Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

Ел Шо?ы. Ша??ай т?с. II кiтап
?анат Жой?ынбектегi

Б?л кiтап тектiнi? ?рпа?ы, Шо? Тел?озы?лыны? ?мiрде ?алдыр?ан iзгiлiк, ?мiрi жайлы. Жазушы ?анат Жой?ынбектегi «Ел Шо?ы» деп атал?ан к?п томды? романында Шо? Тел?озы?лы туралы ел аузында са?талып ж?рген естелiктер негiзiнде осы кiтапты жазып отыр.Мазм?ны тартымды кiтап ?алын о?ырман ?ауым?а арналады.Б?л е?бегiмдi осы кiтаптарда аты атал?ан аруа?тарды? рухына ба?ыштадым. – Автор

Ел Шо?ы. Ша??ай т?с

II кiтап

?анат Жой?ынбектегi

Дизайнер обложки Анна Семенова

© ?анат Жой?ынбектегi, 2021

© Анна Семенова, дизайн обложки, 2021

ISBN 978-5-0055-4950-1 (т. 2)

ISBN 978-5-0055-4948-8

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Шо? болыс

Карбышев бiрде Омбы?а бар?анда Павловичтi? орнына отыр?ан адам?а кiрiп шы??ан. Ол ??гiме ?стiнде, «Сiз ана Жайы?баевты ренжiтпе?iз» – дедi. Карбышев Ыбырайды? да б??ан тесiк тап?анын бiлдi. Сонау жылдары Атбасарда старшина болып iстеп, орыстармен сиыспай А?мола?а ?айтып келген. Атасы ?о?ыр??лжаны? ?арауында iстеп ж?рген. Атасы ауырып ?ал?анда бiраз уа?ыт оны? орнына дуанбасы бол?ан. Онда Омбыда губернатор ?арауында iстеп ж?рген Карбышевтi? ?зi оны атасыны? орнына ?ою?а себепкер болып едi. ?зi ояз болып келгенде де ж?мысына араласып отыр?ан. Бiр аздау жанжал болып, содан Карбышев оны? шын бетiн бiлiп ал?ан. Ол кез-келген басты?тарды? басын а?шамен айналдырып алады деген Шо?ны? с?зiне Карбышевтi? к?зi ендi аны? жеттi. Губернаторды? жа?а орынбасарыны? да тiлiн тап?анын бiлдi. Жайы?баевты? со??ы кезде айт?анын ты?дамай, ?з ?алауымен iс жасап ж?ргенiн бiлетiн. Ол м?ндай еркiндiктi губернаторды? жа?а орынбасары ар?асында алып ж?ргенiн де бiлiп ?ал?ан. Карбышев оны м?ндай еркiндiкке жiбергiсi келмедi.

Карбышев сол жолы генерал-губернаторды? ?зiне кiрiп, уездегi бiраз жа?дайды баян еткен. Т?релердi? киргиздар?а ?лi де билiк ж?ргiзетiнiн, олар?а айт?андарын жасатып, болыс сайлау т??ым ?уалаушылы??а айналып кеткенiн, ??кей болыстар ?зi орнына, к?бiне жергiлiктi билермен а?ылдасып алып, баласын, болмаса iнiсiн ?ойып, б?л ж?мысты ?з меншiгiне айналдырып ал?анын айт?ан. Губернатор м?ндай с?здердi бас?а уездерден де естiп отыр?ан.

Губернатор ойланып отырып: «Болыстарды ондай еркiндiкке жiбере берме! Онда орыс билiгi азаяды. Тiлi?дi алмайтын болыстарды? б?рiн ?у!» – деп тапсыр?ан. Екеуiнi? де ойлары бiр жерден шы??ан едi сол жолы. Карбышевке губернаторды? мына с?зi еркiндiк, к?ш бергендей болды.

Ол келiсiмен к?бiне ?зiнi? с?зi емес, Ыбырайды? тiлiн алатын болыстарды ?згерте баста?ан едi. Сайлау?а ?зi бармайтын, жергiлiктi билерге жаманатты болмау ?шiн ?дейi Ыбыраймен бiрге Герасимовты жiберiп, болыс етiп п?леншенi, т?геншенi сайлауды ашы? айтатын алдында. Алайда, к?бiне Ыбырайды? дегенi болып келiп ж?рдi. Жергiлiктi билер к?бiне соны ?олдайтын. Осылайша Ыбырай болыс сайлауын ?ткiзудi пайда табу к?зiне айналдырып ал?ан. М?ны бiлген Карбышевты? iшi к?йiп кеткендей болды. Жайы?баевты? ?алтасына к?п байлы? т?сiп жат?анын жа?тырмады. Содан оны болыс сайлауынан бiржола айыруды ойлады. Ендi к?бiне Герасимовпен бiрге Ыбырайды жiбермейтiн болды. Жергiлiктi болыстар?а жаманатты болмау ?шiн Карбышевты? ?зi де бармайтын. Болыс сайлауына к?бiне Герасимовпен бiрге тiл ал?ыш заседательдердi жiберетiн. Ыбырайсыз ?ткен ал?аш?ы сайлаудан со? жергiлiктi бiр болыс Ыбырай?а келiп, ?кпесiн айт?ан. Ол болса Карбышевке кiрiп, ренiшiн бiлдiрген едi. Содан Ыбырай мен ояз арасында бiраз ??гiме болып ?ал?ан. Карбышев о?ан айтты:

– Б?л менi? шаруам емес, генерал-губернаторды? тапсырмасы. Болыс сайлауында ?аза?шылы? к?бейiп кеттi. Содан кейiн ол кiсi осылай жасап отыр…

Ыбырай мына с?зден кейiн айтары бiтiп ?ал?андай болып, Карбышев ?абинетiнен шы??ан едi.

Карбышевке губернаторды? с?зi к?ш берiп, ендi Герасимовты жiберiп, бiраз болыстарды ?згерте бастады. ?з к??iлiнен шы??ан адамдарды ?ой?ызды. ?йткенi, к?бiне болыстарды билер ?олдайтын. Содан орнына ?айыра сайланатын. М?ндай болмау жа?ын ойластырды. ?лiде ?зiнi? орынбасары Ыбырайды жiбермеуге болмайды. Амалсыз жiбередi. Болыс сайлауына Жайы?баевпен бiрге кетiп бара жат?ан Герасимов?а ж?рер алдында ?за? а?ыл айтып жiберетiн. Дегенмен Ыбырайды? ы?палы ?лi де бар едi. Жергiлiктi билер оны т?ре деп сыйлайтын. Сонысын ол ?атты пайдаланатын. Бiр кезде ?о?ыр??лжамен дос бол?ан, оны ?кесiндей сыйлайтын. Оны? ?зi жо? болса да, ?йелi ?аниса бар, соны силап, оларды? к?йеу баласы б?л т?ренi ж?мыстан ?уу?а бара алмай ж?рген едi. Сонды?тан болыс сайлауына оны амалсыздан жiберетiн. Пара?а берiлген Герасимов та кейде соны? ы?палында кетiп ?алатын. Герасимовты? жарасы же?iл едi, оны ?ызметтен айдап шы?у о?ай, бiра? ол жергiлiктi билердi? мiнез-к?л?ын жа?сы бiледi, ?рi ?аза?ша?а судай а?ып т?р. Сол ?асиеттерiн ба?алайтын. Ендi болыс сайлауыны? билiгiн Карбышевты? ?зi ?олына бiржола ал?ан со? ол Герасимов?а айт?ан, сен Ыбырайды? дегенiне кете берсе? ?ызметтен ?уамын деген. М?ндай майлы жерден оны? да кеткiсi келмейтiн. Оны? айт?анын жасамаса б?л ?ызметтен ?уылатынын Герасимов онсыз да бiлетiн. ?арбышев осындай шаруалар ж?ргiзiп отырып, бiр к?нi ке?сесiне Шо?ды ша?ырды.

Шо? кезектi жер дауынан келiп отыр едi, Карбышевтi? айт?аны:

– Шо? Тел?озинович, сенi бiр жерге болыс етiп жiберсем ?алай ?арайсы??

Жер м?селесi ж?гiрмелi ж?мыс. ?рi дау-жанжал к?п едi. Шо? с?зге келместен бiрден келiстi.

– ?айда бар?ы? келедi?

– Жiберсе?iз, ?зiмнi? ту?ан жерiм ?араа?аш жа??а бар?ым келедi

– Оны? д?рыс. Мен сенi б?кiл Н?ра бойына жiбергiм келiп отыр. ?р ру с?лтан кезiнде ?з алдына бiр-бiр болыс жасап ал?ан. Оны Ыбырай жал?астырды. Соларды тарат?ым келедi.

– Сiз менi сонда Н?ра бойында?ы ?ай болыс?а жiбересiз?

– Б?кiл Н?ра бойына барасы?.

Шо? бiр ?лкен дауды? к?тiп т?р?анын бiлдi. Сол к?дiгiн жасыр?ан жо?, ашы?ын айт?ан.

– Сонда со?ан руды? байлары мен билерi к?не ?алады деп ойлайсыз ба?

– Сен одан коры?па. Менi? айт?аным болады. ?арсы келген билердi? ??гiмесi менiмен болады.

Содан кейiн Карбышев ?з жоспарын айт?ан:

– Мен Н?раны? ?зын бойын бiр болыс жаса?ым келедi. О?ан сен болыс боласы?. Оны? атын ?алай атаса? екен?

Шо? отырып:

– Н?ра ?зенi Сарыар?аны? д?л т?рiнде жатыр. Жа?а болысты? атын «Сарыар?а» ?ояйы?, – дедi.

Карбышев «Сарыар?а» деген с?здi жа?сы бiлетiн, к??iлiнен шы?а кеттi. Содан кейiн ?з ойын толы?тырып айт?ан, «Сарыар?а» болысы мына Н?ра iргесiндегi орыстарды? Романовка заемкасыны? ар жа?ынан басталып, Н?раны? ?зын бойымен бiраз жерге барады. Бас?аша айт?анда, сен ?з алдына бiр уезд бол?алы т?рсы?.

Шо?ны? ?зiне жаны ашитын Ерназарлар отыр?ан жерге болыс болып бару ойында болатын. ?йткенi, ол жа?та ?зiн колдаушылар к?п болатынын бiлетiн.

– Семен Иванович, сiз менi ?араа?аш жа??а жiберсе?iз.

– Олай болса оны да косып ал. Бiра? мен айтып отырмын ?ой, Н?раны? ?зын бойына болыс боласы?. ?абайдан бастап менi? тiлiмдi алмайтын болыстарды? б?рiн ?уамын.

Шо? Карбышевтi? Ыбырайдан билiктi ?зiне бiржола осылай алуды ойлап отыр?анын бiлдi. Іштей Карбышевты? м?нысы жергiлiктi билер арасында шу к?бейтетiнiн де сезiп отыр едi, бiра? ?арсы с?з айт?ан жо?.

Карбышевты? п?лен болысты бiр болыс етуiнде бiр сыр жат?анын, барлы? болыстар?а айт?анын жасатып, айдауында ж?ргiзгiсi келiп отыр?анын сездi. Соны? iшiнде ?зi де кетiп бара жатыр… Алайда, оязды? айт?анына ?арсы шы?а алмайсы?. А?ыры Шо? келiскен едi.

Осы арада та?ы бiр ?ауып бар едi. Шо? анау Алтайдан тара?ан ?ареке, М?рат, Сармантайлар: «Тел?озыны? мына баласы ?ызымызды алып ?ана ?оймай, ендi ?зiмiзге де билiк ж?ргiзудi ойлап отыр» – деп с?з шы?аратынын болжа?ан едi. Сол арада отырып ояз?а айт?ан:

– Анау менi? ?йелiме а?айындас Сармантай, М?рат, Карекелердi менi? болысыма коспай-а? ?ойса?ыз, Семен Иванович, одан бiз ?тпаймыз, ?айта ?тыламыз, ерте?гi к?нi бiзге билiк ж?ргiзгiсi келiп бiздi? к?йеу бала ?дейi ?осып алды дейдi. Мен ондай с?з естуге бар?ым келмей отыр.

Карбышев ?аза?тар жо?тан барды жасап отыратынын бiлетiн едi. Шо?ны? мына айт?анына келiскен. А?айынды ?ш руды ?з алдына бiр болыс жасау?а ?й?ар?ан едi. Олар?а кiм лайы?ты дейсiз деп с?ра?ан.

– ?азiр байлы? кiмде болса, сол билiк ??рып отыр ?ой. ?ш руды? арасында байлар к?п. ?айсысын айтарымды бiлмеймiн. Ол жа?ын ?зi?iз шешi?iз, – деп, Шо? болыс болу?а лайы?тысын атап айтпа?ан едi. Карбышевтi ?з шешiмiнде ?алдыр?ысы келген. Ерте?гi к?нi б?л айт?ан адам к??iлiнен шы?паса ?зiне с?з келетiнiн бiлген едi Шо?. Содан кейiн еште?е демеген.

Осы ??гiмеден кейiн Герасимов екеуi жол ж?руге дайындалды. Шо? ж?рер алдында Карбышевтен с?ра?ан едi:

– Семен Иванович, мен м?нда?ы шаруамды кiмге ?ткiземiн?

Кейбiр ж?мыстарына к??iлi толмай ж?рсе де, Карбышев жер м?селесiне байланысты шаруамен Шо?ны? ж?ргенiн ?алайтын. К??iлiнен шы?па?аны – Темештерге байланысты, та?ы бiрдi-екiлi тапсырмасын ?з ойла?андай орындама?ан едi. Б?л кезде Темештер ?ор?алжын к?лiне жа?ын жерге ?лкен ауыл болып отыра баста?ан. Оларды? м?нысы оязды? к??iлiнен шы?пай ж?рген едi. М?ны Шо?ны? а?ылымен жасап отыр?анын сезген. Шо?ды жер м?селесiне байланысты шаруадан болысты??а ауыстыруды? бiр сыры да осында жатыр едi. Дегенмен, Шо?ны? ат?ар?ан к?п iстерi к??iлiнен шы?ып ж?ретiн. Сонысы ?шiн болыс етiп жiберудi д?рыс деп тап?ан.

– Жер м?селенiне байланысты шаруаны ж?ргiзетiн бас?а адамды табамын. ?ажет болса, ?зi?дi де ша?ырып т?рамыз.

?аза?тар арасында?ы кейбiр орыстар шеше алмайтын, ?аза?шылы?ы к?п дауды Шо??а ?алдыруды ойла?ан. Содан кейiн мына с?здi айтып отыр едi. Б?л Карбышевты? к?п ?улы?тарыны? бiр екенiн т?сiнген Шо? да. Осы арада Шо?ны? басына бiр ой т?се кеттi. Егер жер м?селесiне байланысты ша?ырып т?ратын болса, онда А?мола?а жиi келiп т?ратынын бiлдi. ?йткенi, ?алада т?р?анды ?йiмк?л де ?натып ж?ргенiн сезетiн. Содан кейiн Шо? айт?ан:

– Семен Иванович, олай болса мен осы ?алада т?рып болысты?ты бас?ара берейiн…