36 пытанняў па гісторыі Вялікага княства Літоўскага

З вышэйпададзенага бачна, што адзiнай, агульнапрынятай i абсалютна пераканаyчай версii, якая тлумачыць назву Лiтвы, пакуль яшчэ няма.

Калi б аyтара настойлiва прасiлi выбраць адну з гэтых версiй, то ён, мабыць, зрабiy бы стаyку на геаграфiчную прыроду назвы, то бок пераход назвы ракi цi горада на тэрыторыю i этнас.

Аднак варта яшчэ раз падкрэслiць, што казаць, у дадзеным выпадку, варта толькi аб гiпотэзах.

Калi зьявiлася Вялiкае княства Лiтоyскае?

Некаторыя спецыялiсты (у асноyным лiтоyцы) з'яyляюцца прыхiльнiкамi тэорыi yтварэння ВКЛ яшчэ да Мiндоyга. Да прыкладу, у пэyным Галiцка-Валынскiм летапiсе згадваецца дамова валынцаy, заключаная y першай палове XIII стагоддзя з вялiкай колькасцю лiтоyскiх yладароy, галоyным з якiх звычайна лiчыцца той, што носiць даволi славянскае, па гучаннi, iмя, князь Жывiнбуд.

Згодна з ГВЛ:

«Імёны лiтоyскiх князёy былi: старэйшыя Жывiнбуд, Даyят, Даyспрунг, брат яго Мiндоyг, брат Даyята Вiлiкаiл».

Гэтыя дадзеныя, у спалучэннi з iншымi дакладнымi звесткамi, дазваляюць абгрунтавана сцвярджаць, што yжо на пачатку XIII стагоддзя (а, верагодна, i нашмат раней) у лiтоyскiх землях iснавала добра пабудаваная, iерархiчная пiрамiда, з манархам i арыстакратыяй на вяршынi.

Лiтоyскi гiсторык Томас Баранаyскас дакранаецца да пытання iснавання лiтоyскай дзяржавы y сваiм артыкуле «Mindaugo karunavimo ir Lietuvos karalystes problemos» i цалкам лагiчна заyважае:

«Лiтоyская дзяржава, верагодна, iснавала i да Мiндоyга».

Пры гэтым традыцыйна лiчыцца, што заснавальнiкам ВКЛ быy першы i апошнi лiтоyскi кароль Мiндоyг, якi кiраваy у XIII стагоддзi.

Аyтар падтрымлiвае версiю таго, што ВКЛ было менавiта аб'яднанай балта-славянскай (альбо славяна-балцкай) дзяржавай, адпаведна, менавiта Мiндоyг, якi першым распаyсюдзiy сваю yладу на буйныя славянскiя цэнтры Панямоння, зрабiy важны yклад у стварэнне гэтай дзяржавы.

Гады iснавання лiтоyскай дзяржаyнасцi можна, тэарэтычна, адлiчваць i ад перыяду, якi папярэднiчаy праyленню Мiндоyга. Але казаць пра ВКЛ, да yзвышэння лiтоyскага манарха y славянскiх гарадах, усё ж, на думку аyтара, не варта.

Цi праyда, што насамрэч Вялiкае княства Лiтоyскае стварыy Войшалк, а не Мiндоyг?

Вядома, што некаторыя даследчыкi выводзяць на першы план Войшалка, абвяшчаючы менавiта яго стваральнiкам ВКЛ. У такой ролi гэты yладца паказаны, напрыклад, у беларускага гiсторыка-аматара Мiкалая Ермаловiча i прафесара гiсторыi Сяргея Рассадзiна.

На думку аyтара, Войшалк сапраyды yнёс важнейшы yнёсак у фармiраванне дзяржавы. Аб'ядноyваючы мяцежныя балцкiя землi пад сваёй уладай, ён пры гэтым абапiраyся на дружыны славянскiх гарадоy.

Аднак Войшалк, заручыyшыся падтрымкай валынцаy, фактычна страцiy поyную незалежнасць i выступаy хутчэй васалам галiцка-валынскiх князёy, чым паyнаyладным манархам. Можа сын Мiндоyга адчуваy хiсткасць свайго становiшча i yсведамляy, што з'яyляецца непатрэбным канкурэнтам для валынскiх Рурыкавiчаy у барацьбе за yладу над Лiтвой, i менавiта таму рабiy дзiyныя для магутнага князя спробы сыходу y манастыр? Так цi iнакш, валынцы не пасаромелiся падняць руку на князя-манаха, i Войшалк быy забiты сынам i спадкаемцам караля Данiiла, Львом Данiлавiчам.

Пасля Войшалка y ВКЛ валадарыy галiцка-валынскi князь Шварн Данiлавiч. Аднак, па невядомых спецыялiстам прычынах, улада y Лiтве вярнулася y рукi мясцовага манарха, а менавiта Тройдзеня.

Некаторыя лiтоyскiя гiсторыкi жадаюць бачыць у прыходзе лiтоyскага yладцы нейкi зварот да «нацыянальных каштоyнасцяy» у тым лiку паганства, хаця акалiчнасцi атрымання yлады Тройдзенем невядомыя.

Затое з Галiцка-Валынскага летапiсу дакладна вядома пра хрысцiянскiх братоy вялiкага князя, што не сведчыць на карысць нейкага «лiтоyска-паганскага» характару дзяржавы, а наадварот гаворыць пра «падвойную прыроду» ВКЛ, у якiм улiчвалiся iнтарэсы як Лiтвы, так i Русi.

Менавiта Тройдзень нарэшце пачынае паспяхова супрацьстаяць валынцам, якiя да гэтага практычна yвесь час бяруць верх над лiтоyцамi, прынамсi y запiсах валынскiх хранiстаy.

Выкарыстоyваючы славянскую ваенную сiлу, у прыватнасцi, гарадзенскую дружыну, вялiкi князь змагаецца з валынцамi i захоплiвае вялiкi буйны i багаты Драгiчын (Драхiчын).

Такiм чынам, вялiкiя князi XIII стагоддзя, а менавiта Мiндоyг, Войшалк i Тройдзень, на думку аyтара, унеслi вялiкi yклад у фармiраванне дзяржавы на раннiх этапах яе iснавання. Таму, не адмаyляючы важную ролю Мiндоyга, трэба yлiчваць значэнне яго прымачоy на троне Лiтвы, i перш за yсё сына лiтоyскага караля, вялiкага князя Войшалка.

Фармiраванне дзяржавы, зразумела, не скончылася y XIII стагоддзi. Значны yклад у развiццё краiны yнёс вялiкi князь Гедымiн, якi выразна абазначыy сталiцу Лiтвы, горад Вiльню, i значна пашырыy межы сваёй краiны.

Але нават пры Гедымiне ВКЛ усё яшчэ нагадвала нейкую унiю напаyнезалежных княстваy. Зямлямi, якiя фармальна yключалiся y ВКЛ, кiравалi не толькi сыны Гедымiна, у прыватнасцi, Альгерд i Кейстут (адпаведна, вiцебскi i трокскi князi), але i, вiдаць, члены спрадвечных, славянскiх дынастый, да прыкладу, мiнскi князь Васiль.

Падобным чынам быy арганiзаваны пандзяржаyны звяз, вядомы y гiсторыi як Свяшчэнная Рымская iмперыя германскай нацыi, дзе асобныя землi кiравалiся адносна незалежнымi ад iмператара валадарамi.

Фармiраванне ВКЛ як адзiнай краiны, з выразна выяyленай i структураванай цэнтральнай уладай, было доyгiм, а важнейшы yклад у стварэнне дзяржавы yносiлi розныя манархi.

Адкуль паходзiлi манархi Вялiкага княства Лiтоyскага?

Не yносячы y разуменне гiсторыкаy нейкiх вялiкiх нечаканасцяy старажытныя дакументы паказваюць, што Лiтвой кiравалi этнiчныя лiтоyцы. Хоць, тут варта адзначыць, што iснуюць розныя версii паходжання лiтоyскiх yладнiкаy, пра што яшчэ будзе сказана далей.

Роднасныя сувязi балцкiх валадарцаy ВКЛ прадстаyляюць для даследчыкаy пэyнага роду складанасць, цi, кажучы iнакш, генеалагiчныя ланцужкi нясуць у сабе разрывы, якiя не дазваляюць дакладна вызначыць цi звязаны першы i апошнi кароль Лiтвы Мiндоyг з вялiкiм князем Гедымiнам.

Пасля Гедымiна паходжанне yсiх лiтоyскiх манархаy ужо добра прасочваецца на падставе пэyных дакументаy.

Апроч найбольш знакамiтых балцкiх yладцаy ВКЛ, такiх як Мiндоyг, Гедымiн, Альгерд, Вiтаyт i Ягайла, валадарамi Лiтвы з'яyлялiся значна менш вядомыя манархi. Напрыклад, пасля Войшалка Лiтвой кiраваy Шварн Данiлавiч з дынастыi Рурыкавiчаy. Гэта князь з'яyляyся адзiным, калi можна так сказаць, афiцыйным прадстаyнiком знакамiтай манаршай дынастыi Русi на стальцы ВКЛ.

Зрэшты, Войшалк знаходзiyся y падпарадкаваннi iншага галiцка-валынскага Рурыкавiча, а менавiта Васiлькi Рамановiча, якога, паводле пэyнага Галiцка-Валынскага летапiсу, сын Мiндоyга называy «бацькам i панам», што з'яyляецца традыцыйным для летапiсаy указаннем на васальную залежнасць. І хоць дакументы не дазваляюць даследчыкам вызначыць наколькi значнай насамрэч была залежнасць Войшалка ад Васiлькi, усё ж i гэтага Рурыкавiча можна лiчыць фармальным вярхоyным уладаром Лiтвы, хоць ён не фiгуруе y традыцыйных пералiках вялiкiх князёy лiтоyскiх.

Асвятляючы yклад Рурыкавiчаy у кiраванне Лiтвой можна адзначыць i некаторых жанчын, у прыватнасцi, князёyну, вядомую як Марыя Вiцебская, а таксама Іyлiанiю Цвярскую, якiя не мелi надта вялiкага yплыву на палiтыку краiны, але былi жонкамi вялiкага князя Альгерда.

Некаторыя даследаваннi ставяць пытанне аб паходжаннi ад Рурыкавiчаy княжацкага роду Вiшнявецкiх. Як вядома, Мiхаiл Вiшнявецкi быy вялiкiм князем лiтоyскiм i каралём польскiм.

У венах Соф'i Гальшанскай, заснавальнiцы магутнай дынастыi Ягелонаy, цякла кроy традыцыйна звязаных з Рурыкавiчамi князёy Друцкiх. Пры гэтым, нябачаныя гiсторыкамi мiнулага генетычныя даследаваннi, быццам бы паказваюць на паходжанне Друцкiх не ад Рурыкавiчаy цi Гедымiнавiчаy, але ад нейкай мясцовай дынастыi, з ваколiц Друцка.

Генетычныя даследаваннi таксама пацвярджаюць «варажскую версiю» паходжання Рурыкавiчаy, то бок кажуць аб паходжаннi Рурыка аднекуль з наваколляy старажытнага шведскага горада Упсалы, дзе yсё яшчэ yзвышаецца самы велiчны гатычны сабор Швецыi, якi стаy магiльным склепам тамтэйшых манархаy.

Зразумела, да iнтэрпрэтацыi дадзеных генетычных даследаванняy гiсторыкам трэба падыходзiць з вялiкай асцярожнасцю, бо гэтыя звесткi нельга пацвердзiць праз вывучэнне гiстарычных архiваy, а самi спецыялiсты-генетыкi нярэдка супярэчаць адно аднаму. Вядома, што y межах генетычнага даследавання беларусаy часам аб'яyляюць балтамi, а часам славянамi.

Прымаючы або адхiляючы скандынаyскае паходжанне вялiкага князя Шварна, нельга, аднак, абгрунтавана адмаyляць прысутнасць скандынаваy на троне ВКЛ, бо yладарамi Лiтвы былi прадстаyнiкi шведскага каралеyскага дома Ваза (Васа), а менавiта: Жыгiмонт III, Уладзiслаy IV i Ян II Казiмiр.

Лiтвой таксама валадарыy венгерскi арыстакрат Стэфан Баторый, чый род быy даволi цесна звязаны з родам Улада Цэпеша, прататыпа лiтаратурнага Графа Дракулы.

Прататыпам лiтаратурных персанажаy быy i яшчэ адзiн вялiкi князь лiтоyскi, а менавiта Генрых Валуа – кароль Францыi i брат Маргарыты Валуа: знакамiтай «каралевы Марго», з твораy Аляксандра Дзюма.

У пералiку вялiкiх князёy лiтоyскiх знаходзяцца прадстаyнiкi трох польскiх арыстакратычных родаy: Ян Сабескi, Станiслаy Ляшчынскi i Станiслаy Аyгуст Панятоyскi.

Каралi польскiя i вялiкiя князi лiтоyскiя Аyгуст Моцны i Аyгуст III належалi да нямецкага роду Вецiнаy.

Немалую yладу y ВКЛ мела вялiкая княгiня Бона Сфорца, з iтальянскага роду, прадстаyнiкi якога былi мецэнатамi вялiкiх людзей мастацтва, у прыватнасцi, самага знакамiтага мастака yсiх часоy – Леанарда да Вiнчы.

Бона, не з'яyляючыся манархам фармальна, аказвала значны yплыy на жыццё краiны. Гэтая прадпрымальная жанчына здолела зарабiць у Лiтве вялiкiя грошы, дзякуючы сваiм добрым эканамiчным рэформам.

Падобная прадпрымальнасць i yплыy Боны на палiтыку яе мужа Жыгiмонта I i сына Жыгiмонта Аyгуста настолькi не падабалiся лiтоyскiм i польскiм магнатам, што благая слава трымалася i праз 82 гады пасля смерцi каралевы, калi yплывовы польскi вяльможа i князь Свяшчэннай Рымскай iмперыi Каспер Дэнгаф называy каралеву польскую i вялiкую княгiню лiтоyскую Цэцылiю Габсбург «бонкай», гэтым намякаючы на жаданне Цэцылii мець рэальную палiтычную yладу, падобна Боне Сфорцы.

Такiм чынам, як не цяжка заyважыць чытачу, кампанiя лiтоyскiх манархаy адрознiвалася значнай разнастайнасцю i y ёй прысутнiчалi надзвычай цiкавыя асобы.

Адкуль паходзiла дваранства Вялiкага княства Лiтоyскага?

Не варта забывацца i на магутную арыстакратыю, тым больш што y ВКЛ рана акрэслiлася тэндэнцыя да абмежавання yлады манарха.

На момант напiсання гэтай кнiгi, у артыкуле пра русiнаy (Rusenai) лiтоyскай вiкiпедыi знаходзiцца тэкст, якi паведамляе, што продкi беларусаy амаль не yплывалi на палiтычныя працэсы Лiтвы да XVI стагоддзя, калi славянскiя, паводле паходжання, магнацкiя роды ВКЛ выйшлi на лiдзiруючыя пазiцыi. Падобныя сцвярджэннi yсё яшчэ папулярныя y лiтоyскай гiстарыяграфii. Іх, аднак, можна лёгка абвергнуць дакументамi.