Оценить:
 Рейтинг: 0

Эргономика асослари «инсон -машина -муҳит» (ўқув қўлланма)

<< 1 2 3 4 >>
На страницу:
2 из 4
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

Ярим автоматик ва автоматик линиялар, йи?иш линиялари, дастго?лар ва дастго?ларни компютерлаштирилган бош?ариш, ?yл ме?натини ю?ори механизациялаш инсон ме?натини жисмонан осонлаштирди, лекин ундан монотон операцияларни бажаришнинг ю?ори тезлигини талаб ?илди. ?аракатлар жуда соддалаштирилди – одатий ушлаш ва ?аракатлантириш, суриш, босиш, ме?нат объектини ёки ишлов бериш асбобини ?атъий белгиланган ?олатда yрнатиш (бир сменада yртача 25 000 тагача монотон, чарчо?сиз ?аракатлар амалга оширилади).

Кyпгина ишчилар (баъзи манбаларга кyра, ярмидан кyпи) энди бy?имлар, мушаклар ва умурт?а по?онаси касалликлари хавфи ю?ори. Ушбу касалликлар кyп ойлар ва ?атто йиллар давомида тананинг маълум бир ?исмининг доимий функционал стресси натижасида аста-секин ривожланади ва шунинг учун кумюлатиф жаро?атлар деб аталади.

Касалликларни ташхислашда уларнинг пайдо бyлишида ме?натнинг ролини ани?лаш осон эмас. Бу со?ли? муаммоларининг сабабларини бартараф этиш ва профилактика чораларини ишлаб чи?ишни ?ийинлаштиради. Кумюлатиф шикастланишнинг ?уйидаги шакли маълум: «орти?ча юк + такрорлаш + но?улай ?олат + дам олишнинг етарли эмаслиги = йи?илган шикастланиш».

Мисол тари?асида биз Олтойда yрмон хyжалиги учун СССРда яратилган ва ишлаб чи?арилган ТТ-4 скиддерини келтирамиз (1.1-расм).

Расм. 1.1. Скиддер ТТ-4

Комсомол трактор заводи. Aгар сиз технологиядан фойдаланишда максимал но?улайлик ва хавфни яратишни ма?сад ?илган бyлсангиз ?ам, дизайнерлар эришган нарсага эришиш мумкин бyлмайди. Трактор иш жойидан керакли кyринишни таъминламайди ва кабинага, ?атто кичик дарахтларга ?ам урилганда ?имоя ?илади. Бош?арув воситаларининг аксарияти но?улай ?удудда жойлашган бyлиб, уларга ?yлланиладиган кучлар тавсия этилган 1,5—4,5 мартадан ошади. Иш yринди?и жуда но?улай, идишни шифтининг ?опламаси йy?, шунингдек, ажралмас ?урилмалар: шиша пуфлагич, кабинага кириш ва чи?иш учун ?адам, очи? ?олатда эшик ?улфи, ё?ил?и даражасини масофадан бош?ариш мосламаси. танк.

Расм. 1.1. Скиддер ТТ-4

Ишдаги, муассасалардаги, самолётлар, тракторлар кабиналаридаги жисмоний му?ит кyрсаткичлари (ёру?лик, ?аво таркиби, атмосфера босими, шов?ин ва бош?алар) ?ам инсоннинг психофизиологик имкониятлари ва хусусиятларига мос келиши керак. Шундагина инсон саломатлигини асраб-авайлашда унинг ю?ори самарадорлиги ва сифатига ишониш мумкин.

Эргономика иш му?итини ва унинг бош?а турларини yрганмайди, булар бош?а фанларнинг предметидир. Эргономика учун атроф-му?итнинг инсон фаолияти самарадорлиги ва сифатига, унинг ишлашига, жисмоний ва ру?ий фаровонлигига таъсири му?им а?амиятга эга. Эргономика атроф-му?ит юкларининг оптимал ?ийматларини белгилайди – индивидуал кyрсаткичлар бyйича ?ам, уларнинг комбинациясида ?ам.

Шундай ?илиб, эргономиканинг пайдо бyлишидан олдин физиология, гигиена, ме?нат психологияси, шунингдек, антропология ва хавфсизлик ва ме?натни ташкил этиш каби фанлар пайдо бyлди.

Саноат ишлаб чи?аришининг ту?илишида

Ра?барият ?аммани ва ?аммани, мутла?о номаълум бизнесмен Васяни, истеъмолчилар Федя, Петя ва Машани ?андай хурсанд ?илиш билан бо?ли? муаммоларга дуч келди. ?унармандчилик ишлаб чи?ариш услубига номаълум бyлган ушбу янги саволлар билан бо?ли? ?олда, саноат ишлаб чи?ариш усули янги ёндашувлар, янги фанлар ва янги касбларни ту?дирди. Янги ёндашувлар стандартлаштиришдан иборат бyлиб, унинг ёр?ин намоён бyлиши бутун дунё бyйлаб yлчовларнинг метрик тизимини ?абул ?илиш, илгари ?yлда амалга оширилган кyплаб жараёнларни компьютерлаштириш, шунингдек, инсонга индивидуал эмас, балки шахс сифатида ёндашиш эди. маълум бир гуру?нинг вакили.

1.2. «Эргономика» атамаси

Эргономика (юнонча Эргон – иш ва номик – ?онун).

Эргономика – инсон танасининг иш пайтидаги ?аракатларини yрганадиган фан со?аси. «Инсон-машина-му?ит» (ИММ) тизимларида ме?нат фаолиятини ?ар томонлама yрганадиган илмий-конструкторлик интизоми (билимлар со?аси).

Эргономика – бу инсон ?аёти жараёнида бевосита ало?ада бyлган турли хил объектларни yрганадиган фан. Унинг ма?сади – улардан фойдаланишда инсон учун энг ?улай бyлган объектлар шаклини ишлаб чи?иш ва улар билан yзаро таъсир ?илиш тизимини таъминлаш.

Ўртача одам ва объектив му?ит yртасидаги yзаро таъсирни yрганиш фаннинг иккита тармо?и: антропометрия ва эргономика томонидан амалга оширилади. Улар оммавий ишлаб чи?арилган ма?сулотларни яратишда керак.

Aнтропометрия ва эргономика саноат дизайнини ?yшимча илмий маълумотлар билан бойитди ва лойи?алашнинг илмий асосларини яратди. Эргономиканинг кyлами анча кенг: у саноат ва маиший, шунингдек саноат дизайни каби иш жойларини ташкил ?илишни yз ичига олади.

Кyпчилик эргономикани yрганиш со?аси фа?ат мебел, деб yйлайди, аммо бу ундай эмас. Эргономика инсон му?итининг барча компонентларини – компютер сич?ончасидан тортиб товуш фони ва ?ароратигача yрганади ва ушбу компонентларнинг ?ар бири учун оптимал параметрларни yрнатишга ?аракат ?илади.

Бугунги кунда мамлакатимизда инглизча атама ?абул ?илинган, гарчи СССРда 1920-йилларда «эргология» атамаси таклиф ?илинган. ?ар доим шундай, бизга бегона нарсаларни беринг!

A?Шда эргономиканинг номи бор – «инсон омилларини yрганиш» (?уман Фаcторс ?Ф). Европада – (Эргономика), Германияда – «антропо-техника». Вилоятлик – бу сабаб ёки шунчаки севги хорижий экзотизмга, лекин биз яхши кyрамиз, шунинг учун бизнинг йyлимизда эмас, балки ижодий ва жозибали бyлиши учун ва нафа?ат истеъдодли ва нафис.

1.3. Микроэргономика ва макроэргономика

?озирги ва?тда микроэргономика ва макроэргономика ажралиб туради. Микроэргономика бугунги кунда функцияларни лойи?алашни англатади, инсоннинг имкониятлари ва хусусиятларини yрганишга асосланган ме?нат вазифалари, ме?нат турлари, фаолияти ва инсон ва технология yртасидаги муносабатлар. Микроэргономика интерфейсларни yрганиш ва лойи?алашга ?аратилган «инсон ишчи тизимнинг яна бир таркибий ?исмидир». ?ар хил турдаги интерфейслар маълум, масалан:

«одам-иш», «одам-машина»,

«инсон – дастурий таъминот», «инсон – атроф-му?ит».

Макроэргономика корпоратив даражадаги иш тизимини yрганиш ва лойи?алашга ?аратилган. Ушбу ёндашув иш тизимининг барча дизайн хусусиятларига, шу жумладан микроэргономик интерфейс дизайнига киради ва иш тизимининг яхлитлиги ва уй?унлигини таъминлайди. Охирги хусусият тизимнинг барча ?уйи тизимлари ва таркибий ?исмлари синхронлаштирилганлигини ва бир бутун сифатида ?аракат ?илишини англатади.

1.4. Эргономиканинг объекти, предмети, ма?сади, вазифалари

Эргономиканинг yрганиш объекти «одам-машина» тизими (инсон-машина-му?ит). «Инсон-машина» тизими эргономиканинг асосий тушунчаларидан биридир. Бу жисмоний конструкция ёки ташкилот тури эмас, балки абстракциядир.

Инсон-машина тизими (ёки «иш тизими») иш жойида, иш жойидаги му?итда ва иш билан бо?ли? вазиятларда тизимнинг вазифасини бажаришда фойдаланиладиган бир ёки бир нечта одам ва ишлаб чи?ариш ускуналарини yз ичига олади.

Машина – оператор томонидан ме?нат фаолияти жараёнида фойдаланиладиган техник воситалар мажмуи. «Инсон-машина» тизими бyлган яхлит таълимда эргономика тизимдаги функцияларни та?симлаш, инсон фаолиятининг техник тизим ва унинг элементларининг ишлаши билан бо?ли?лиги, та?симлаш ва та?симлаш муаммоларини ажратиб туради ва ?ал ?илади. Ме?нат вазифаларини бажаришда одамлар yртасидаги функцияларни мувофи?лаштириш, шунингдек, шахс ёки гуру? фаолиятини лойи?алаштиради ёки ташкил ?илади.

Техник тизимларга ёки унинг элементларига эга бyлган одамлар, белгиланган фаолият воситаларига ?yйиладиган талабларни ва уни амалга ошириш шартларини асослайди, тизимларни лойи?алаш ва улардан фойдаланиш жараёнида ушбу талабларни амалга ошириш усулларини ишлаб чи?ади.

Ўрганиш объекти сифатида «одам-машина» тизимига эга бyлган эргономика унинг тизимдаги мав?еи ва роли билан белгиланадиган баъзи хусусиятларини yрганади. Бу хусусиятлар технологияда инсон омиллари деб аталади. Улар шахс, машина, фаолият объекти yртасидаги бо?ли?лик кyрсаткичлари, ани? ма?садларга эришиш билан бо?ли? бyлган му?ит ва му?ит.

Технологияда инсон омиллари мавжуд, яъни «бу ерда ва ?озир» инсон ва техник тизимнинг yзаро таъсирида ?осил бyлади. Технологиядаги инсон омилларини шахснинг, машинанинг (техник объектнинг) ёки атроф-му?итнинг yз-yзидан ?абул ?илинган хусусиятларига ?ис?артириб бyлмайди. Характеристикалар ва хусусиятлар «одам-машина» тизимининг таркибий ?исмларининг ало?ида ажратилган белгилари эмас, балки унинг йи?индиси сифатларидир.

Технологияда инсон омиллари дастлаб берилмайди. Улар фа?ат «одам-машина» тизимининг вазифаларини, ундаги шахснинг функцияларини, унинг фаолиятининг тури ва yзига хос хусусиятларини дастлабки та?лил ?илиш асосида топилиши мумкин бyлган исталган нарсани ифодалайди.

Технологияда инсон омиллари асосий белгилар асосида шаклланади: ижтимоий-психологик, психологик, физиологик ва психофизиологик, антропологик, гигиеник уларнинг техника билан ало?аси. Тад?и?отчилар ва конструкторлар учун нафа?ат асосий хусусиятларни билиш, балки улар асосида технологиядаги инсон омиллари, эргономик хусусиятлар ва инсон-машина тизимларининг эргономикаси ?андай шаклланганлигини тушуниш му?имдир.

«Инсон-машина» тизимининг эргономикаси ма?сулдорлик, ишончлилик, тежамкорлик ва эстетика мезонлари билан yзаро бо?ли?дир. Эргономика эргономик хусусиятларнинг яхлитлиги бyлиб, улар назорат ?илиш, хизмат кyрсатиш, ма?орат ва яшашни yз ичига олади. Биринчи учтаси тизимнинг хусусиятларини тавсифлайди, унда у шахс ёки одамлар гуру?ининг бош?арув, техник хизмат кyрсатиш ва ривожлантиришдаги фаолиятининг тузилиши ва жараёнига органик равишда киради. Бу тизим дизайни ушбу турдаги фаолиятни ?улай, самарали ва хавфсиз бажариш учун энг яхши шароитларни яратадиган ечимларни yз ичига олган ?олларда содир бyлади. Тyртинчи хусусият – яшашга яро?лилик – бу тизимнинг ишлаши учун шароитларни билдиради, бунда одамларнинг со?ли?и, уларнинг ишлашининг нормал динамикаси ва со?ли?и са?ланиб ?олади.

Бундай шароитларни яратишнинг самарали усулларидан бири иш му?итининг но?улай омилларини тизимлар, машиналар ва жи?озларда уларнинг пайдо бyлиш манбасида йy? ?илиш ёки заифлаштириш. ?ар бир эргономик хусусият технологиядаги инсон омилларининг маълум бир яхлитлигини ифодалайди, бу хусусиятларнинг ?ар хил, аммо yзаро бо?ли? му?им хусусиятлари.

Эргономикани yрганиш предмети – бу таш?и ва ижтимоий му?ит омилларининг сезиларли таъсири шароитида техник воситалар билан yзаро таъсир ?илиш жараёнида инсоннинг ме?нат фаолияти. Эргономиканинг умумий ма?сади тад?и?от ва дизайннинг икки жи?атининг бирлиги сифатида тузилган: инсоннинг самарали фаолияти учун ?улайлик ва ?улай шароитлар ва шунга мос равишда «одам-машина» тизимларининг самарали ишлаши;

Саломатликни са?лаш ва шахсий ривожланиш.

Муайян тад?и?от ва дизайнда у ёки бу жи?ат устунлик ?илиши мумкин. Биро?, умумий ма?сад уларнинг умумийлиги ва бир-бирини тyлдириши ор?али амалга оширилади.

Эргономиканинг асосий ма?садлари: тизимида самарадорликни ошириш. Самарадорлик = (?осилдорлик * сифат / харажат) * 100% ме?нат хавфсизлигини ошириш.

Ме?нат жараёнида шахснинг ривожланиши учун шарт-шароитларни таъминлаш: функцияларни шахс ва техник воситалар yртасида тy?ри та?симлаш; тананинг ю?ори функцияларидан (фикрлаш, ди??ат, хотира, онг) фойдаланиш.

Эргономика вазифалари: Aтроф-му?ит таъсирида техник тизимларнинг ишлаш хусусиятларини ?исобга олган ?олда инсон оператори фаолиятини лойи?алашнинг назарий асосларини ишлаб чи?иш.

Эргономикани ривожлантиришнинг дастлабки бос?ичларида тузатувчи ёндашув устунлик ?илди (асбоблар панели конкав бyлиб, ялтиро? ?айдашга хала?ит бермайди). У проектив ёндашув билан алмаштирилди – атроф-му?ит ва унинг фаолияти сифатини белгилайдиган техник тизимлар билан yзаро таъсирни yрганиш.

Aхборот жараёнлари: ахборотни ?абул ?илиш, ба?олаш ва ?айта ишлаш, ?арорларни ?абул ?илиш ва амалга ошириш; яратиш тамойилини шакллантириш (эргономика тизимлари, мослашувчан эргономика – ма?булдан оптималгача такомиллаштириш).

Инсон ме?натининг исти?боллари ва унга ало?адор техник тизимлар, атроф-му?ит омилларининг таъсири ?а?идаги фаразларни ишлаб чи?иш ва текшириш.

Масалан, компьютерлаштириш y?ув жараёнини yзгартириши мумкин, бу эса одамни янада о?илона, тажовузкор ?илади ва ?адриятларни ?айта ба?олашга олиб келиши мумкин. Компьютер технологияларининг ривожланиши янги симптом комплексларининг пайдо бyлишига олиб келди.

Тад?и? ?илиш, лойи?алаш ва эксплуатация ?илиш усулларини яратиш, бу унинг хавфсизлиги, самарадорлиги ва унда ишлаётган шахснинг ишидан ?они?ишини таъминлайди.

1.5.Эргономиканинг тузилиши ва таркиби

Эргономика фанлараро бyлим бyлиб, у билим ва амалиётнинг ?уйидаги со?аларидан билимлар, тад?и?от усуллари ва дизайн технологияларини олади:
<< 1 2 3 4 >>
На страницу:
2 из 4