Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– ?атарынан озып ел билеуге шы??анда осындай ат мiнгiзу ежелден келе жат?ан халы? д?ст?рi.

– Сiздер д?ст?р дейсiздер, ерте? бiреулерi?iз м?ны пара дейдi. Ма?ан к?п атты? керегi жо?, осы аттары?ны? iшiнен Лау ?кемнi? атын алайын. Ма?ан бiр ат та жетедi. ?ал?анын ?здерi?iз алып ?айты?ыздар!

– Шо? бауырым, алып келген сыйымызды алып ?айты? не? – дедi Бектас.

– Елдi? азып, тозуы осыдан басталады. – Шо?ны? б?л с?зiне к?пшiлiгi т?сiнбей калды.

Тел?озы келгендердi? б?рiн дастархан?а ша?ырды. Ел етке тойып, ?ымыз iшiп бол?ан кезде Шо? т?рып айтты:

– Менi? сiздерге бiр с?зiм бар.

Еле? ете ?алып, ??ла? тос?ан жинал?андар.

– Осы отыр?ан ?ш руды? адамдары Н?ра жа?асына жиналып бiрнеше ауыл болып отырсыздар. – ?ай жер екенiн де айт?ан – ??лымбеттер отыр?ан Н?ра мен ??ндыздыны? ?иылыс?ан жерiнде. – Ендi бiр топтары?ыз А??ош?арлар отыр?ан жерге барып ?оныстаны?ыздар, – дедi.

Шо?ны? б?лай деуiнде бiр сыр бар едi – ?алы? ?аза? жиналып отыр?ан жерге орыстарды? бармайтынына оны? к?зi аны? жеткен. Темештер даулы жерге ?оныстан?ан со? Елизаветовка заемкасын салудан Карбышев бас тарт?ан. Н?ра бойында сондай т?тасып отыр?ан ?лкен ауыл ету ойы болатын Шо?ны?. Солай жасаса ?зен бойына бiр орыс келiп ?оныстанбайтынына к?зi жеткендей бол?ан. Мына с?здi содан кейiн айтып т?р едi ол.

Шо?ны? мына айт?аны елдi? к??iлiне ?онбайтындай с?з едi. ?ш руды? т?уiрлерi ?ор?ып кеттi. ?ыбыр-сыбыр к?бейдi. Шо? ?здерi еркiн отырып с?йлессiн деп сырт?а шы?ып кеткен. Бiреу отырып айтты: «Мынау ана оязды? айт?анын жасап болыс бол?ан ?ой. Расында, ?абай айт?андай, шын орыс болып кеткен шы?ар».

Шо? ?айта кiргенде бiр би отырып:

– ?зiмiз де бiр ауыл болып отырмыз ?ой, – дедi.

– Екi-?ш ?йден отыр?ан ауыл болмайды, отыз, елу ?йден ?лкен ауыл болып отыру керек. Елдiгiмiздi са?тап ?алу ?шiн солай болып отыр?ан ж?н. Сiздер ?лi алда болатын жа?дайды т?сiнбейсiздер. Орыс келiп жатыр. Н?ра бойында?ы жа?сы жерлердi алып ?ояды. Анау Темештердi? ?асына ?оныстан?ан, мына Жаба?ыларды? iргесiне де келiп ?оныстан?анын к?рдi?iздер ?ой. Б?л бастамасы ?ана. ?лi сан ?й орыс к?шiп келедi. Н?ра жа?асына топталып отырса?дар кiре алмайды. Елу ?йден кем болып отырма?ыздар. Олай болмаса ерте? жерден айырыласыздар, елдiктен кетесiздер.

Бiр би отырып:

– Шо? шыра?ым, Жаба?ылар жанына сол орыстарды ?кеп ?оныстандыр?ан ?зi? емес пе едi??

– А?асы, менде еш?андай билiк жо?. Ояз апарып ?оныстандыр дедi. Мен айт?анын жасадым. Бас?а менде билiк жо?. Сiздi ?ойса да соны жасайсыз. Бас?а амал жо?. Ерте?гi к?нi осылай шашырап отыра берсе?iздер та?ы да к?шiп келедi. Сонда нулы-сулы Н?раны? жа?асынан айрыласыздар.

– Сен ендi болыс болды?, ана жо?арыда отыр?ан орыстар?а айтпайсы? ба?

– Олар менi? тiлiмдi алмайды. Ал сiздер сол Н?ра жа?асына барып отырып алса?ыздар, еште?е жасай алмайды.

– Ендеше болыс болып неге келдi??

– Болыс бол?аныммен ол менi? ?олымнан келетiн шаруа емес. Орыстарды ?оныстандыруды жо?ары жа? ж?рiзедi. Б?л менi? сiздердi са?тандыр?аным. Жа?сы жерлерден айрылып ?алма?ыздар деймiн.

Шо?ны? б?л с?зiне еш?айсы сенбедi. ?лгi с?здi? б?рiн орыстар Шо??а саясатпен айт?ызып отыр деп ойлады. Осыдан кейiн ел к?п отырмады, орындарынан т?ра бастады. Сайлауда Шо??а к??iлдес болып дауыс бергендердi? ?зi Шо?ны? мына с?зiнен кейiн бiр п?ленi? бетiн к?ргендей болды. Шо?ны? со??ы с?зiне еш?андай жауап бермей жинал?андар ауыл-ауылдарына тарап кеткен. Баласыны? мына с?зi Тел?озы?а да ?намады. Ел т?гел тарап, онаша ?ал?ан со? ол с?з баста?ан болатын:

– Сенi? елге ?лгi айтып отыр?аны? не? Орыстар солай деп отыр ма?

– Ешкiм ма?ан еште?е айт?ан жо?. Б?л менi? ?з ойым. То?алар Н?ра бойында бiрнеше ?лкен ауыл болып отыруы керек. Орыстар екi-?ш ?йден отыр?ан ?йлердi ауыл демейдi. Ерте?гi к?нi ?астарына келiп он ?йден, жиырма ?йден ?оныстанып алады да, сол жерден ?уып шы?ады. К?птi? аты к?п. ?лкен ауыл болып отырса?дар, еште?е айта алмайды. Орыс келiп ?асы?а ?оныстанса тiлден, салттан айрыласы?дар. Одан айрылса?дар, елдiктен айрыласы?дар. Б?рiмiз орыс болып кетемiз. Мал?а да, т?рмыс?а да жайлы Жанкелдi т??ымдарынан бастап Н?ра бойына к?шiп бары?дар, – дедi Шо?.

Мына с?здi естiгенде Тел?озы шошып кеткендей бол?ан. Аузына с?з т?спегендей отырып ?алды да, бiраздан кейiн айт?ан:

– Мен ата ?онысымнан еш?айда кетпеймiн…

– Заман соны талап етiп отыр. К?рдi?iз ?ой, мына Жаба?ылар ?асына орыстар к?шiп келдi. Ерте?гi к?нi олар ?лкен ауыл болып отыру ?шiн ана ояз та?ы ?келедi. Анау А?мола?а да жа?ын, Н?ра жа?асына да орыстар ?оныстанып жатыр. Б?л жа??а, ?араа?аш?а да келуi м?мкiн. Мен айт?анды жасамаса?дар ерте? елдiктен айрыласы?дар, соны айтып отырмын ?ой, сiзге. Немерелерi? орыстан ?йел алып, тiлi?дi, дiнi?дi жо?алтып, орыс болып кетесi?дер. Сонды?тан мен айт?ан, ?ыры?-елу ?йден аз болмай отыры?дар. Сонда ?ана елдiктерi?дi са?тап ?аласындар. Ру-ру?а б?лiнiп отыруды? ?ажетi жо?. Б?кiл Сатыбалды?а ?арайтындары? бiр жерге отыры?дар.

Шо?ны? мына с?зi Тел?озыны? к??iлiнен шы?пады. Анау А?молада отыр?ан басты?ыны? айт?анын жаса?ысы келiп отыр?анын болжа?ан ол:

– Сен болыс болып осыны айту ?шiн келдi? бе? Б?кiл елдi ?ркiтiп жiбердi?. Ерте? болыс болып ?алай iстейсi?? Бiр адам сенi? тiлi?дi алмайтын болады. Мына с?зi?мен билердi ?зi?е ?арсы коясы?. – Ашулы Тел?озы орнынан т?рып кеттi. – Барса?, сол Н?ра бойына жал?ыз ?зi? бар. Жанкелдi ?рпа?тары осы жерде отырады. – Ол болмастан ?кесiн ?айта отыр?ызды.

– Мен айтып отырмын ?ой, е? суы мол Н?ра бойы. Сусыз жерде тiршiлiк жа?сы болмайды.

– Жайылымды ?айтесi??

– Орыс сусыз сенi? жайылымы?а келiп таласпайды. Олар?а алдымен су керек. Шаруашылы?ыны? б?рiн со?ан реттеп ж?ргiзедi. Б?л ?асиет оларды? ?анында бар. То?алар жаппай си?анша Н?ра бойына ?оныстану керек. Олай жасамаса?дар ендi бiр елу жылда Н?ра бойында То?алар?а жер ?алмайды. Б?рiне орыстар ?оныстанып алады. Амалсыздан ?азiргi отыр?ан ана ??лымбет, Тiлендердi? ?зi ?ыр?а шы?ып кетедi. Олар келмей т?р?анда менi? айт?анымды жаса?дар!

– Сонда малды ?айтемiз? – Алдында ?ой?ан с?ра?ын та?ы ?ойды.

– Малды осы жерде ?алдыры?дар. Б?л ара мал?а ке? жайлау болып ?алады, б?рын?ыша. Ауыл Н?ра бойында болуы керек. Сонда араларымыз?а орыстар келiп кiре алмайды. Айтып отырмын ?ой, ендi бiраз жылдан кейiн ?зен бойына орыстар ?аптап кетедi. Анау Жаба?ыларды? ?асына келгендер бастамасы ?ана. Келешекте ?аза? бiр малмен ?мiр с?ре алмайды. Мал бiр ж?тты? ?ана. Орыстар т?рiздi егiн егiп, огород салу керек.

– Ел д?рыс айтады, орыстарды к?шiрiп ?келген сенсi? дейдi. Б?л шынды?. Ендi о?ан к?зiм жетiп отыр.

– Менi? ?олымнан келсе, б?л жа??а бiр орысты жiбермес едiм. Ол ана жо?арыда отыр?ан орыстарды? жасап отыр?аны ?ой. Бiз олар?а ?арсы келе алмаймыз. ?йткенi, бiз олар?а ба?ынышты халы?пыз.

Тел?озы Шо?ны? айт?анына сене ?оймады. Іштей жал?ан?а болжа?ан едi. ?бден орысша о?ып, басы айналып кеткен деген корытынды?а келген-дi. Баласыны? мына с?зi оны? к?нiлiнен шы?пады. «Анау орыс басты?тары осындай айт?анын жаса?аны ?шiн ?дейi болыс сайлап отыр ?ой». Тел?озы ендi ашу?а берiле с?йлеп кеттi:

– Сен б?л шаруаны орыстар?а жа?ыну ?шiн жасап отырсы? ?ой. Ежелден аталарымыз осылай отыр?ан. Орыс келсе келе берсiн. Бiзге т?к жасай алмайды. Есi д?рыс орыс бiздi? арамыз?а келiп отырмайды.

– Тел?озы, есi?де болсын, атамызды? тiршiлiгi ерте?ге келмейдi. Бiздi? балаларымызды бас?а ?мiр к?тiп т?р. ?азiрден бастап ?зiмiз де ы??айлана беруiмiз керек. Орыс келсе жерден ?ана емес, елдiктен айрыласыздар деп отырмын ?ой. ?алай т?сiнбейсi?? – Та?ы да толып жат?ан д?лелдер келтiрдi. Тел?озы баласыны? айт?анына мойын б?рмады. Баласыны? мына айтып отыр?аны бос с?здей болып к?рiнген о?ан. Орысша о?уды? ?серi деп ба?ала?ан. Ендi осыны орысша о?ыт?анына ?кiнгендей болды. Шо? ?кесiне а?ыры т?сiндiре алмай ?ой?ан. Бас?алар т?сiнiп, бас?алар бастаса Жанкелдi т??ымы да еш?айда кетпейдi деген ?орытынды?а келген едi Шо?. Содан кейiн аулында екi-?ш к?н болып Н?ра жа?асында отыр?ан аз ауыл Жаба?ылар?а келдi. Ойы – Сегiзк??де отыр?ан Жаба?ылар мен олар?а iргелес отыр?ан Елгелдiлердi Н?ра бойына, ?ожамжар ?асына тарту болатын.

Б?л Жаба?ыларды? ?лкенi, ?з руыны? арасында беделi бар, ?зiне таныс Кожамжарды? ?йiне келдi. Болыс болмай т?р?анда, бiр кездескенде ?ожамжар ?атты ашуланып с?йлеген. Алдында iргелерiне бiр топ орыстарды ?кеп ?оныстандыр?анда ауыл иесi ?ожамжар ?йiнде жо? едi.

Шо? келгенде ?ожамжар ?зiнi? ?детiнше ?й iргесiнде к?ле?келеу жерде отыр екен. Шо? келiп с?лем бердi. Ауыл иесi ?ожамжар Шо?ны? болыс сайлауына ?атыспа?ан. Шо? ша?ырт?ан той?а да келмеген. ?ожамжар ?асына жай?ас?асын с?з бастады.

– ?ожеке, сiздi? осы Н?ра бойына келiп ?оныстануы?ыз бiр к?регендiк шаруа болды. Ана Сегiзк??де ?ал?ан туыс?анды да к?шiрiп алы?ыз.

– Сен, Шо?, орыстарды менi? ?асыма к?шiрiп ?келiп, оларды ?ркiтiп жiбердi?. ?ткен жолы сен келгенде, мен солар?а барып с?йлесiп келiп едiм, орыстар отыр?ан жерге бармаймыз ендi дейдi олар.

– Сiз олар?а Шо? к?шiрiп ?келдi дедi?iз бе?

– Шынды?ты айттым, ендi не деуiм керек?

– ?ате айт?ансыз, оларды к?шiрiп ?келген мен емес, жо?ары жа?. Ана туыстары? да к?шiп келсiн. Б?кiл Жаба?ылар б?рi осында келсiн. Сонда мына iрге?де отыр?ан орыстарды? ?зi к?шiп кетуi м?мкiн. ?йтпесе, та?ы да к?шiп келедi.

?ожамжар Шо?ны? аузынан мына с?здi естiп ?ор?ып, бiр жа?ынан ?уанып ?алды.

– Сен ендi болыс болды?, сол Сегiзк??де отыр?ан Жаба?ыларды? арасында ?гiттi ?зi? ж?ргiз. Мен айта-айта шаршадым.

– ?ожеке, олар?а ?ана емес, бас?алар?а да ?гiт ж?ргiземiн. Сiз де ?арап отырма?ыз, ана Елгелдiлердi де осы жа??а ?арай келуге ?гiтте?iз.

?ожамжар орыстар к?шiп келгелi Шо??а ренжiп ж?рген. Мына туыстарды к?шiрiп ал деген с?зiне риза болып ?алды. ?сiресе, орыстарды? ?здерi кетедi деген с?зi к??iлiнен шы?ты. Бойына бiр ?мiт ?яла?андай. Ендi бас?аша с?йлеп кеттi:

– Сенi? болыс бол?аны? ?иын заман?а д?п келдi. Жолы? болсын! Бiзде тiлектестiктен бас?а не бар…