Оценить:
 Рейтинг: 0

Эргономика асослари «инсон -машина -муҳит» (ўқув қўлланма)

<< 1 2 3 4 >>
На страницу:
3 из 4
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

Му?андислик психологияси. Ме?нат психологияси, гуру? фаолияти назарияси, когнитив психология. Гигиена ва ме?натни му?офаза ?илиш, ме?натни илмий ташкил этиш. Aнтропология, антропометрия.

Тиббиёт, инсон анатомияси ва физиологияси. Бош?арув назарияси. Aнтропометрик кyрсаткич машинанинг инсон танасининг yлчами ва шаклига мувофи?лигини, унинг тана ?исмларининг ?аракатчанлигини тартибга солади. Рационал ?улай ?олатни, тy?ри туришни, ?yл ва оё?ларнинг оптимал иш жойларини ва тут?ичларни (тугмалар, тут?ичлар …) оптимал тутишни таъминлайди.

Гигиеник кyрсаткич – ?аётий фаолият шартларини ва унинг машина билан yзаро таъсирида оптимал ишлашни тавсифлайди. Ёритиш, шамоллатиш, ?арорат, намлик, босим, чанг ми?дори, радиация, шов?ин, тебраниш, электромагнит нурланишни тавсифлайди.

Физиологик ва психофизиологик талаблар инсоннинг ?уйидаги имкониятлари ва хусусиятларига мувофи?лигини ани?лайди: куч, тезлик, энергия, кyриш, эшитиш, тактил, ?ид билиш.

Психологик кyрсаткич машинанинг идрок, хотира, фикрлаш, психомотор ?обилиятлари, ?yз?алмас ва янги шаклланган ?обилиятлари хусусиятларига мувофи?лигини акс эттиради.

Гуру?нинг yзаро таъсири даражаси ва табиати, шахслараро муносабатларнинг воситачилиги.

2. ЭРГОНОМИКAНИНГ УСУЛЛAРИ ВA ТЕХНИК ВОСИТAЛAРИ

2.1. Эргономик усулларнинг таснифи

Эргономикада тад?и?от усулларини шартли равишда уч гуру?га бyлиш мумкин: аналитик (ёки тавсифловчи), экспериментал ва ?исоблаш. Кyпгина тад?и?отларда улар бир-бири билан чамбарчас бо?ли? ва бир ва?тнинг yзида ?yлланилади, бир-бирини тyлдиради.

Биринчи гуру? усуллар шартли равишда ташкилий деб аталади. Буларга тад?и?от ва лойи?алаштиришга тизимли ёндашишни таъминловчи эргономиканинг услубий воситалари киради. Бундай тад?и?от ва лойи?алашнинг характерли хусусияти муста?ил тад?и?отлар асосида олинган натижаларни синтез ?илиш эмас, балки бундай тад?и?от ва лойи?алаштиришни ташкил этишдир, бунда турли фанларнинг тамойиллари ва усуллари маълум бир комбинацияда ?yлланилади.

Бундай функцияни амалга оширишнинг самарали воситаси тизимли моделлаштириш бyлиб, унда моделлаштириш предмети тизим сифатида ?аралади ва жараённинг yзи моделлар тизимига бyлинади.

Энг кенг ?амровли усул иккинчи гуру? бyлиб, улар доирасида тад?и?отнинг ма?садлари ва табиатига ?араб, бир ?атор yзига хос услубий процедуралар ажралиб туради. Усулларнинг иккинчи гуру?и илмий маълумотларни олишнинг эмпирик усулларидан иборат.

Бу гуру?га ?уйидагилар киради: кузатиш ва yз-yзини кузатиш;

тажриба жараёнлари (лаборатория ва ишлаб чи?ариш, тажрибалар);

диагностика усуллари (турли тестлар, анкеталар, социометрия, су?бат ва су?батлар); жараёнлар ва фаолият ма?сулотларини та?лил ?илиш; моделлаштириш (мавзу, математик ва бош?алар).

Учинчи гуру? усуллари маълумотларни ми?дорий ва сифат жи?атидан ?айта ишлашнинг турли усулларидан иборат.

Бундан таш?ари, турли хил психофизиологик усуллар мавжуд:

реакция ва?тини yлчаш (оддий сенсоримотор реакция, танлов реакцияси, ?аракатланувчи объектга реакция ва бош?алар);

психофизик усуллар (турли моделликларда сезувчанлик чегаралари ва динамикасини ани?лаш);

перцептив, мнемоник, когнитив жараёнлар ва шахсий хусусиятларни yрганишнинг психофизик усуллари.

Перцептив жараёнлар – идрок билан бо?ли? жараёнлар; билим.

Перцептив хотира ?ис?а ва?т давомида са?ланади. Ёдлаш, кyпайтириш, унутиш мнемоник жараёнлар, яъни хотира хусусиятлари билан бо?ли? жараёнлардир.

Когнитив психология (инглизча когнитион – билиш) инсоннинг yзини yраб турган дунёни yрганиш механизмларини yрганади. Когнитив жараёнлар когнитив жараёнлардир.

Эргономикада инсон танасининг турли хил фаолияти давомида электр ?одисаларини yрганадиган электрофизиология усуллари кенг ?yлланилади. Улар кyплаб жараёнларнинг ва?т параметрларини, уларнинг зyравонлик даражасини, топографиясини, уларни тартибга солиш механизмларини ва бош?аларни ба?олашга имкон беради. Уларга ?уйидагилар киради:

электроансефалография – бошнинг сиртидан миянинг электр фаоллигини ?айд этиш – миянинг yз фаолиятининг функционал ?олатини ва унинг стимулларга бyлган реакцияларини сифат ва ми?дорий жи?атдан та?лил ?илиш имконини беради;

электромиография – мушакларнинг электр фаоллигини ?айд этиш – маълум мушак гуру?ларининг мотор фаоллигига ёки статик ишига ?yшилишнинг сезгир кyрсаткичи;

галваник тери реакциясини рyйхатга олиш – терининг потенциал фар?ининг yзгариши – терининг электр yтказувчанлиги кyрсаткичи;

электрокардиография – юракнинг электр фаоллигини ?айд этиш – юрак-?он томир тизими ?олатининг кyрсаткичи;

электроокулография – кyз олмасининг таш?и мушакларининг электр фаоллигини ?айд этиш – объектни кyришда одамнинг ниго?и ?аракатининг объектив кyрсаткичи.

Эргономика yзининг услубий арсеналига ва биотеметрияни yз ичига олади – функцияларни масофадан yрганиш ва инсоннинг ?аётий белгиларини yлчаш, бу реал шароитда амалга оширилади, узо? ва?т давомида yрнатиш ?а?ида.

Ме?нат ?обилиятининг ми?дорий ва сифат жи?атидан пасайишини, шунингдек, ишни бажариш билан бо?ли? жараёнларни мувофи?лаштиришнинг бузилишини ани?лаш, одамни ме?нат жараёнидан узо?лаштирмасдан чарчо?нинг ривожланишини ва кyпинча иш ?обилиятининг пасайишини кузатиш имконини беради. си?им ми?дорий ва сифат кyрсаткичлари yзгаришидан олдин ?ам ани?ланади.

Диагностик ма?садларда чарчо?ни субъектив ба?олашдан фойдаланиш исти?болли бyлиб, бу диагностика усулларининг турли йyналишларини – анкеталар ва субъектив масштабларни ривожлантириш учун асос беради.

Aнкеталар одам томонидан кyпро? ёки камро? осонгина тан олиниши мумкин бyлган чарчо?нинг сифат жи?атидан хилма-хил белгиларини ани?лашга имкон беради. Бирор кишининг ?олати симптомларнинг умумий сони билан ба?оланади.

Субъектив масштаблаш усуллари одамнинг yзи томонидан чарчо? даражасини ба?олаш учун мyлжалланган. Мавзудан унинг ?олатини бир ?атор белгилар билан бо?лаш сyралади, уларнинг ?ар бири учун ?утбли ба?олар ажратилади (йy?лиги / мавжудлиги, ёмон / яхши).

Экстремал ну?талар орасидаги масофа кyп бос?ичли шкала шаклида та?дим этилади. ?ар бир хусусиятни ифодалаш даражаси ушбу шкала бyйича субъект томонидан танланган ну?танинг жойлашуви билан белгиланади.

Иш юкини yлчаш усуллари хилма-хилдир. Aмалда иш юкини yлчаш, биринчи навбатда, инсон бажариши керак бyлган фаолиятни амалга ошириш мумкинлигини ани?лаш ва энг катта иш юкини келтириб чи?арадиганларни ани?лаш учун зарурдир.

Иш юкини ба?олаш усулларидан бири ва?т шкаласи бyйича вазифаларнинг бажарилишини та?лил ?илишга асосланган. Вазифаларни ва?тни та?симлаш бyйича маълумотларни ?айта ишлаш ?yлда ва компьютерда амалга оширилиши мумкин. Иккала ?олатда ?ам «иш юки профили» тузилади. Ушбу профил тажрибали операторлар томонидан та?лил ?илиниши ва такомиллаштирилиши керак.

Иш юкининг энг ю?ори даражаси вазифани бажаришнинг ?айси ?исмларига кyпро? эътибор бериш кераклигини кyрсатади. Эргономик тад?и?отларда биомеханик усуллар ?yлланилади: тезлаштирилган плёнка, циклография, плёнкали циклография, видеоёзув ва бош?алар Уларнинг ёрдами билан инсоннинг ?аракат фаоллиги ме?нат ?аракатларининг самарадорлиги, таянч-?аракат тизимининг турли ?исмларининг иши билан тавсифланади..

Aнтропометрик тад?и?от техникаси – инсон танаси ва унинг ?исмларини: бош, бyйин, кyкрак, ?орин, оё?-?yлларни махсус асбоблар ёрдамида yлчаш кенг ?yлланилган. Тана ?исмларининг узунлиги ва кенглиги, айланаси (айланаси) ва бош?а параметрлари yлчанади.

Дизайнда соматография ?yлланилади – тананинг ?олатини техник-антропометрик та?лил ?илиш ва одамнинг иш ?олатидаги yзгаришлар, одам ва машинанинг yлчамлари нисбати. Ушбу та?лил натижалари одатда график кyринишда та?дим этилади.

Соматография сизга ?улай ва ма?бул кириш зоналарини ?исоблаш, ишни ташкил ?илишнинг энг яхши усулларини топиш имконини беради ускуналар элементлари ва шахс yртасидаги мутаносиб муносабатни ?исобга олган ?олда жойлар. Фаолият шароитларини ва уларнинг инсон саломатлигига таъсирини yрганиш учун физик, кимёвий, физиологик, токсикологик ва ме?нат гигиенасининг бош?а усуллари ?yлланилади.

Эргономикада шахслараро муносабатларни yрганиш учун ишлатиладиган социометрик усуллар ?уйидагиларга имкон беради:

мураккаб тизимларни бош?ариш ва техник хизмат кyрсатишнинг муайян ?олатларида гуру?нинг бош?а аъзоларига нисбатан шахс томонидан ифодаланган афзаллик ёки yрнатиш фактини ани?лаш;

шахснинг гуру?даги yрнини субъектнинг yзига ?андай кyринса, шундай тасвирлаб беринг ва буни гуру?нинг бош?а аъзоларининг реакциялари билан солиштиринг;

Та??осланган гуру?лар ичидаги муносабатларни расмий усуллар ёрдамида ифодалаш.

Кичик гуру?лар аъзоларининг мослигини yрганишнинг кенг тар?алган усулларидан бири бу гомеостатик усул бyлиб, у операторларнинг гуру? фаолиятини лойи?алашда ?yлланилишини топди.

?ар бир ало?ида ?олатда, бу оз сонли усулларнинг и?тисодий танлови бyлиши керак. Бу эргономикада янги тад?и?от усулларини танлаш, yзгартириш ёки яратишни белгилайдиган вазифадир.

2.2. Инсон фаолиятини тавсифлаш учун дастлабки маълумотларни олиш усуллари

Ускуналар ва техник жи?атдан мураккаб истеъмол товарларининг эргономик дизайни инсон фаолияти содир бyладиган шароитларни ани?лаш ва унга хос бyлган а?лий ва психофизиологик функцияларнинг аналитик тавсифини yз ичига олади. ?ар бир ало?ида ?олатда ушбу функцияларнинг таркиби ва уларнинг ме?нат жараёнининг умумий тузилишидаги муносабатлари ?ар хил.

Ме?нат фанларида ме?нат фаолиятини тавсифлаш учун зарур бyлган дастлабки маълумотларни олишнинг иккита усули ишлаб чи?илган. Булар тавсифий ва инструментал профессиография усуллари. Таърифловчи профессиография ?уйидагиларни yз ичига олади:
<< 1 2 3 4 >>
На страницу:
3 из 4