Гүлмінездің гүлдері

– Хм-м, жiгiтiм. Орта Азиядан. Жетiсу ?лкесiнен келген екенсi? ?ой. Солай ма? – дедi.

– И?, солай.

– ?андай ?лттансы??

– ?аза?пын.

– ?ызы?. Бiздi? институтты? табалдыры?ын – ?иыр шеттегi б?-ратана халы?ты? ?кiлi ретiнде т???ыш рет ?зi? басып т?рсы?. ?детте бiздi? техникалы? институт?а ресейлiктердi? ?зi сескенiп, келе бер-мейдi. Сенi? ?алайша батылы? барды?

– Жо?ары м?ртебелiм. Мен Верный гимназиясыны? со??ы курс-тарында о?ып ж?рген кездi? ?зiнде Сiз бас?аратын осы м?ртебелi институт?а т?ссем деп, алдыма ?лкен ма?сат ?ой?ан едiм. Мiне, сол ма?сатым менi Сiздi? алды?ыз?а жетелеп ?келдi.

– Жар?ыным, сен б?л о?у орныны? техникалы? екенiн бiлесi? бе? – деп с?зге ?ас?а бас шал араласты. – О?у ?те ауыр. Химия, физика, математика есептерi, сызу макеттерiнi? ?зi адамны? миын шатастырып жiбередi.

– ?рине, бiлемiн. Сол себептi гимназия ?абыр?асында к?п iзденiп дайындалатынмын. Кiтапханаларда?ы ?р ?илы техникалы? кiтап-тарды зерттеп о?ып, есеп, жатты?уларын шы?арып, сызу ?нерiмен айналысатынмын.

– Мен ?ызмет бабымен ?ылыми экспедицияларда ж?рiп, Орта Азия мен Т?ркiстанды, ?аза? елiн к?п арала?анмын. Сол себептi ол жа?ты? хал?ын, салт-д?ст?рi мен шаруашылы?ын, адамдарыны? мiнезi-?асиеттерi мен психологиясын бiр кiсiдей бiлемiн деп айта аламын. Расын айтсам, ?аза?тарды? рухани жан д?ниесi ?те бай. Музыка, фольклор, с?з ?нерi т?р?ысынан ?ара?анда, алды??ы ?атарлы елдермен иы? те?естiре алады. М?ны орысты?, батысты? ?алымдары да мойында?ан. Сол себептi олар, я?ни ?аза?тар гуманитарлы? iлiмдi тез ме?герiп, игерiп кете алады. Б?л а?и?атты мен сонда?ы о?у орындарын арала?анда бай?ап, к?з жеткiзгенмiн. Ал ендi техникалы? iлiмдi ме?геруге келгенде, к?шпелi ?лтты? ?кiлдерiн… ?й, ?айдам… К?зiм жетпейдi. Б?л жерге адасып келген сия?тысы?. Кеш болмай т?р?анда, сол гуманитарлы? о?у орныныны? есiгiн ?а??аны? ж?н. Мына ?здiк диплом, алтын медальмен сен ол гуманитарды жа?сы ме?герiп кетесi?. О?ан сенiмiм к?мiл. С?йт, жар?ыным.

М?хамеджан ?ас?а бас шалды? б?л с?зiне iштей тiксiнiп, ?нат-пады. Бiра? сыр берген жо?. С?здi ?рiден ?рбiттi:

– Менi? ?л Фараби, Ибн Сина, Беруни, ?лы?бек сынды ??лама бабаларымды, мына берiде ?мiр с?рген Шо?ан Уалихановты бiлетiн шы?арсыз?

– ?рине, бiлемiз.

– Мiне, солар техникалы? ?ылымды игерiп ?ана ?оймай, б?л ?ы-лымды жо?ары де?гейге к?терiп, iргелi жа?алы?тар ашып, iлгерi дамытты емес пе. Оларды ?айда ?оясыз?

– Олар, жар?ыным, ?р ж?з, мы? жылда бiр келетiн жеке т?л?алар ?ой. Оларды ?оз?амасайшы, – деп, шал ке?к-ке?к к?лген.

М?хамеджан шалды? к?лiп болуын к?тiп т?рды да:

– Кешiрi?iз. Мен де сондай ж?з жылда келiп ?ал?ан ?рпа?ты? бiрi шы?армын. Сол ?шiн де техникалы? о?у орнына тайсалмай ?мтылып отырмын ?ой, – деген. Б?л жолы екеуi де мырс-мырс етiп к?лiп алды.

– Болса, боларсы?, б?рекелдi! – дедi ?ас?а бас шал.

– ??жаттары?ды ?абылдады?, емтихан?а дайындала бер, – дедi институт ректоры, сол жыми?ан к?йi М?хамеджан?а риза бол-?анын сездiрiп.

М?хамеджанны? т?ла бойын бiр ысты? сезiм ду етiп билеп алды. Б?л же?iс – ал?аш?ы к?штi тос?ауылды к?йреткен ?лкен же?iс екенiн т?сiнген М?хамеджан орнынан шира? к?терiлiп, е?сесiн тiктеп шы?ар есiкке беттедi.

?ЛЫЛЫ? – КІШІПЕЙІЛДІКТЕ

СЕГІЗ ЖАСТЫ?

Бiрде Дiнм?хамед Ахмет?лы ел аралайын деп жол?а шы?ады. Орта жолда оларды? машинасына бiр ?йел ?ол к?тередi. Димаш ата машинасын то?тат?ызады. Оны? да баратын жерi Шелек бол?ан со?, бiрге алып кетедi.

Машина ?йiнi? алдына то?та?аны сол едi, ?лгi ?йел Дiнм?хамед Ахмет?лына:

– ?йге кiрi?iз, ша?ыра?ымнан д?м таты?ыз, – деп ?оймайды.

Сонда Дiнм?хамед Ахмет?лы:

– Жа?сы онда, д?мнен ?лкен емеспiз, кiрiп ?тейiк, – дейдi. Осы с?здi естiгенде ?йелдi? ?уан?аны сондай, ?йiне ж?гiре ж?нелдi.

?йге кiргенде, ?йел сегiз жасты?ты ?онаевты? жолына ?аз-?атар тiзiп ?ой?ан екен. Дiнм?хамед Ахмет?лы осы?ан та? ?алып, жасты?тан ?те алмай да?дарып т?р?анда:

– Менi? сегiз балам бар. Мына жасты?тарды солар жастанады. Сiз осы жасты?тардан аттап ?тiп т?рге озса?ыз. Сонда мен б?л жасты?-тарды сiз атта?ан ?асиеттi жасты?тар екенiн елге, балаларыма айтып, ма?таныш к?рiп ж?рер едiм, – дейдi. Сонда Дiнм?хамед Ахмет?лы:

– Жо-жо?! Сiздi? сегiз бала?ыз жат?ан б?л жасты?тарды атта-маймын. ?айта ?р?айсысын ма?дайыма тигiзiп, т?у етейiн. Балала-ры?ыз ма?таныш к?рiп жатсын, – деп жол тауып кетiптi.

«?ОНАЕВТЫ? АР?ЫМА?Ы»

Бiрде бiр ке?шарды? ж?рты Дiнм?хамед Ахмет?лына а? боз ар?ы-ма? сыйлайды. ?лгi атты? т?л?асыны? с?лулы?ы, сыр-сымбатыны? келiскендiгi сондай, ?араса? к?з тоймайды екен. ?онаевты? ?зi де с?йсiнгенiн жасыра алмапты. Дегенмен ол ке?шар басшысын бiр шетке шы?арып т?рып:

– Ма??л, мен б?л ?сем ар?ыма?ты ж?ртты? алдында сый ретiнде ?абылдап ал?ан болайын, – дептi. – Бiра? оны ?зiммен бiрге ?кетпей, сiздi? ке?шары?ызда ?алдырып кетемiн. ?йткенi, ?зi на?ыз б?йгеге ?осатын жел ая? т?лпар?а ??сайды. Сiздер оны б?йгелерге ?осы-?ыздар. Б?йгенi? алдын бермей, же?iмпаз шы??ан кезде: «Б?л – ?онаевты? ар?ыма?ы!» – деп айтып ж?рсе?iздер, ма?ан соны? ?зi жеткiлiктi, – деген екен.

ЕРЕКШЕ БАЛА

Алтай Едiге атасымен ?ыдырыстап ж?рiп, ауыл орталы?ында?ы ескерткiштi? т?сына келдi. Сол арада?ы орынды??а жай?ас?аннан кейiн екеуiнi? де назары бiрден алдарында?ы ескерткiшке т?скен. Тастан ?алан?ан биiк т??ырда – бойында бес ?аруы т?гел алып батыр басын к?тере ?стап, ?иянда?ы к?кжиекке тiгiлген к?йi сестi к?рiнедi. Батырды? о? ?олы – алдаспан ?ылышыны? сабында, ал сол ?олы, жанына а?шы ит сия?ты ерткен ?ызыл жолбарысты? желкесiнде. Олар сол к?йлерiнде елдi? тынышты?ын ?ор?ап т?р ма, ?лде алыс ?иырдан келе жат?ан жауларын к?рiп, соларды к?тiп алу?а сайланып т?р ма, белгiсiз.

– Ата, – дедi Алтай ескерткiшке ойлана ?ара?ан к?йi. – Батыр-ларды? жан серiгi ат болады емес пе. М?селен, Алпамыс – Ш?бар ат, ?обыланды Тайбурыл мiнiп жау?а шап?ан. Ал, мына Ескелдi бабамыз атты? орнына ?ызыл жолбарыс мiнген бе?

– Олай емес, ??лыным, – дедi Едiге а?са?ал немересiнi? басынан сипап. – Ескелдi де к?дiмгi батырлардай ат мiнген. Ал, мына ?ызыл жолбарыс Ескелдi батырды? пiрi бол?ан. Б?л ескерткiштi т?р?ыз?ан м?сiншi а?алар ?зге ат мiнген батырлардан ерекшеленiп т?рсын деп, батырды ?олдаушы пiрi ?ызыл жолбарыспен бедерлептi ?ой.

– Ата, пiр дегенiмiз не?

– Пiр дегенiмiз, балам, ерекше жа?дайларда, м?селен, со?ыс, не бас?а т?скен ?иынды?тарда жанынан табылып, адамды ?олдап, ?ор?ап, демеп ж?ретiн рух иесiн – пiр дейдi. Мiне, мына Ескелдi баба? басына ?иынды? т?нгенде, ?ызыл жолбарыс?а сиын?ан.

– Сонда ?ызыл жолбарыс жанына келiп, оны ??т?арып ?алады ма?

– Жо?, олай емес, пiр дегенiмiз к?зге к?рiнбейтiн рух иесi. Ол тек ?олдаушысына ?ана, м?селен, Ескелдi батыр?а ?ызыл жолбарыс болып елестеп к?рiнедi. Батыр сол рухына сыйын?анда, бойына ерекше к?ш-??дiрет дарып, ?уаттанып, кез келген ?иынды?ты же?iп шы?атындай ?уат?а ие болады.

– Сонда, ата, кез келген адамны? пiрi бола ма?

– Кез келген адамны? пiрi бола бермейдi. Ондай рух ерекше адамдарда ?ана болады. М?селен, кейбiр ар?алы батырлар?а, а?ын-жыраулар мен ?нерлi адамдар?а ?ана дариды. Адамдарды? а?ыз етiп айтуынша, ?лы а?ын Жамбыл Жабаевты?, Кенен а?ынны?, А?ыбай, С?раншы батырларды?, мына Ескелдi баба?ны? пiрлерi ?ызыл жолбарыс бол?ан. Ал, Абылай ханны? пiрi – а? бура, ?ажым??ан балуанны? пiрi – Баба т?ктi Шашты ?зiз бол?ан деседi. ?ткенде бiз «Алпамыс батыр» жырын о?ыды? емес пе?

– И?.

– Сонда жырды? бiр жерiнде былай дейтiн едi ?ой:

Сол уа?ытта батыр?а

Атса мылты? ?тпедi,

Шапса ?ылыш кеспедi,

?айып-ерен ?ыры? шiлтен

?олты?тап, с?йеп демедi.

Мiне, к?рдi? бе, Алпамысты? пiрi ?айып-ерен ?ыры? шiлтен бол-?ан екен…