ТҰРАН БАҺАДҮРЛЕРІ НЕМЕСЕ ЕР, БИ, НАРДЫҢ ЕРЛІК ЖОРЫҚТАРЫ

– Хан ием ?алай ?лмек?! – дедi Ардан та? ?ала шоршып.

– Бiз Анарыс бабаны сол ажалдан ??т?ару?а бара жатырмыз. Анарыс баба?а ?ауiп т?нiп келедi, алдына тезiрек жетейiк, – деп едi, Ардан еш н?рсе т?сiнбеген кейiппен а?ырып т?рып ?алды. Нар айналасына бажайлап ?арап алды да, Арданны? ??ла?ына бiр жайттарды сыбырлап айтып жатты. Арданны? бет-?лпетi бiресе бозарып, бiресе ?ызарып, ендi бiрде ?айта ?алпына т?сiп, мы? ??былумен болды. Бiр кезде барып:

– ??п болады! – дедi де, айналасына жiтi к?з салып. – Бiз келiп ?алыппыз, хан иемнi? т?ра?ы мына кезе?нi? артында, – дедi, алдарында?ы жотаны н?с?ап. Олар б?талы жота?а шы??анда, ар жа?ынан ат шаптырымдай ?лкен ала??айды к?рдi. Ала??айды? бiр жа?ы ??мдауытты ?зен атырауына тiрелсе, ?ал?ан жа?тары ну орманды тау баурайына с??ына енiп жатыр екен. Ала??айды? таста?ты бiр б?йiрiнде ?стi жабы? ?лкен са? арбасы т?р. Арба жанында?ы оша?та от жанып, ?ш ая?ты мосыда ?азан асулы. Оша? басында гректердiкiндей ке? етек а? жейделi бiр кiсi отыр. Ардан балаларды сол кiсiнi? алдына апарды.

Балалар ж?н с?расып, негiзгi келген шаруаларын реттеп бол?аннан кейiн, Анарыс бабаны? ?азiргi жай-к?йiмен де танысты.

– Е? жа?ын досым ?рi ?стазым Солон ?айтыс бол?аннан кейiн, оны? жылын ?ткiзiп, барлы? м?раларын ретке келтiрiп, ш?кiрттерiнi? бiрiне тапсырдым да, елге ?айттым, – дедi Анарыс ??гiмесiн жал?ап. – Сонда?ы басты к?здегенiм – ?з ж?ртымны? сауатын ашу, скиф мемлекетiнi? негiзгi т??ырын, я?ни грекия-да?ыдай патша, т??iр??ттан бастап, ?скерi мен ?арапайым хал?ына дейiн за?мен, т?ртiппен ?мiр с?рiп, ж?рiп-т?ру?а ?алыптастыру едi. Сол ма?сатта елiме келе салып, сауат ашу, шешендiк ?нерi ??ындыр?ыларын[6 - ??ындыр?ы* – мектеп.] аштым, балаларды о?ыттым. Бос уа?ыттарымда скифтердi? ?мiр-т?рмысына лайы?тап жар?ы баптарын ??рас-тырумен айналыстым. К?ндердi? к?нiнде сол за?-жар?ыларым дайын болды. ?айта-?айта ?арап, пiсiп-жетiлдi-ау деген к?нi ?ала хал?ын жинап, ел алдында о?ып бердiм. Бiрен-саран бай-шонжарлар болмаса, к?пшiлiк халы??а б?л за?-жар?ы ?атты ?нады. Ел менi? е?бегiмдi ?олдап-?уаттап

?ана ?оймай, т??iр??тты? ??зырына апарып, бекiткiзуiмдi ?тiндi. Елдi? ысты? ы?ыласына б?ленген за?-жар?ыны мен та?та отыр?ан бауырым Сабылды? ?олына тапсырдым. М?н-ма?ызын т?сiндiрiп, тезiрек ?абылдауын ?тiндiм. Ол за?мен танысып шы?айын деп алып ?алды. Бiра? к?п ?тпей менi? iсiмнен береке кеттi. Артымнан а?душы, арандатушылар к?бейiп, жан-жа?ты ?удалау?а т?стiм. Ш?кiрттерiм саба?тарына келе алмай, ??ындыр?ым жабылып ?алды. Содан кейiн осылай ел-ж?рттан безiп, ерiксiз д?руiш-?а??ыбасты? жол?а т?суiме тура келдi. Жа?дайым осылай, жас достарым. Ендi тек да??ыра, кепшiк ?а?ып, к?ктегi бiр Т??iрiмнен хал?ымыз?а, ел басшыларына таупы?-т?убе[7 - Таупы?-т?убе* – т?убеге келу, т?сiнiстiк.] беруiн тiлеймiн. Байлан?ан к?здерiнi? ашылуын, ?удалау, к?ре алмаушылы?тарды? жолы кесiлуiн тiлеп, жалбарынумен к?н ?ткiзудемiн.

Д?л осы кезде сенiмдi к?тушiсi Арданны?:

– Дастар?ан дайын, тама??а келi?iздер, – деген даусы шы?ты.

Олар ?лкен та?та тасты? ?стiне жайыл?ан дастар?анны? айна-ласына жай?асты. Балбырап бабымен пiскен жыл?ы етiн жеп, сорпа мен ?ымыздан д?м татты.

– Анарыс баба, – дедi Би ?ымызды т??керiп iшiп болып. – Эллиндер сiздi де Солон, Фалес, Периандрлар сынды ??ламаларды? ?атарына ?осып, ??рметтеп ?ттi. Шешендiк да??ы?ыз шартарап?а жайылды. Дегенiмен бiзге мына жайды т?сiндiрi?iзшi: Олар, я?ни Биант, Питтак, Солондар эллиндiк шешендiк мектебiнен ?алып-тасып шы??ан, сол ортадан о?у, т?рбие, ?неге к?рiп жетiлген кiсiлер едi. Ал, сiз Скифиядан, я?ни, оларша айт?анда, жабайы ?лкеден барды?ыз, ендеше шешендiк ?нердi ?алайша тез ме?герiп, игерiп кеттi?iз? Соны т?сiндiрi?iзшi.

Б?л сауал?а Анарыс баба бар мейiрiммен жымия к?лiп т?рып, асы?пай жауап бердi:

– Е, балалар, бiр негiз, т??ыр болмаса, мы?ты ?й т?р?ыза алмайсы?. Олар ?анша жерден жабайы дегенiмен, бiздi? де ?з далалы? ?ркениетiмiз ?алыптас?ан. Бiздi? скифтердi? арасында да аузымен ??с тiстеген шешендер, ?ара ?ылды ?а? жар?ан билер, ?ле? мен жырды т?гiлткен суырыпсалма а?ындар мен жыраулар, ?н мен к?йден саз ?рген дала ?нерпаздары аз емес. Мен соларды? ?айна?ан ортасында ?сiп-жетiлдiм, соларды? келiсiне т?сiп, шешендiк талайымды сынадым. Мен эллиндерге сондай ??ындыр?ыдан ?тiп, шы?далып бар?ан едiм. Оларды? ?атарларына тайпал?ан жор?адай бiрден ?ойып кеткенiм де содан.

– Ал, ендi мына?ан жауап берi?iзшi, сiз ата-баба?ыздан берi ?ара к?к ?зiлмеген т??iр??т, хан т??ымынансыз. Ендеше ?алайша ханды?, билiктi т?рк етiп, шешендiк ?нердi та?дады?ыз?

– Б?л жолды та?дауыма бiрнеше себептер болды, соларды? е? негiзгiлерiн айтсам, бiрiншiден, ?лгiнде айтып ?ткендей, жастай-ымнан далалы? шешендiк ?нердi? ?айна?ан ортасында ?стiм, т?лiм алдым, соны? ?серi ме, менi? т?ла бойымды шешендiк ?нерге деген талпыныс, с?йiспеншiлiк, ??штарлы? билеп алды. А?ыр со?ында ж?регiм билiктi емес, ?нердi та?дады. Екiншiден, б?л билiктi сенiп тапсыру?а лайы?ты адам бар едi. Ол – менi? бауырым Сабыл. Оны? бойында?ы тас?ында?ан ?айрат-жiгерiне, ?ктемдiгi мен ?рлiгiне мен iлесе алмас едiм. Осы жайларды ой елегiнен ?ткiзiп, таразылай келе, менi? жолым, та?дырым билiк емес, шешендiк ?нер екенiн ??ындым, сол жолды? ысты?-суы?ына т?зiп, тау?ыметтерiн ар?алау?а бел будым…

Тама?тан кейiн балалар асы? ойынына отырды. Анарыс ?дет-тегiндей ??рулы т?р?ан да??ыра, кепшiктi? алдына барып, оларды бiр ыр?а?пен ?а?ып, Т??iрге ??лшылы? етудi? р?сiмiне кiрiстi.

Да??ыра бiр ?алыпты со?ылып, Анарыс ?уен-ыр?а??а жан-т?нiмен берiлiп кеткен бiр т?ста, айнала ?шып ж?рген сауыс-?андарды? ?дере шы??ан ши?ылы ерекше естiлдi. Балалар еле? етiп, орындарынан ?шып т?рды. Ала?дап ?арап едi, Анарысты? арт жа?ында ?удем жерде сада?тарын кезенiп т?р?ан салт аттыларды к?рдi. Балалар ауыздарын ашып ?лгергенше, ?ауырсынды жебелер зуылдап ?шып, Анарысты? ар?а-жонына «сарт-с?рт» етiп ?адалып жатты. Бiра? бiр та??аларлы?ы, ?анша о? тисе де Анарыс баба ??ламай т?р. Ол о? ат?андар?а б?рыл?ан кезде бай?аса, жебелер жон ар?а?а д?л тигенiмен, еш?айсысы денесiне дарыма?ан. Б?рi шетiнен лыпа к?йлектi тесiп ?ткенiмен, жебелер т?мен салбырап, матасына ?шынан iлiнiп т?рды. Б?л о?аш к?рiнiске о? жаудыр?ан жауын-герлердi? ?здерi та? ?ал?аны сондай, ауыздарын аш?ан к?йi т?рып ?ал?ан. Бiр кезде естерiн жиып, басшыларына iлескен бойы желе шо?ытып, Анарысты? жанына жетiп келдi. Басына м?ра?[8 - М?ра?* – ?а?ан, хандар киетiн бас киiм.] кигенi Сабылды? ?зi екен. Ол Анарыс?а с?стана ?арап:

– Са?ан жебелер неге дарымайды? – дедi.

– Ол жебелердi дарытпа?ан – бiз, – дедi Ер суырылып ал?а шы?ып.

– Сендер кiмсi?дер?

– Бiз Анарыс бабаны? ?а?ушы перiштелерiмiз, – дедi Би де iлгерi адымдап.

– ?анатсыз ?андай перiштесi?дер! Жал?ан айтпа?дар!

– Ал, сiз бауыры?ыз Анарыс бабаны ?алайша ?лiмге ?иып отырсыз?! – деп, Нар да бауырларыны? ?атарына ?осылды.

Сабыл жауынгерлерiне ?арап:

– Мына тырби?ан ба?аларды менi? ая?ыма жы?ып, т??iр??т?а ?арсы шы??андарды? ?алайша жер ?абатынын к?рсетi?дершi, – дедi сауса?ымен н?с?ап.

?ш жауынгер аттарынан т?сiп, ?здерiне сенiмдi т?рде балалар?а жа?ындай берген.

– Бауырлар, д?л тама?тарынан тебейiк! – деп сыбырлады Ер жайымен.

– Дайындалы?дар! Ал…

?шеуi бiр мезгiлде шыр к?белек айнал?ан к?йi каратэ т?сiлiмен ая?тарын к?терiп, «сарт-с?рт» тепкен едi, м?ндайды к?тпеген ?лгi жауынгерлер бiрiнен кейiн бiрi кескен теректей жалпасынан т?стi.

– К?не, б?рi? жабылы?дар! – дедi ызалан?ан Сабыл ?ал?ан жауынгерлерiне иек ?а?ып.

Жиырма ша?ты жауынгер жан-жа?тарынан ше?берлей ?оршап, анталап жа?ындай бергенде, Нар бауырларына: «Са?аттары?ны? минутты? тiлдерiн басы?дар!» деп айтып ?лгердi. Жауынгерлер жабыла лап ?ой?анда, бауырлар iзiм-?айым жо?алды. Балаларды? к?зден ?айып бол?анына ?атты ?рейленген жауынгерлер жан-жа??а бытырай кейiн серпiлген. Бiр минуттан кейiн балалар т?р?ан орындарында ?айта пайда болды. Сабыл да ?зiнi? сескенiп ?ал?анын бай?ат?ысы келмей:

– Жабылы?дар! – деп та?ы а?ырды. Жауынгерлер сабасына т?сiп, ?айта ?мтыла бергенде, бауырлар ?айта жо? болды. Б?л жолы з?релерi з?р т?бiне жетiп, естерi ауыса есе?гiреген жауынгерлер жан-жа??а бытырай ?ашты. Балалар ?айта пайда болды.

– Ал, ендi, Сабыл мырза, бiздi? кiм екенiмiзге к?зi?iз жеттi ?ой, – дедi

Ер т??iр??т?а тура ?арап. – Ендi ?зi?iздi? жо? болатын кезегi?iз. М??гi ба?и жо? боласыз. Ал, бауырлар, си?ыр?а дайындалы?дар…

– Сабыр, сабыр, жiгiттер, – дедi Сабыл б?л жолы сескенгенiн жасыра алмай. – Не тiлейсi?дер, ?алаулары?ды айты?дар?!

– Тiлегiмiздi орындайсыз ?ой?

– Т??iрi алдында ант етемiн!

– Бiздi? ?р?айсымызды? тiлегiмiз бар. Менi? тiлегiм: Анарыс баба?а б?дан былай ?астанды? жасамайсыз! Со?ына а?душы, ты?шы ?оймайсыз! – дедi Ер.

– Болсын! – дедi Сабыл басын иiп.

– ??ындыр?ы, бiлiм ордаларын ашып, бала о?ытуына кедергi жасамайсыз! – дедi Би.

– Болсын!

– Анарыс бабаны? за?-жар?ысын ?абылдап, iс ж?зiнде орын-далуына ?ата? ба?ылау ?оясыз! – дедi Нар.

Сабыл ?арас?р ж?зi бозарып, бiраз уа?ыт ?нсiз т?рып ?алды. Бiр уа?ыт ерiндерiн ?ре? ?имылдатып, тiсiнi? арасынан сызды?тата:

– Бол-сын! – деп, ернiн тiстеп, жерге ш??шиды.

– Ал, ендi, келген жа?тары?ыз?а ат басын б?рып, бiздi о?аша ?алдырса?ыз.

Сабыл ?скерiн жинап, келген жолдарымен е?селерi т?се кейiн шегiндi.

?уанышы ?ойнына сыйма?ан Анарыс баба:

– Менi? са?таушы, жебеушi перiштелерiм! – деп балаларды бауырына ?ысты.

– Сендер шын м?нiнде перiштесi?дер ме? – дедi Ардан ?з к?дiгiн iшiнде са?тап ?ала алмай.

– Жо?, бiз де к?дiмгi ет пен с?йектен жарал?ан адамдармыз.

– Онда сендер ?алайша к?зден ?айып болды?дар?!