Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– ?ожеке, мен ат?а мiнгенiммен, менде билiк жо?. Б?рiн анау жо?арыда отыр?ан орыстар шешедi. Менi? айтып ж?ргенiм елге а?ыл ?ана. Бай?аймын, Тел?озыдан бастап менi? тiлiмдi ешкiм алмайтын т?рiздi. Жаба?ылар бас?алар?а ?лгi к?рсетуi керек. Анау Сегiзк??де ?анша Жаба?ылар отыр?

– Жаба?ыларды? негiзi сонда отыр ?ой ?лi де.

Шо? бая?ыдан естiп ж?рген, Жаба?ылар ?асында отыр?ан Елгелдiлермен жерге таласып, жанжалдасып, тыныш отырмайды деген с?з ??ла?ына ?кесiнен жеткен. А?ыры со?ан шыдай алмай мына ?ожамжар?а ?ара?ан бiр топ Жаба?ылар осы жерге к?шiп келгенiн бiлетiн. ?ожамжар отырып с?рады:

– Ерте?гi к?нi та?ы да осы жа??а орыстар ?оныстануы м?мкiн бе?

– М?мкiн. Б?л патшаны? не ойлап отыр?анын бiлуге болмайды. Тура сiздi? ?асы?ыз?а келiп ?оныстанбаса да, бас?а рулар?а зияны тиетiн жерге келiп орналасады. Содан дау, ренiш туады. Сол жайында айтып отырмын ?ой. О?ан ?оса анау Елгелдiлердi де ?гiттеп, осылай ?арай к?шiру керек…

– Шо? бауырым, ?зi? не айтып отырсы?? Осылай ?арай солармен сиыспа?анды?тан келдiк ?ой…

– Есi?де болсын, орыстан г?рi солар жа?ын. ?аза? пен ?аза? ренжiссе ерте?iнде ?мытады. ?йткенi, негiзiмiз бiр халы?пыз. Баласы Т?сiп Елгелдiлерден ?ыз алып отыр?ан. Мына с?зден кейiн ?ожамжар ойланып ?алды да:

– Олар менi? тiлiмдi алмайды. Олар т?гiлi анау Сегiзк??де отыр?ан туыстарыма айт?анымды iстете алмай отырмын. ?зi? айтсайшы, сен болыссы?, сенi? тiлi?дi алар.

– Мен де айтамын ?ой, бiра? сiздi? айт?аны?ызды? да арты?шылы?ы болмас…

?ожамжар да ерте?гi к?нi мына iргеге келiп ?оныстанып жат?ан орыстармен жандалдаса ?алса к?п бол?анды к??iлi ?алайтын. «Елгелдiлер де келсе келсiн. Бiзбен ??дандалы халы? ?ой» – дегендей ы??ай таныт?ан с?зiнде. «Мен о?ан ?арсы емеспiн» – Шо? с?зiн ?остай с?йлегендей едi м?нысы.

– Бiра? мен олар?а с?з айтпаймын. Келемiн десе ?здерi бiлсiн, – деген с?збен ая?та?ан айтарын ?ожамжар ?арт.

Жаба?ылар мен Елгелдiлер кезiнде шабынды??а, жайылым?а таласып бiр-бiрiне к??iлдерi ?алып бiткен. ?ожамжарды? ?натпай с?йлеп отыр?аны содан едi.

Дегенмен, б?л ??дандалы рубасыларды? к??iлдерi д?рыс екенiн бiлетiн Шо?. Кожамжарды? ?лгi айт?аны Шо? ойынан шы??ан с?з болды. Шо? бiлетiн, жазды? ысты? айларында Елгелдiлер отыр?ан жердi? о?т?стiк жа?ында?ы жердi? ш?бi к?йiп кетiп, жаз айларында малдарын сонау Бекеш ?зенiнi? бойына айдап, бiр шетi Анарбайды? жерiне жа?ындап баратын. Шо? ол туралы естiген. Жа?ын жердегi ?араа?аш жа??а Жанкелдi т??ымдарымен iргелес, ?оныстас отыр?ан Аралбай, Калыбектер жiбермейтiн. Содан сонау терiстiктегi Бекеш ?зенiнi? бойына жаз айларында шы?ып кететiн. Сонды?тан да Елгелдiлердi? Н?ра бойына к?шiп кететiнiне сенiмдi едi Шо?.

Кожамжар айт?ан с?зi ойынан шы?ып, ерте?iне Балы?тык?л жа?ында отыр?ан Елгелдiлер ауылына аттанды. Б?л кезде б?л атаны? бетке ?стар а?са?алы Таубай ?айтыс бол?ан едi. Алдында Шо? барып балаларына к?нiл айтып, ?зi жа?сы к?ретiн шалды? бейiтiнi? басына ??ран о?ып ?айт?ан. Шо? атыны? басын сол кiсiнi? ?лкен баласы Айсарыны? ?йiне б?рды. Б?л кезде Айсарыны? ?зi де ?артайып, ?кесiнi? жасына жа?ындап ?ал?ан кезi едi. Ол Шо? болыс болып сайлан?анда ?атыса алма?ан. Сыр?аттанып ж?рген едi. Шо?ны? мына келiсiне ?уанып ?алды.

Бая?ыдан Елгелдiлер Жанкелдi балаларымен жа?сы емес едi. Сонау жылдарда бiр ?йiр жыл?ыларын осы Елгелдiлер ?рлап ал?аны туралы ?кесi б?лар?а ?кпе айтатын. Содан берi бiрiне-бiрi ?атынаспайтын. Турасын айт?анда, ?ш едi. ?кесi Тел?озы Елгелдiлердi шетiнен ?ры дейтiн. Шо? ?кесiнi? аузынан б?л с?здi сан рет естiген. Бiрде ?кесiне айт?ан: «Елгелдi адамдарыны? б?рi ?ры болуы м?мкiн емес. Б?кiл руды олай ?аралама?ыз, ?ят болады. ?ры?а келсек, Ерназарды? арасынан да табылады». Осындай с?здi бас?а адамдар жинал?ан жерде айтатынын Шо? ?зын??ла?тан естiген едi. Елгелдiлер ?кесiне ?атты ренжулi екенiн бiлетiн. Бiра? ?кесi де ?з айт?аны болмаса болмайтын на?ызды? ?зi едi. Анау заманда?ы туыс?анды? ?атынас б?л екi ру арасында ?азiр жо?. Бiрiмен-бiрi кiрбi? ?аба? едi. Со?ан ?арамастан Айсары Шо?ны? б?л келiсiне жаны ?алмай ?уанып, жа?сы ?арсы алды. Б?рын?ы суып кеткен к??iлдi Шо?ны? мына келiсi жылытып жiбергендей едi.

Малын сой?ызды. Екi-?ш ?йден б?лiнiп т?бе беткейлерiнде отыр?ан Елгелдiлердi? т?уiрлерiн ша?ырды. Ерназардан болыс болып сайлан?ан адамды к?руге ша?ыр?ан со?, iргесiнде отыр?ан туыстарды? б?рi келдi. Он алты ?анат киiз ?йiне лы? толып, сима?андар к?ршi киiз ?й iшiне жай?ас?ан едi. Жанкелдi балаларымен к??iлдерi ?аншалы?ты суы? болса да, туыс?ан рудан бол?анды?тан туысты? жылылы? бар едi iштерiнде. Болысты? мына келiсi соны? белгiсiндей к?рiнген. ?р та?ырыпта с?з ?рбiп, жа?сы к?йде отырды. ?лгiнде бастал?ан ??гiменi Ж?мкенi? жа?ын туысы С?тек ?рi ?арай жал?ады.

– Шо?, мiне сен болыс болып келiп отырсы?. Анау Ж?мке неге болыс болып келмейдi?

– Ж?мкенi? ж?мысы болысты?тан да кем емес – деп с?зiн бастады. Бая?ыда Ж?мке о?у?а кеткеннен берi туыстарды? еш?айсы ?атыспайтын. Б?лар о?ан ?кпелi едi. Ж?мке татарды? е? с?лу ?ызын алып, ол бiр орыспен кетiп ?ал?ан. Содан Ж?мке iшкiлiкке берiлген едi. Оны? басында бол?ан жа?дайды айтады. Ж?мкенi а?та?андай с?йлеген едi.

– Ж?мкенi? осы жерден кеткенiне ?анша заман болды. Бiреуi?iз артынан бауырымыз бар едi деп iздеп келмедi?дер, ол со?ан ?кпелеп келмей ж?р.

– Сен о?у о?ып ж?ргенде жыл сайын ?йi?е келiп ж?рдi?. Ол А?мола?а бар?алы бiр рет де ж?зiн к?рсетпей кеттi. Бiз о?ан неге барамыз?!

С?тектi? б?л с?зiнде жан бар едi. Шо? ?зi ауыл?а келiп ж?ргенде сан рет айт?ан. Ж?мке келмеген. Еште?е деп жауап бермей ж?рiп кететiн ондайда. Шо? оны? туыс?андарына ренiштi екенiн бiлiп, ?ндемейтiн. С?тек отырып с?зiн ?рi ?арай жал?ады.

– Бiз бая?ыда мына Жаба?ылардан бiр ?ыз алып берейiк дедiк. Ол келмедi. Татардан ?йел алып, татар болып кеткен адамны? бiзге ?ажетi ?анша?!

– Ол ?азiр татардан ал?ан ?йелiн таста?анын айтып отырмын ?ой. ?азiр ?йелi жо?. Ендi алып берулерi?е болады. – Шо? Ж?мкеге с?з келтiрмеуге тырысты. Аны?ында, бая?ы ауыр с?зден кейiн екеуiнi? арасында ?атынас ?лi к?нге дейiн жо? болатын. Шо? бiрнеше рет ы??ай таныт?анымен, Ж?мке иiлмей ж?рген. Содан кейiн б?л да оны ?инамайтын. Оны? жа?дайын Ж?мкенi? досы Герасимовтан бiлiп ж?ре беретiн.

– Шо? бауырым, бiз емес, ол ?мытты. Мiне, сен келiп отырсы?. Бая?ыдан берi, са?ын?ан болса, ту?ан аулына келiп ?айтпай ма? Ол на?ыз татар болып кеткен адам ?ой. Ол жайында с?здi к?бейтпе. ?зi? жай ж?рсi? бе?

– Жай ж?ргем жо?, сiзге с?лем берiп, а?ылдасайын деп келдiм – деп с?зiн бастап, ендi келген негiзгi шаруасына к?шкен едi. – Мына отыр?ан жерлерi?iз мал?а жайсыз. О?т?стiктерi?iз жартылай ш?лейт жер. Мал?а да, ?здерi?е де жайлы мына Н?ра бойына к?шпейсiздер ме?

– Бiздi анау отыр?ан Бекше, Жаба?ылар, Солтан, А??ош?арлар жуыта ма?

– Солармен бiр ауыл болып отырасы?дар. Мен ол жа?ын келiстiрейiн…

– Сонда бiз олар?а кiрме болып отырамыз ба?

– Кiрмелерi?iз не? Б?рi?iздi? негiздерi?iз бiр, То?асы?дар ?ой.

– То?а кiм, бiз кiм? Шо?, олай бiздi жа?ындатпай-а? ?ой, – дедi мына с?зге ренiш таныт?ан С?тек.

– Сiздердi? жа?дайлары?ыз?а ?арай айтып отырмын. Сiздер жыл сайын жаз айларында сонау Бекеш бойына жайлау?а к?шiп отырсыздар. Н?ра бойына барса?дар жа?ын болмай ма?

Айсары айтты:

– Шо? бауырым, мына айтып отыр?анын ойыны? ба, шыны? ба?

– М?ндай ойын болмайды, шыным. ?аза? жерiне к?птеп орыстар келiп ?оныстанып жатыр. Ана Жаба?ылармен ??дандалы, туыс адамдарсыздар. Солармен бiр ауыл болып отырмайсы?дар ма?!

Мына с?здi естiп отырып, Таубайды? екiншi баласы А?сары ?атты ашуланды.

– Шо?, ?зi? не айтып отырсы?. Б?л ара жа?сы болсын, жаман болсын ата ?онысымыз. Б?л арада бiздi? аталарымызды? с?йегi жатыр. ?зi? бiлесi?, бая?ыда атамыз Сатыбалды Елгелдi атамыз?а осы жердi ?оныс етiп берген. Б?л ара сонысымен ысты?. Бiз б?л арадан еш?айда кетпеймiз.

– А?асы, мен оны бiлiп отырмын. Ол заман бас?а едi. Ендi, мiне, орыстар келдi, заман ?згерiп барады. Соны т?сiнулерi?iз керек. Н?ра деген суы мол, ма?айында шабынды? к?п, жа?сы жер. Орыстар келмей т?р?анда сол жерге ?оныстанып ал дегенiм ?ой. Ендi бiраз уа?ыттан кейiн кеш болады. Сiздер к?шiп барса?ыздар, ана ?оныстанып жат?ан орыстар сия?ты та?ы келедi. Ал олар ?алы? ?аза? ?асына жуымайды.

– Ана Жаба?ылармен ?алай тiл табысамыз, осы жа?тан бiзбен ?рыссып кеттi ?ой.

– Олар ана орыстармен де тiл табысып отыр. Олар кiм, сiздер кiмсiздер…

– Бiз олармен тiл табыса алмаймыз. Шо?, мынауы? басы арты? с?з болып кеттi, – дедi та?ы да С?тек с?зге араласып.

Мына с?зден кейiн Шо? ??гiменi ?ой?ан. Елгелдiнi? ?лкендерi бiраз отырып кеткен. Ел тара?ан со? Айсары та?ы бiр ??гiменi? шетiн к?тердi.

– Шо? бауырым, сенi? ана ?ке? бiздi ?ры атап, жалпа? елге жайып ж?р. Бая?ыда бiр ?йiр жыл?ысын бiреулер ?рлап алып кеткен к?рiнедi. Соны бiзден к?рiп б?кiл елге жайды. ?з туысымыз ?зiмiздi ?ры атандырды. Мiне, т?н жамылып отырмын ?ой, Жанкелдi балаларын былай ?ой?анда, бiз исi То?адан мал ?рламаймыз. Жастарды? ондай ?деттерi бар, оны жасырмаймын. Мына жа?та ?аракесектерден, онт?стiктегi Тамалардан ?рлайтынымыз рас. ?йткенi, оларды? ?здерi де ?рлайды. Содан кейiн бiз де ?арап отырмаймыз. Ал ?ке?нi? Елгелдiлердi ?ры?а ?осып ж?ргенi бiлместiктен бол?ан жа?дай.

– Айсеке, ?аза?ты? бiр-бiрiмен араздасып ж?ргенi осы жыл?ы ?рлы?ынан. Содан шата? шы?ып жатады. Одан барып ел арасында?ы аразды? к?шейедi. Жалпы, жастарды Каракесектерден де, Тамалардан болсын жыл?ы ?рлаудан ти?ызы?дар.

– Б?ны шы?арып отыр?ан Елгелдiлер емес, бая?ыдан д?ст?рге енiп кеткен ?дет. Оларда аянып ж?рген жо?. Сан жыл?ымызды ?рлап ?кеткен. Бiздiкi есе ?айтару болып табылады. Елгелдi ?ой?анымен бас?алар то?тамайды.

Шо? Айсарыны? мына с?зiн ?натпай ?алды. Бiра? ?ндеген жо?. Ерте?iне Айсары?а айт?ан болатын.

– Айсеке, ?р атадан бiр-бiр адам алып бiздi? ауыл?а ж?рi?дер.

Айсары Шо?ны? мына с?зiне т?сiнбей ?алды.

– Сенi? аулы?нан не аламыз?

– Мен бабам Жанкелдiге ??ран о?ытпа?шы едiм. Соны? iшiнде болы?ыздар.

Айсары Шо?ны? б?л айт?анына ?арсы келе алмады. ?кесi Таубайды? ?мiр бойы Жанкелдiмен сыйласып кеткенiн жа?сы бiлетiн. А?ыры Елгелдiден тара?ан т?рт ата – Сегiзбай, Т?лекбай, Ізбасы, Б?лекбайдан бiр топ адам ат?а мiнген едi. Шо?ны? бабам Жанкелдiге ??ран о?ытамын дегенi сылтау едi, ойы екi ру арасында к?птен берi болып ж?рген с?здi ?ой?ызу болатын. Бас-ая?ы жиырма?а жуы? адамды алып келген. Б?ларды? арасында жастары да, к?рiлерi де бар болатын.