Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Ондай пошта жиi келiп т?рмайды. Айында екi-?ш рет ?ана болады. Бас?а уа?ытта асы?пай апарасы?. Тiптi, поштаны? бес-алты к?н келмейтiн к?ндерi де болады. Ондай кездерде менi? атымды жегiп, атшым боласы?.

Шо? атшылы? туралы ?уелiнде айтпа?ан. Поштабай с?зi ?нап т?р?анымен атшы боласы?ы ?намады. Ойланып отырып ?алды. Шо? мына жiгiттi? ойланып ?ал?анын сезе ?ойды да:

– Мен е?бегi?е ай сайын бiр ?ой бермiн. Ояз бес сом а?ша т?лейдi.

Бес сом а?ша, бiр ?ой ?ыруар табыс едi. Шо?ны? мына айт?аны Жой?ынбектi? к??iлiнен шы??ан болатын. Арада бес к?н ?ткенде А?таудан пошта келдi. Келген кiсiге Шо? Жой?ынбектi таныстырды.

– Б?дан былай сендер ?келген поштаны осы кiсi апарады, – деп Жой?ынбектi к?рсеттi. А?тау бекiнiсiнi? басты?ы да пошта тасып ж?рген адам?а айт?ан алдында, «б?дан былай пошта тасу жа?а болысты? мойнына ж?ктелiп отыр. Ендi бiздi? ж?мысымыз же?iлдейдi» деген едi. Расында, п?лен ша?ырым жердi салт атпен ж?ру о?ай болмайтын. Ендi б?дан былай ?араа?аш пен А?мола арасында?ы поштаны бас?а адам жеткiзедi. А?таудан келген орыс ?уанып ?алды. ?лгi адам А?моладан келетiн поштаны к?тiп Шо? аулында ?алды да Жой?ынбек А?мола?а тарт?ан. Шо? ?кесiне айтып, б?л аса манызы бар мемлекеттiк шаруа екенiн т?сiндiрiп, бiр ?ш?ыр ат бергiзген. Б?рын?ы болыстар орыс поштабайларды? тiлегi бойынша кез келген ауылды? байларынан кезекпен ат алып беретiн. Бiра? б?рын Тел?озыдан с?рамайтын едi. ?кесi т?рып Шо?нан с?рады:

– Ы??ай менен алып т?ра ма?

– И?, б?дан былай сiзден алатын болады.

– Мына Елгелдiлерде ж?йрiк ат к?п, солардан неге ?пермейсi??

– Б?л шаруаны ояз Елгелдiлерге емес, ма?ан тапсырып отыр. Сонды?тан мына с?зi?iз басы арты? ??гiме. Бергенде е? ж?йрiк аты?ызды берi?iз. Егер уа?ытында апармаса ма?ан с?з келедi.

«Ма?ан с?з келедi» дегенiнен Тел?озы кор?ып ?ал?ан. Баласыны? айт?анын жасап, Жой?ынбекке е? ж?йрiк атын берген. Жой?ынбек сол к?нi ?олма-?ол ж?рiп кеттi. Шо?ны? айтуымен ??лымбеттер ауылына со??ан едi. Олар да с?з айт?ан жо? ат бердi, содан ?рi ?арай кеткен. Б?л жердi? биi Лау едi, пошта жа?дайын жа?сы бiлетiн. ?олма-?ол ж?йрiк ат бергiзген. Жай ж?рiс жо?. Жол бойы шауып отырды. Та? ата А?мола?а келген. Омбы поштасы ж?ргелi т?р екен. Олар да ендi мiне ж?ремiзбен А?таудан келетiн поштаны к?тiп шыдамсызданып отыр екен. Со?ан тапсырды. Ол жа?тан А?тауда т?ратын ?скер басына арнал?ан арызды алып ?айта шапты. ??лымбеттер ауылына келiп ты?айып т?р?ан атына мiнiп, та?ы шапты. Бiр т?улiкке жетпейтiн уа?ытта мы? ша?ырымнан арты? жер ж?рiптi. Аттан б?рын Жой?ынбек ?зiнi? шарша?анын сездi. Денесiнi? б?рi салдырап, ?лi кетiп ?алыпты. ?араа?аш?а келгенде ?оз?ала алмай ?ал?ан болатын. Шо? оны сезiп, бiлiп отыр едi. Та?ы да ?айталап айт?ан едi.

– М?ндай асы?ыс пошта келгенде б?кiл дене?дi жа?сылап т?рып байлап ал. Мына пошта тасып ж?рген орыстар с?йтетiн. Мен оны к?ргемiн. Сонда шаршамайсы?. Денеде к?ш са?талады.

Дегенмен, Жой?ынбек б?л ж?мыс?а шыдай алмайтын шы?армын деп ойла?ан.

– Б?рын менi? орнымда кiм iстедi?

– Б?рын б?л ж?мысты орыстарды? ?здерi iстегенiн айттым ?ой. Ендi бiзге, ?аза?тар?а сенген т?рiздi. Сонсо? ма?ан ж?ктеп отыр ?ой. – Шо? Жой?ынбектi? пошта ж?мысыны? ауыр екенiн бiлiп ?ал?анын сездi. Ерте?гi к?нi мына ж?мыс ауыр екен деп Жой?ынбек шы?ып кетсе ?зiне де ?ят болатынын Шо? бiлдi. Бас?а емес, ?кесiнi? ?зi кiн?лайтынын бiлдi. Содан кейiн с?з баста?ан:

– А?тау мен А?мола арасында т?рт бекет болатын. Оларды? ?р?айсысында бiр-бiр адамдар болатын. Соларды ?ыс?артып отыр. Ма?ан тапсырды. Екеумiзге ?ят болмау ?шiн сен д?рыстап iсте.

Жой?ынбек бiр жа?ынан iстемей жатып ж?мысты тастап кетудi намыс к?рдi. Ж?не т?лейтiн а?шасы да к?нiлiнен шы?ып т?р?ан болатын. А?ыры шыдау?а бел байлады.

Кейiн асы?ыс пошта к?н сайын бола бермейтiнiн бай?ады. Кейде пошта он к?ндеп А?тау жат?ан келмейтiн. Келсе асы?ыс емес, ара?а екi-?ш к?н ?онып ж?руiне болатын пошталар едi. Жа?а тiрлiкке Жой?ынбек ?йрене бастады. Шо? да мазалай бермейтiн. К?бiне салт атпен ж?ретiн.

Бiрде жанжал шы?арып, Тел?озы Жой?ынбекке тиiстi бiр ?ойын бермей ?ой?ан едi. Шо?мен ?кесiнi? арасында ренiш туындап ?ал?ан, со?ан байланысты. Тел?озы айт?ан едi:

– Б?л са?ан еш?андай ?ызмет iстеп ж?рген жо?. Мен айт?ан ?ойы?ды бермеймiн, оязды? беретiн а?шасы жетiп жатыр.

?йткенi, Тел?озы Елгелдiлерге ызалы едi. Шо? ?кесiнi? мына ?ылы?ына ренжiп ?алып:

– ?уелгi келiсiм солай. Тел?озы, онымыз ?ят болады. Сен тиесiлi ?ойды бермесе?, мен а?ылай беремiн.

– Сонда ?анша а?ша бересi??

– Айына бес рубль бередi ояз. Ал бiр ?ой ?шiн ?з ?алтамнан айына екi сом беремiн.

Мына с?здi естiп Тел?озы жаман ашуланды.

– Сенi? айтып т?р?аны? не?

– Т?ртiп солай, басында м?нымен екi сом?а келiскенмiн. Оны б?за алмаймын. ?ят болады. Оны? ?стiне менi? мiнiп ж?рген атымды баптап отырады. Бiр жерге барарда ерттеп дайын етiп ?ояды.

Тел?озы б?дан кейiн тиiстi ?ойын берiп т?рды. Шо? Жой?ынбектен берген ?ойы ары? па, семiз де бе деп с?рап ж?ретiн. Шо? мен Тел?озы арасында шата? шы?ып кетпесiн деген оймен, Жой?ынбек берген ?ойлары ы??ай ары?тау болса да семiз дейтiн. С?йтiп ж?ргенде А?тау бекiнiсi жабылатын болып, ендi пошта сонау Аяг?зден ?ар?аралы ар?ылы А?мола?а ?атынайтын болды. Оны орыстарды? ?здерi ж?ргiзетiн едi. Ілуде-шалуда болмаса А?таудан А?мола?а пошта тасылмайтын едi. Ендi к?бiне Жой?ынбек Шо?нын ат-арбасын жегiп берiп ж?рдi. Шо? ?уелiде оны ж?мыстан ?ыс?артуды ойла?ан едi, бiра? Жой?ынбектi? мiнезi де, iсi де ?нап ?ал?ан болатын. Тел?озы?а да тiл ал?ыш Елгелдi ?на?ан едi. Тел?озы бiр жерге барайын десе атын жегiп дайындап ?ояды. Бая?ыдай оязды? беретiн бес сомы жо?. Жой?ынбек бiр ?ой?а жалданып ж?ре бердi. Арасында Шо? а?ша да берiп ?оятын.

?йiмк?л А?молада жатыр. Ендi Шо?ны? ?ала?а баруы жиiледi. Оны? ?стiне Карбышев те тапсырма берiп, Шо?ды жер м?селесiне байланысты шаруасына ж?мсап ?оятын. ?уелiде келiсiм солай бол?ан со?, Шо? бармаймын деп айта алмады. М?ндай ж?рiсте де арбамен, салт ж?рсе де Жой?ынбектi ?алдырмайды. ?йткенi, бар?ан жерде атына ?арайтын адам керек. Келген жерiнде бас?а болыстар т?рiздi сол ауылды? адамын ж?мсауды ?натпайтын. Сонды?тан ?асына Жой?ынбектi алып ж?ретiн. Бiрде Шо? А?мола?а бар?анда Карбышев айт?ан:

– Шо? Телкозинович, сiз ел арасында ?лкен ауыл болып отыру туралы ?гiт ж?ргiзетiн к?рiнесiз. Оны? ?ажет жо?, ?аза?тар б?рын?ы ?алпынша отырып ?мiр с?ре берсiн. М?ны жеткiзiп отыр?ан ?абай ма?айында?ы адамдар екенiн бiлдi Шо?.

– Ана казак-орыстар т?рiздi отыр?анны? несi жаман? – деп жауап бердi Шо?.

– ?р халы?ты? ?йренген ?з ?детi бар. Сонымен т?рсын.

Карбышев Шо?ны? Темештерге ?ор?алжын к?лiнi? жа?асынан жер бергенiнен ?ор?ып ?ал?ан. Н?ра бойынан да соны жасай ма деп ойлап т?р едi.

– Шо?, оны жасаса?, екеумiз бiрге ж?мыс iстей алмаймыз.

– Семен Иванович, одан ?оры?пай-а? ?ойы?ыз. Бас?а т?гiлi, менi? ?кем де отыр?ан жерiнен ?оз?ал?ысы келмейдi.

– Ол с?здi айтпастан б?рын менiмен а?ылдасуы? керек, ал мен губернатормен а?ылдасып отырамын.

Шо? б??ан ?арсы с?з айт?ан жо?. Егер Н?ра бойына ?аза?тар ?оныстанып алса о?ан оязды? да, губернаторды? да ?арсы шы?а алмайтынын бiлетiн. Содан кейiн ояз с?зiне бас ауыртуды? ?ажетi жо? екенiн бiлдi. Б?рi жергiлiктi адамдар?а байланысты екенiн т?сiнген. Ал оларды? жасап отыр?аны анандай. Б?дан кейiн ояз да жер туралы ??гiменi ?оз?а?ан жо?. Шо? ?кесiнi? де, бас?аларды? айт?анына к?нбейтiнiн бiлген едi. Дегенмен, ретi келгенде ?лкен ауыл болып т?ру жайында айтып ж?ретiн.

Би сайлауы

Дуанны? уезге к?шуiне байланысты ?аза? ?мiрiнде де к?птеген ?згерiстер кiре бастады. Орыстар ?аза? ?мiрiнде билердi? алатын орыны айры?ша екенiн жа?сы бiлетiн. ?ай ауыл болмасын, е? алдымен бидi? айт?анын екi етпей орындайтынын т?сiнетiн орыс шенеунiктерi. Билердi? ?здерiне т?уелдi болуын ойластыр?ан едi. Содан кейiн жа?а сайлан?ан билердi ояз алдынан ?ткiзiп отыруды ?детке айналдыр?ан. Ыбырай кезiнде аузы к?йiп ?ал?ан Карбышев билердi тек ?з алдынан ?ткiзiп отыратын болды. Ол шаруаны болыстар?а да тапсырып ?ой?ан. Орыстар саясатына онша тере?деп бара бермейтiн Ыбырай мен Карбышев арасында билерге байланысты дау шы?ып ?алатын. «Билер шетiнен м?сылман, ?алай сенi? алды?да ант бередi» деп те айт?ан бiрде. «Мемлекет орыстiкi, сонды?тан олар менi? алдымда ант беруге тиiстi» дейтiн Карбышев те ондайда. Ал за?да кез-келген би оязды? ?зiне болмаса, орынбасарыны? алдынан ?туi керек деп жазыл?ан болатын. Карбышев соны ?згерттi. Жа?а сайлан?ан билер орынбасарларым алдынан емес, тек менi? алдымнан ?ту керек деген едi. Билер жергiлiктi жерден сайланбастан б?рын оязды? алдынан ?туiне Карбышев жо?ары жа?пен келiсiп осындай н?с?ау бердi. Б?л ж?мысты бас?аратын жергiлiктi болыстар тапсыр?ан ояздар. Болыстар?а байлар мен билердi? т?уелдiлiгi арта т?скендей едi. Б?л орыс саясатына орай ?дейi жасалып отыр?анын Шо? жа?сы бiлетiн. «Сарыар?а» болысына Шо? сайлануына байланысты То?алар арасында би сайлану?а ?мiт ететiндер саны к?бейдi. Со?ан орай, Тел?озы ?йiнi? есiгiн ашушылар ?атары молайды.

Б?лардын арасында к?бiне ?здерiне а?айындас Айт?ожа, Сатыпалды, Бар?ана рулары адамдарынан би болу?а ?мiтi бар адамдар жиi келетiн. Олар бiрден Шо??а бармайды, ескi к?з туыстары Тел?озы?а баратын. Жай келмейдi, бiрде?елерiн ала келедi. Мынау Шо?ны? болыс болуына байланысты ?келген сыйлы?ымыз, к?рiмдiгiмiз деп ж?йрiк аттардын ?стiне к?мiс ер то?ымдарын жауып ала келедi. Тел?озы ?айтармайды, ала бередi. С?з со?ында ?лгi адамдар б?рiне бiрiне-бiрi ??сас с?з айтады. «Телеке, бас?а рулардан би бол?андар к?бейiп барады. Бiз де Шо?ны? осы ?ызметiн пайдаланып ?тiп ?алса?» дейдi.

Тел?озыны? да ?улы?ы мол едi. Болады, болмайды деп бiрден айтпайтын. Келгендерге тек ?мiт ар?алатып жiберетiн. С?з ая?ын к?бiне Шо?мен с?йлесiп к?рейiнмен бiтiретiн. Келген адамдарды? б?рi туралы Шо??а айтпайтын ?кесi. Тал?ап-тандап айтатын. Тел?озы кiмнi? кiм екенiн жа?сы бiлетiн. ?з к?нiлiнен ?ткiзiп лайы?ты дегендерi туралы ?ана Шо??а айтатын.

Шо? оларды? неге келiп ж?ргенiн бiлсе де, ауыздарынан с?з шы?па?ан со? сезбеген болып ж?ре беретiн. Шо? олар?а ?лкен бiр ауыл болып отырайы? деген с?зiн ?олдама?аны ?шiн к?бiн ?натпайтын. Соны т?сiне ме, байлар бiрден Шо??а тiкелей келiп айту?а батылдары бармай, к?бiне Тел?озы ар?алы айтатын. Ал оны? жасайтыны жо?арыда?ыдай едi. Содан тiкелей келiп Шо?ны? ?зiне айт?андары да болатын. Шо? оларды к?рейiн, ?уелi оязбен а?ылдасып алайынмен шы?арып салма с?з айтып жiберетiн. Шо? ?йткенi к?бiнi? би болып ж?мыс iстеу ?шiн емес, би атану ?шiн келгендерiн бiлетiн. Сонды?тан ондайлар?а ашып еште?е айтпайтын. Б?л шаруа менi? ?олымда?ы ?ана емес, анау ояз бен ?здерi?нi? ауылдары?да?ы билердi? шаруасы деп с?зiн бiретiн. Оны? ?стiне тiлек еткендер тым к?п едi. Шо? сонды?тан оларды? байлы?ына, атасыны? мы?тылы?ына ?арай емес, колынан iс келетiндердi, ауылында беделi бар адамдарды ?ана ал?ысы келетiн. Содан сол адамдар туралы айлар бойы тол?анып ж?ретiн. Б?л ойлануы ?за??а кетiп ?алатын. Талай адамдарды? тiлектерi жиналып ?ал?ан. А?ыры бiр к?нi отырып ?кесi с?з бастады:

– Анау ?абай кезiнде ?зiне жа?ын адамдарды билiкке тарт?ан. ?ткен сайлауда оны ?алай ?олда?анын бiлесi?. Сен де мына а?айын-туыстары?ны? арасынан би сайлап ал. Ерте?гi к?нi с?зi?дi тындап, сенi ?олдайтын адамдар керек. Сондай адамдарды та?дап алмайсы? ба? – Ретi келгенде Тел?озы ы??ай ?айра?андай, осындай с?з айтатын.

Шо? ?кесiнi? б?л с?зiнде шынды? жат?анын, Шо? ?кесiнi? ?андай адамдарды ?ткiзгiсi келетiнiн бiлетiн. Ол ы??ай ?зiне ?олы ашы? адамдарды та?дайтын. Ал Шо? болса ондай адамдар к??iлiнен шы?а ?оймайтын. Содан кейiн ?кесiне де, бас?алар?а да: «Билердi сайлауды ?азiр анау А?молада отыр?ан ояз шешедi. Менi?, осында?ы билердi? айт?аны емес, соны? айт?аны болады» – деп, ?кесiне: «Сiз к?рiнгенге у?де берудi ?ойы?ыз» дегендi айтып, ескертiп ?оятын.

Тел?озы Шо?ны? б?л айт?андарын жа?тырмайды. Бидi? ?алай сайланатынын жа?сы бiлетiн едi. Со?ан орай:

– Ол б?л жа?та?ы ?аза?тарды ?айдан бiледi. Сенiмен а?ылдасатын шы?ар…

?бден маза бермеген со? Шо? ?кесiне сiз осы ж?мыс?а араласпай-а? ?ойса?ыз ?айтедi дедi. Шо?ны? б?л с?зiн ол жа?тырмай ?алды. ?йткенi, оны? к?кейiнде не т?р?анын бiлетiн. Егер Тел?озы айт?анын ?олдаса Жанкелдi т??ымдарыны?, анау пара берiп ж?рген адамдарды? б?рi би болатынын Шо?ны? iшi сезетiн. Со?ан орай, ?кесiнi? айт?анын ж?ре ты?дап сырт?а шы?ып кететiн. Тел?озы бай?а?ыш, а??ар?ыш адам едi, Шо?ны? ренжiп ?ал?анын бiрден сезiп, ?ндемей ?ала бередi. Шо?ны? к?нiлi-к?йi т?зелген шаманы бай?ап ж?рiп, ?зiнi? ?йреншiктi с?зiн бастайтын ?айтадан.

Шо?ны? ?зi де биге бiрнеше адамды ?ткiзiп алуды ойлап ж?рген. К??iлiнен шы?ып ж?рген бiрнеше адам бар едi. Бiра? б?рiн бiрден ?ткiзуге болмайды. Шама-шар?ынша екшеп, бай?ап ?ткiзу керек. К?п адамды алып келгендi ояз да жа?тырмайтынын бiлетiн. Со?ан орай Шо?ны? ?з ойы бар едi, бiра? б?л туралы тiс жарып ?кесiне де айтпа?ан. Ондай адамдар iшiнде ж?ретiн. Б?гiн ?кесiнi? ?йреншiктi ?детiне айнал?ан с?зiнен кейiн ойланып ?алды да:

– Казiр ?аза?та не к?п, би к?п. К?пшiлiгi а?ылымен емес, байлы?ты? ар?асында би болып ал?ан. Сiз к?рiнгендi ?кеп ма?ан ты?палай берме?iз, – дедi.

Тел?озы баласыны? мына с?зiн ?натпай, ренжiген рай танытып, дастархан басынан т?рып кеткен. ?кесi кетiп, дастархан басында жал?ыз ?ал?ан. Шо?ны? Тел?озы айт?ан адамдарды? к?пшiлiгiнi? би болуын к??iлi ?аламайтын. Айтып ж?рген адамдары ел арасында сыйлы болса да, к?бiсi Шо? ойынан шы?пайтын. Содан кейiнге сыр?ыта беретiн. Айтар ойы бар адамдарды сайлатып ал?ысы келедi. Болыс болып келгелi бiрталай уа?ыт ?тсе де ?лi билiкке бiр адамды да ?ткiзбеген. ?зiрге ?лi де ойда ж?рген едi.

Шо? ?йде бiраз отырып тыс?а шы?ты. Сыртта бiраз ж?рiп ?йге оралса ?йде ?лсен отыр. К?мiс дастархан жасап ?ойыпты. Шай ?айнап т?р. Бая?ыда К?мiс келiн болып т?скенде алып келгендердi? бiрi осы ?лсен едi, келiннi? бiрiншi бетiн аш?ан ысты? болады дейдi ?аза?. Сол шынды? болуы керек, ?лсен келгенде К?мiстi? жаны ?алмайтын. Шайын жасап, ?азанын к?терiп есi шы?ады да жатады. Шо? оны осында келгелi бай?ап ж?р. Мына дастархан жасасы да соны? белгiсi едi. ?лсен де б?рын?ыдай емес, Шо?ны? болыс болып келгенiн сыйлай ма, ?йтеуiр, б?рын?ы еркiндiк жо?, бай?ап-бай?ап с?йлейдi. Шо? «жай ж?рсiн бе» деп с?ра?ан едi одан.