiн. – Шо?ны? ?з к??iлi ма??лдан?анын осылай екi рет ?айталап алатын ?детi бар едi. ?лсен оны бiлетiн. Мына с?здi шын к??iлден айтып отыр?анын т?сiндi де, сол к?нi ?лсен ?йiне ?айтып кеткен. Шо? ?лсеннi? ?лгi с?зiнен кейiн ойланып ?ал?ан. Жал?ыз ?лсендi би етуге ояз алдына апарады екенмiн, бар?ан со? ?ш-т?рт адамды апар?ан д?рыс деген ?й?арым?а келдi ол.

Кешкiсiн Тел?озы дастарханыны? басына Жанкелдiнi? тiрi ж?рген балалары ?нет, ?ара?озыны ша?ыртты. Бай?озы Т?ркiстан жа?та ж?рген. ?лсенмен бол?ан ??гiмеден кейiн Шо? к??iлiне бiр ой келген едi. Ерте?гi к?нi ?зi ойла?ан адамдарды би етiп сайласа, мына екi ?лкен ?келерi дау шы?аруы м?мкiн. Жанкелдiнi? бес баласынан тара?ан ?рпа?тар толып жатыр, ?лсендi би болу?а ояз алдына апар?анын естiсе, бiздi? балаларды? бiрiн неге би сайламайсы? деп айтары аны?. Шо? отырып дастархан басында с?з ?оз?ады:

– Мен ерте? А?мола?а ж?ремiн. Би болу?а лайы?ты екi-?ш адамды ояз?а апарып к?рсетiп ?айтпа?шы едiм. Жанкелдi т??ымдарынан бiр адамды би етiп сайлайы?. Екеу етуге ?зiрге ертерек болады. Ерте?гi к?нi ел с?з етедi, ана жа?а болыс ?з туыстарын би етiп жатыр дейдi. Со?ан Жанкелдi бабаны? ?рпа?ынан кiмдi лайы?ты дейсi?дер?

?ара?озы мен ?нет отырып ана баласын, мына баласын айтып ма?тай ж?нелдi. ?р?айсысы ?зiне тартып отыр едi. Б?л адам жаратылысын ?ойы?ыз, ендi мынау бiр ?аннан жаратылып, бiр жатырдан шы??ан екеуi б?лiнiп ?ркiм ?зiне ?арай тартып отыр. Есiне бая?ыда Жанкелдi бабасыны? айт?ан с?зi т?стi: «мал байлы?, туыс?анды??а ?арамайды» дейтiн. Ата?-д?реженi б?луге келгенде сондай екенiн а?айын екеуiнi? мына с?здерi к?рсетiп отыр?андай едi. Бiр мезгiлде дастархан басында отыр?ан Тел?озы да ?келерiмен жарыса с?йлеп кеттi. Оны ?зi де а??армай ?ал?андай.

– Анау Ж?ман, О?, Малайды? бiреуiне билiктi бермейсi? бе? Б?л кiсiлер ?з балаларын айтып отыр ?ой. Сен, Шо?, мен айт?ан ?шеуiнi? бiрiн ояз алдына апар. – Шо? ?келерiнi? мына ?ылы?ына ренжiп ?алды.

– ?р?айсы?ыз ?зi?iзге ?арай тартып отырсыздар. Ол болмайды. Би болу ?лестiрiп беретiн д?ние емес. Билiк айту адамны? а?ылына, санасына байланысты. Сонды?тан Жанкелдi т??ымынан би болу?а лайы?ты ?зiрге бiреу болса, ол ?аспа? дер едiм. Бас?аларын ?оя т?ры?ыздар!

?ара?озы баласыны? атын ата?анда «д?рыс, д?рыс» деген с?здi? аузынан ?алай шы?ып кеткенiн де бiлмей ?алды. ?нет Шо?ны? с?зiн жа?тырма?ан к?йде отырып ?ал?ан. Шо? оны? б?л к?йiн бай?ады да, ?дейi оны с?йлеткiсi келдi.

– А?а, сiз не айтасыз, ?аспа?ты ?сын?аныма? —деп с?рады.

– Сен болыссы?, сенiкi д?рыс ?ой. Мен не айтамын? – ?неттi? мына с?зiнен оны? ренжiп ?ал?анын бiлдi Шо?.

– Сiз олай деме?iз, ж?нiне к?шi?iз. Ма?ан Жанкелдi ?рпа?тарыны? б?рi де бiрдей. Мен ойымнан шы??анды айтып отырмын.

– Шо? сенi? с?зi?де жан бар ?ой, ?алай ?арсы шы?амын, – дедi ?нет. Шо? оны? ж?зiнде ренiш барып бай?ап ?алды. Сонан кейiн ?айта с?ра?ан:

– Б?л с?здi шын к??iлден айтып отырсыз ба? Ма?ан ?з бала?ны? бiрiн биге ?сынба?аныма ?кпелеп отырсыз ба? Олай болса Жанкелдi т??ымынан ешкiм би болмай-а? ?ойсын!

– Жо?, Шо?, б?рi д?рыс. А?ыл жастан демекшi, д?л ?стiнен т?стi?, – дедi ?нет.

?неттi? мына айт?аны ?орытынды с?здей болды. Б?дан кейiн еш?айсысы с?здi ?рi ?арай дамыт?ан жо?. ??гiме осымен бiткендей едi. Сол арада ауыл iргесiндегi ?аспа? ауылына ат шаптырып, оны ша?ырып ал?ан. Ол келiп дастархан басына жай?ас?ан со? Шо?:

– Ендеше, ?аспа? балалары?ыз?а баталары?ызды берi?iздер, – дедi. Б?рi бiрауыздан бата берген едi, сол арада.

– Мен ерте?iне А?мола?а ж?руге дайындалып жатырмын. Мына ?келерi? сенi би болу?а лайы?ты деп отыр. Сен де ?келерi?нi? сенiмiне лайы?ты болу?а тырыс.

– ?келерiм сенiм к?рсетiп отырса, неге болмас?а!

– Мына с?зi? к??iлiмнен шы?ып отыр. Ендеше, жол?а дайындал, – дедi. Ол к?п отыр?ан жо?, ж?зiн ?уаныш жайла?ан ?аспа? ?йден шы?ып кеттi.

Ерте?iнде ?асына ?аспа?ты ертiп алып Шо? ж?рiп кеттi. Жолай ?лсенге со?ты. Ол еле?деп к?тiп, дайын отыр екен. ?шеуi де салт атта едi. Шо? атыны? басын ?ожамжар ауылына б?р?анда ?лсен:

– Шо? ??лымбеттер ауылы алыс емес, к?н ?лi ерте, сонда барып ?онайы?, – дедi.

?лсен ?ожамжарды? ?зiн де, оны? ?зiмен жасты баласы Т?сiптi де жа?тырмайтын. Мына с?здi содан кейiн айтып отыр едi. Шо? оны т?сiне ?алды, бiрден ашы?ын айт?ан:

– Мен Т?сiптi де би сайла?ым келедi. Сонды?тан да оны да ала кетпекпiн.

Мына с?здi естiгенде:

– Т?сiп би болса, мен болмаймын, – деп, ат ?стiнде келе жат?ан ?лсен б?л?ан-тал?ан ашуланды.

– Сенi би бол деп ешкiм зорла?ан жо?. Сенi? би болуы? ?лi белгiсiз. Ояз не дейдi екен. Алдымен соны ты?дайы?. Содан кейiн ауыл билерiнi? алдынан ?тесi?. Са?ан ?лi би ауылы алыста т?р. Есi?де болсын ?лсен, Т?сiптi? сенен к?п арты?шылы?ы бар.

?лсен мына с?зге тiптен шамданып:

– Ол Жаба?ыны? менен не арты?шылы?ы бар?

– Бiрiншiден, ол елдi? с?зiне ?арап с?йлейдi. С?з тосады. Сен т?рiздi ?зiм бiлемiнмен к?пiрмеге кетпейдi. Ондай к?пiрме мiнез онда жо?. Сонымен елге ?нап ж?р.

Шо?ны? мына с?зi жанына ?атты тиiп т?рса да, ?лсен ?ндемедi. Егер Шо?ды ашуландырып алсам, сайлатпай ?ояды деп ?оры??ан едi. Содан с?здi мойында?андай ?нсiз келе жатты. Оны? ?атты ренжiп келе жат?анын Шо? сезiп, ?лден уат?ытта ?дейi:

– Тiлен, сен неге ?ндемей ?алды??

– Не айтамын, ана жаман Жаба?ыны менiмен те?естiргелi отырсы?…

– Адам би бол?анымен тенеспейдi. ?зiнi? арты?шылы?ын iсiмен к?рсетедi. Сен де соны жаса. Сонда сенi ел ба?алайды.

?лсен iштей женiлiп ?ал?анын сездi де л?м деген жо?, ?ндемей келе жатты. Б?лар келгенде да?дылы ?детiмен ?ожамжар есiгiнi? алдына к?ле?кеде отыр екен. Б?лар аттан т?сiп келiп с?лем бердi. ?уелiде «iргемiзге ?кеп орыстарды ?оныстандырды» деп, Шо??а ?ожамжар ренжiп ж?рген анау кездерi. Со??ы кезде ?ана оны? к?нiл-к?йi жа?сар?ан. Содан ба, с?лемдерiн д?рыстап алды ?ожамжар:

– ??кей мы?тылар жиналып ?алыпсы?дар ?ой.

– А?асы неге олай дейсiз? – дедi ?лсен. Мына с?здi кекетiп айтып отыр?андай к?рiнген о?ан. Тура ?лсен ойыны? ?стiнен д?л т?скендей етiп жауап бердi:

– Еш?андай арты? с?з жо?, осы ?сiп келе жат?ан То?а жастарыны? iшiнде ?азiр сендерден мы?тылары жо?.

Мына с?здi дуалы шалды? аузынан естiп ?лсен мен Каспа? бiр жасап ?ал?андай болды. ?лсен ж?зiнде ?лi де бiр та??алыс бар едi. Шал шын айтып отыр ма, ?лде кекету ме – ан?ара алмай т?р?ан. ?кесi Ш?мiш мен ?ожамжар бiрiмен бiрi к?ндес адамдардай едi, содан бiрiне-бiрi тиiсiп отырмаса к??iлдерi к?ншiмейтiн. Сол екi шалды? арасында?ы ?ылы? балаларына да к?шкендей едi. ?лсен ретi келсiн-келмесiн ?ожамжар баласына тиiсiп-?а?ытып ж?ретiн. Дегенмен Т?сiп ?зiн салма?тыра? ?стап оны? айт?ан с?здерiне берiлiп, дау?а бара бермейтiн. Жауапты ретiмен беретiн. Бiра? о?ан ?лсен то?тай ?оймайтын. ?лгiнде Жаба?ылар аулына бар?ысы келмей т?р?аны содан едi. ?лсен ?ожамжарды сына?ысы келiп:

– А?асы, менi ояз ша?ырып, А?мола?а бара жатырмын, – дедi.

– Жайша ма?

– Ояз жайдан жай ша?ырмайды. Мына ?аспа? екеуiн би етпек ойы бар.

?азiр менi? баламды би етпейсi? деп к??iл-к?йiн б?зып ж?рген ?ожамжар айтып салып шу к?тереме деп ?ор?ып ?ал?ан. Ертенгi к?нi ?ткiзе алмай келсе мына ?ожамдар?а да, бас?а елге де маза? боларын Шо? бiлдi. Сонды?тан асы?ыс с?йлеп ?ал?ан ?лсеннi? с?зiн жа?тырмай ?ал?ан.

– Б?л бос?а с?йлеп т?р. Базар?а мал ??нын бiлгелi бара жатырмыз, – дедi Шо?. – Б?л Ш?мiштi? баласы бет алды с?йлей бередi.

– Орыстар да тама?ынан ?ткiзгендi жа?сы к?редi дейдi ?ой. Б?л Ш?мiштi? баласы солай ретiн табады.

?лсен мына с?зге ренжiп ?алды, бiра? онысын сездiрген жо?. Алдына дiзерлеп отыра ?алып, бата с?рады.

– Ендеше д?рыстап бата?ызды берiнiз! – Б?л да оны? ?ожамжарды сынауды? бiр т?рi едi. Ол ойлан?ан жо?, батасын бердi.

?лсен ?кесiмен ы??ай араздасып, дауласып ж?ретiн шалды? мына с?зiне риза болды. Шо? ?лсеннi? б?л ?ылы?ына м?н бермегендей, сырттау т?р?ан едi.

– Б?л не т?рыс, ?йге кiрi?дер. – ?ожамжар ?йiне кона? келсе ол оны? беделiне, д?режесiне, ?лкен-кiшiлiгiне ?арамай мал сой?ызатын едi. Сол ?детiне басып:

– Мына жiтiттерге мал сойы?дар, – деп кiшi баласы Ж?нiске н?с?ау бердi.