ТҰРАН БАҺАДҮРЛЕРІ НЕМЕСЕ ЕР, БИ, НАРДЫҢ ЕРЛІК ЖОРЫҚТАРЫ

Б?тен елде ?зiмiздi? ана тiлiнде с?йлейтiн бiреудi кезiктiр-генiмiзге ?рi хан иемдi танитын адам болып шы??анына ?атты ?уанды?.

Анарысты? к?зiнен жас ыршып кеттi.

– Ал, сен, бейтаныс жан, менi ?айдан танисы??

– Мен де сендер келген ??iрден шы??анмын, – дедi ол. – Менi? атым То?сары. Алайда сен танитындай тектi т??ымнан емеспiн.

– К?рер к?зге таныма?аныммен, сенi мен де сырты?нан бiлемiн, – дедi Анарыс. – То?сары деген бiреудi? Грекия?а ??мар-тып, отбасын Са? елiнде ?алдырып, Афины?а ?оныс тепкенiн естiгем. ?азiр осында емшi-д?рiгер болып, халы?ты? ??рметiне б?ленiп, ата?-да??ы? шартарап?а жайыл?анынан да хабардармын.

– И?, мен сол адамны? на? ?зiмiн, – дедi То?сары да тол?ып. – Ел-ж?ртым менi ?мытпай, еске алып т?рады екен-ау.

– Ендеше, бiлiп ?ой, – дедi сонда Анарыс. – Мен сенi ?зiме ?стаз т?тамын. Грекия?а деген ??штарлы?ы?нан от алып, алдыма ?лкен ма?сат ?ойып, сенi? арты?нан жеттiм. Ата-бабаларымыз кие т?т?ан семсер мен ?ал?анны?, бiр Т??iрдi? атынан ?тiнемiн, То?сары. Жат жерде жал?ыз ?алдырма бiздi, ?зi? ертiп ж?рiп Афиныда?ы, содан со? б?кiл Грекияда?ы к?руге т?рарлы? жердi? б?рiн к?рсет. Б?л жердi? салт-д?ст?рiмен, хал?ы, мемлекет ?мiрiмен де таныстыр. Осыларды? б?рiн к?рiп-бiлмей ?айтып кетуiмiзге жол бере к?рме.

– Сенi? с?здерi?, – дедi То?сары, – ??марланып келiп есiк алдынан ?айтып кететiн адамны? с?зiне ??самайды. Афиныны да, б?кiл Грекияны да аралатып к?рсетемiн, бiлмейтiн н?рсе?дi ?йретемiн. М?нда шеттен келгендердi баурап алатын кереметтер к?п. ?аланы? си?ырына бiр елiксе?, ?зге н?рсенi ойламайтын боласы?. Афиныда Азия мен Еуропаны, Мысырды шарлап арала?ан, к?рген-т?йгенi мол, даналы?ты? шы?ына к?терiлген, iзгi ?асиеттерiмен б?кiл халы?ты? ??рметiне б?ленген Солон деген данышпан бар. Егер ?аласа?, сонымен таныстырайын. Егер оны? назарына бiр iлiгiп, досына айналса?, ол ар?ылы сен б?кiл Грекияны бiлетiн боласы?, е? бастысы, оны? ?алайша ?йгiлi адам бол?анын ??ынасы?.

– Онда несiне т?рмыз, То?сары, – дедi Анарыс та?ат-сызданып. – Менi е? алдымен сол кiсiге таныстыра г?р.

***

Бiз Афины к?шелерiн аралай ж?рiп, айналасы г?лзар, ж?зiмдiктермен к?мкерiлген а?ша??ан, биiк сарайды? алдына келiп то?тады?. То?сары

есiктi ?а?ып едi, ар жа?ынан ж?пыны киiнген бiр ??л шы?ты.

– ?й, Солон дананы? ?ызметшiсi, – дедi То?сары. – Сен Солон?а мынаны айта бар: Сонау ?иырда?ы Скиф даласынан са?тарды? ханзадасы, даналы? iлiм iздеген Анарыс деген пiрадар бiлiм-зердесiн сынатып ?айту ?шiн келiп т?р. К??iлi ?аласа, дос болып, бар пейiлiмен сыйласу?а дайын екен деп айт, – дедi серпiле с?йлеп.

?ызметшi То?сарыны? жанында?ы кiсiнi? киiм киiсiнен, ерекше т?р-сипатынан жат ж?ртты? екенiн т?сiне ?ойып, То?сарыны? с?зiн Солон?а айтып барды. К?п ?тпей ?айтып келiп, Анарыс?а ?арап:

– Солон сiзге: «Есi бар адам досты ?з отанынан iздейдi. Жат жарыл?амас болар» деп с?лем айтты, – дейдi. Сол с?тте Анарыс:

– Онда тез ?айтып барып мынаны айт: Солон дана д?л ?азiр ?з ша?ыра?ында – отанында отыр. Елiнi? т?рiнде отырып, достан ?аш?аны несi? Досына дос ?осатын осы м?мкiндiктi жiбермесiн, – деп тауып айтып, ?ызметшiнi керi ж?гiртедi.

К?п ?тпей тап?ыр жауап?а с?йсiнiп, риза бол?ан Солон дананы? ?зi ?йiнен шы?ып, Анарыс хан иемдi ??ша? жая ?арсы алады.

Мiне, осыдан бастап Эллада елiнi? ??ламасы Солон мен хан ием Анарысты? досты?ы ?ашан ?стазы к?з ж?м?анша ?зiлген жо?. Оларды? ?зара пiкiр алысулары мен ??гiме-с??баттары са?аттап, кейде к?ннен т?нге ?ласатын. Мен т?сiне бермейтiн тере? де к?рделi ой?а ??рыл?ан талдаулар мен за?, жар?ы?а ?атысты м?селелердi шешетiн. Кей жа?дайларда хан иемнi? Солонны? ?зiне а?ыл ?осып, тап?ырлы? танытатын кездерi де к?п едi.

Сол уа?ытта Солон мемлекеттiк бас?ару iсiне ?згерiстер енгiзiп, за?-жар?ыларды? баптарын жетiлдiрумен айналысып ж?р екен. Сол жар?ылар?а Анарыс хан иемнi? ??гiмелерiнен т?йген к?птеген ты? ойлар мен бiздi? даланы? даналы? ?лгiлерiн ?осып, ?згертедi.

Анарыс хан ием Солонмен бiрге ?р т?рлi м?жiлiстер мен пiкiрталасулар?а ?атысып, ?зiнi? де ой ?ш?ырлы?ын, с?з шеберлiгiн танытты.

Бiрде Анарыс хан ием грек ??ламаларымен бiрге Кiшi Азияда?ы Лидия мемлекетiнi? патшасы Крез сарайында?ы бас?осуда болды. ?детте ??ламаларды? бастары жиыла ?алса, орта?а бiр ой-пiкiр тастап, сол жайында ?з ой-т?йiндерiн айтып, ??гiме ?рбiтетiн. Бiра? б?л жолы олай болмады. Крез патша т?р-сипатымен ?згелерден ерекшеленiп т?р?ан хан иеме:

– Жан-жануар мен ж?ндiктердi? iшiндегi е? ?жетi ?айсы? – деп сауал ?ояды. Анарыс хан ием:

– Е? та?ы а?дар, себебi, олар ?з бостанды?ы ?шiн жанын ?ияды, – деп жауап бередi.

– Жан-жануарлар мен ж?ндiктердi? iшiндегi е? ?дiлеттi ?мiр с?ретiнi ?айсы? – дедi. Анарыс хан ием:

– Е? ?дiлеттi тiршiлiк ететiндер де та?ы хайуандар. Олар за?мен емес, таби?атты? ыр?ымен ?мiр с?редi. Таби?ат – ??дайды? жарат?ан жаратылысы, ал за?ды адамдар ?з ?олымен жаса?ан. Сонды?тан да адамны? шы?ар?ан за?ынан Т??iрдi? а? жолы ?лде-?айда ?дiлеттi, – дейдi. Крез патша Анарысты маза? ету ?шiн:

– Осы жырт?ыштар даналы?ты? да негiзгi м?йегi болып ж?рмесiн, – дейдi. Сонда Анарыс хан ием:

– За? негiзiнен г?рi таби?атты? ?лылы?ын мойындауды? ?зi – даналы?ты? белгiсi, – деп тауып айтты.

Сол уа?ыттарда Крездi? патшалы?ы д?уiрлеп т?р?ан едi. Елiне келген ?она?тарына байлы?ын к?рсетiп ма?танып, ?зiн е? ба?ытты адамдарды? бiрiне ?осатын. Сол да?дысы бойынша Крез патша б?л ?она?тарына да с?н-салтанаты тасы?ан сарайын аралатып, асыл тастар мен алтын-к?мiске малын?ан ?азынасын к?рсетедi. Содан кейiн ол ?она?тарынан:

– Сендер к?п елдi аралап к?рдi?дер, к??iлге к?п н?рсе т?йдi?дер. Шынды?тары?ды айты?даршы, б?л д?ниеде менен ба?ытты адамды к?рдi?дер ме? – деп с?райды. Сонда Солон дана:

– И?, к?рдiм, – дейдi. – Ол Телл деген менi? жерлесiм. Ол рухы биiк, а? к??iлдi, ер мiнездi кiсi едi. Артында ?ал?ан балалары да ?зi сия?ты ер ж?рек те батыл, ашы?-жар?ын жiгiттер болып жетiлдi. Оларды жеткiлiктi мал-д?ниемен ?амтамасыз етiп, ?зi бiр со?ыста ?а?арманды? пен отаншылды?ты? ?лгiсiн к?рсетiп ?аза болды. Мiне, сол азаматты мен б?л д?ниеден ба?ытты ?ттi деп санаймын.

Солон Крезге есi д?рыс емес, тым жада?ай сия?ты болып к?рiнедi. Сонда да ол бiр ?мiтпен:

– Телден бас?а та?ы бiр ба?ытты адамды бiлесi? бе? – деп с?райды.

– Бiлемiн, – дейдi Солон. – Олар Клеобис пен Битон деген бiр-бiрiне сондай бауырмал, аналарын да т?белерiне ?ойып ??рмет-тейтiн а?айындылар едi. Бiрде оларды? ?гiздерi жайылымнан ?за? к?ттiрiп келмей ?ояды. Содан олар арба?а ?здерi жегiледi де, аналарын отыр?ызып алып, сонау ?иянда?ы Гера храмына апарады. Онда?ыларды? б?рi аналарына «Балалары?ызды ?лгiлi т?рбиелепсiз. ?андай ба?ыттысыз!» дейдi с?йсiнiп. Аналары да к??iлi к?кке жеткендей ?уанады.

Олар сонда ??рбанды? шалып, ет жеп, ?ан?анша су iшедi де, ерте?iне ауырмай-сыр?амай, елдi? ??рмет-пейiлiне б?ленген, ба?ытты к?йлерiнде о д?ниеге аттанады.

– Ал, менi, – дейдi ызалан?ан Крез, – сондай ба?ытты жандарды? санатына ?оспайсы? ба?

Сонда Солон оны? ашу-ызасын ?ршiткiсi келмей ?рi ??рдай жор?алап, ы??айына ??лай кетпей, былай дейдi:

– Лидия патшасы! Бiзге, эллиндерге ??дай сабасынан асып-т?гiл-мейтiн пейiл берген. Сол пейiл бойынша бiз ?мiрдi асып-т?гiлген байлы? бойынша емес, жалпыхалы?ты? ??ндылы?тармен ба?алап ?йренгенбiз. Сол т?р?ыдан бiр с?ттiк ба?ытты бiз ба?ыт деп есептемеймiз. Ол адамны? та?дыр-талайына байланысты. Кiмде-кiм ?мiрiнi? со?ына дейiн армансыз ба?ытты ?тсе, сол жанды бiз ба?ытты деп санаймыз. Ал ?азiрше ба?ытты бол?аны?мен, ерте? басы?а ?андай аумалы-т?кпелi заман орнайтынын бiз ?айдан бiлемiз – ол бiр ж?йрiктi б?йгеге ?осып, м?реге жетпей т?рып, орта жолда марапатта?анмен те? емес пе? – деп ая?тайды. Солон?а к??iлi толма?ан Крез ендi Анарыс хан иеме ?мiттене ?арайды. Анарыс хан ием Солонды ?ошта?андай бiр мысалды айтады:

– Бiрде саудагерлер iшi алтын-к?мiс пен байлы??а м?ймiлдеп тол?ан кемемен сапар?а шы?ады. Орта жол?а келгенде кемелерi батып бара жат?анын к?рiп, саудагерлер жан сау?алап ?айы?пен ?ашады. Байлы??а ?ызы??ан ?ара?шылар салдарымен ж?зiп келедi де, кемедегi байлы?ты салдарына тиейдi. Ашк?зденген ?ара?шылар салдарына ?азынаны аузы-м?рнына келтiре толтырады да, жа?а?а жетуге асы?ады. Бiра? оларды? салдары асып-т?гiлген салма?ты к?тере алмай су?а батып, ?ара?шыларды да ??рдым?а iлестiрiп ?кетедi, – дейдi. Сонда санасына с?уле т?спеген Крездi? к??iлi бiржола ?ал?ан едi.

К?ндердi? к?нiнде Крез патша осы жеткен байлы?ын ?ана?ат т?тпай, к??iлiне желiк бiтiп, к?ршi жат?ан парсы елiне со?ыс ашады. Бiра? сол кезде парсы патшасы Кирдi? ба?ы жанып, жолы ж?рiп т?р?ан едi. Ол Крездi? ?олын бiр айламен тас-тал?ан етiп же?едi де, Крездi? ?зiн ?ол?а т?сiредi. Со?ысты ал?аш баста?ан айыбы ?шiн оны от?а жа?ып ?ртемекшi болады. Крездi? ?ол-ая?ын байлап, ?йiлген отынны? ?стiне шы?арады. Сонда ?ай?ыдан ?ан ж?т?ан Крез Солон мен Анарыс хан иемдi еске алып, ажалы алдында:

– О, Солон! О, Анарыс! О, Солон! О, Анарыс! – деп, даусы ?арлы?а, к??iрене ай?айлайды.

Кир патша?а оны? б?л к?шенгенi ?ызы? к?рiнедi де, «Б?л бай??с патша ?лiмi алдында не деп алас ?рады?» дап с?райды. Сонда Крез о?ан Солон мен Анарыс хан иемнi? кезiнде ?зiне кандай даналы? айт?аныны? б?рiн баяндап бередi. Крездi? б?л ??гiмесiне ?атты риза бол?ан Кир оны босатып, ?зiнi? ?арама?ына ?ызметке алыпты.

– И?, Анарыс бабамыз жайлы кейiнгi д?уiрлерде де тарих атасы Геродоттан бастап, Лукиан, Плутарх, Страбон, Диоген Лаэртский сынды ??ламалар да ?з кiтаптарында тамсана жазды, – дедi Ер осы т?ста шыдамы жетпей киiп-жарып.

– Ол жа?ын мен бiлмейдi екенмiн, – дедi Ардан. – Бiра? Анарыс хан иемнi? на?ыл с?здерiн ж?рт ауыздарынан тастамай айтып ж?редi.

– Анарыс бабаны? на?ылдарын бiз де айтамыз, – дедi Нар. – М?се-лен, «Д?ние – шексiз, оны? алды да, арты да жо?, ха?и?ат?а да м?лшер жо?, ?ткен к?ннi? белгiсi жо?», «Т?н – жанны? ??ралы, жан – ??дайды? ??ралы».

– «Еркiн адам дегенiмiз – ?з ?алауымен, ?з за?дарымен ?мiр с?ретiн адам», – деп ?рi ?арай жал?ады Би. – «Жаман адам к?мiр сия?ты: к?йдермесе де к?йелейдi», «Жа?сылы? та – тiлден, жаман-ды? та – тiлден».

– О-о! Хан иемнi? к?п с?здерiн бiледi екенсiздер ?ой, – дедi Ардан балалар?а та? ?ала ?арап.

– Жо-о?, б?рiн бiле бермеймiз, – дедi Нар. – М?селен, Анарыс баба скифтер мен эллиндердi? т?рмысы ж?не со?ыс ?нерi жайлы 800 жол ?ле? жаз?ан дейдi. Сол ?ле?-жырлары бiзге жетпедi.

– «Элладада менi а?ыл-парасат ?ор?ап едi, ?з елiмде ?ыз?аныш ??рбан еттi» деген с?здi бабамыз ?андай жа?дай?а байланысты айтты? Соны бiлмеймiз.

– Хан ием м?ндай с?здердi ?ашан айтты? Мен де бiлмеймiн, – дедi Ардан ойлан?ан кейiппен.

– Оны сiз бiлмейсiз. Анарыс баба оны ?лер алдында айтты.