36 пытанняў па гісторыі Вялікага княства Літоўскага

36 пытанняy па гiсторыi Вялiкага княства Лiтоyскага
Яyген Аснарэyскi

У кнiзе прадстаyлены як папулярныя, так i нестандартныя пытаннi па гiсторыi Вялiкага Княства Лiтоyскага. Што азначае слова Лiтва? Цi праyда, што лiтоyцы захапiлi Наваградак? Як жылося жанчынам ВКЛ? Цi было y Лiтве паляванне на ведзьмаy? Хто з вялiкiх князёy адрознiваyся розумам? На гэтыя i iншыя пытаннi адказвае аyтар кнiгi, цытуючы асабiста перакладзеныя iм, надзейныя дакументы.

36 пытанняy па гiсторыi Вялiкага княства Лiтоyскага

Яyген Аснарэyскi

© Яyген Аснарэyскi, 2024

ISBN 978-5-0064-5262-6

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Уступ

Як зроблена нудная кнiга пра гiсторыю дзяржавы?

На думку аyтара, нудная кнiга yключае сухi тэкст, бясконцыя цытаты з даyно неактуальных працаy, памылковыя дадзеныя, якiя вандруюць з публiкацыi y публiкацыю…

Але аyтар гэтых радкоy вырашыy напiсаць нянудную кнiгу!

Таму чытач не сустрэне тут паслядоyнага выкладу тых падзей, якiя даyно апiсаны y iншых выданнях. Кароткi храналагiчны выклад гiсторыi Княства можна знайсцi нават у вiкiпедыi, але гэтая кнiга прапануе чытачу iншае.

Аyтар, у канве акадэмiчнай навуковай працы, канцэнтраваyся на развянчаннi гiстарычных мiфаy, вылучэннi гiпотэз i асвятленнi менш вядомых фактаy аб Вялiкiм княстве Лiтоyскiм. Але iнфармацыя тут дадзена y навукова-папулярным ключы. Такiм чынам, кнiга спалучае y сабе як прыкметы строга навуковай працы, так i навукова-папулярнага выдання.

Такi падыход дазваляе аyтару спадзявацца, што кнiга не стомiць непрафесiйнага гiсторыка, але пры гэтым будзе нечым карысная i прафесiяналам нашага цэха.

Для кнiгi была адабрана некаторая колькасць пытанняy, з лiку дасланых аyтару – як стандартных, так i даволi арыгiнальных.

Валодаючы дастатковай квалiфiкацыяй для yласных даследаванняy i навукова-крытычнага падыходу да матэрыялаy аyтар шануе сцiсласць. Таму, падчас працы над дадзенай кнiгай, не ставiлася задача стварыць вялiзнае па аб'ёме выданне, пры гэтым перапiсаyшы y яго дзясятак працаy iншых гiсторыкаy.

У якасцi доказаy, тут выкарыстаны пэyныя дакументы, а гiпотэзы аформлены як гiпотэзы, а не «абсалютная iсцiна».

Усё, вядома ж, для таго, каб стварыць максiмальна аб'ектыyны аповед пра мiнулае.

Працягваючы нясцiпла хвалiць сваю працу, аyтар адзначыць, што стараyся захоyваць «нацыянальную нейтральнасць».

Не сакрэт, што еyрапейская дзяржава, якой прысвечана гэтая кнiга, да гэтага часу служыць прадметам спрэчак, i гэтыя спрэчкi, нярэдка, закранаюць нацыянальныя сiмпатыi спрачальнiкаy; гэта значыць, палемiсты iмкнуцца давесцi, што Вялiкае княства Лiтоyскае павiнна з'яyляцца спадчынай менавiта iх народа.

Аyтар знаёмы з лiтоyскiмi, беларускiмi, польскiмi i рускiмi публiкацыямi i канцэптамi, якiя тлумачаць, што з сябе yяyляла ВКЛ. І таму чытач зможа yбачыць на старонках дадзенага выдання iдэi з розных гiстарыяграфiчных прастор, прычым кожная з iх была падвергнута крытычнаму аналiзу, а не проста бяздумна yпiсана y новы тэкст.

Аyтар самастойна пераклаy дакументы, якiя тут цытуюцца, выканаyшы, сярод iншых, рыфмаваныя пераклады.

Сканчаючы гэтае дакучлiвае yсхваленне yласнай працы, аyтар хоча прысвяцiць некалькi слоy сваёй папярэдняй кнiзе пра ВКЛ, якая мае назву «Вялiкае княства Лiтоyскае i беларускi нацыянальны мiф».

Чытач быy настолькi паблажлiвы, што добра прыняy тую працу, таму яе стваральнiк ад душы кажа дзякуй усiм, хто прачытаy кнiгу i застаyся задаволены. Ну а тым, каму кнiга yсё ж не спадабалася – дзякуй за выдаткаваны час.

Чытачу незнаёмаму са згаданай кнiгай, аyтар, зразумела, раiць яе прачытаць.

Асаблiвае задавальненне аyтару даставiла yвага да яго мiнулай працы з боку мэтраy айчыннай навукi, у прыватнасцi, водгукi Вячаслава Леанiдавiча Насевiча, якога аyтар чытаy яшчэ y школьныя гады.

Застаецца спадзявацца, што i гэтая праца прыцягне yвагу калег. Хоць кнiга, як сказана вышэй, арыентавана на масавага чытача i не yтрымоyвае велiзарнага масiва новых дадзеных, яе тэкст, як таксама было адзначана раней, паказвае дэканструкцыю yстояных мiфаy, што, тэарэтычна, можа быць цiкава не толькi аматарам гiсторыi, але нават некаторым прафесiяналам.

Ну вось, дарагi чытач, хопiць лiшнiх слоy! Прыйшоy час для пытанняy i адказаy!

Аб пачатку i yладарах

Як зьявiлася слова Лiтва?

Першыя згадкi Лiтвы адносяць да 1009 года. У яе рэгiёне тады загiнуy прапаведнiк Бруна Кверфурцкi – нямецкi арыстакрат, якi меy высокi сан бiскупа.

У Кведлiнбургскiх аналах, датаваных XI стагоддзем, чытаем аб тым, што Бруна быy абезгалоyлены in confinio Rusciae et Lituae, гэта значыць «на мяжы Русi i Лiтвы».

Старонка Кведлiнбургскiх аналаy. Першая згадка Лiтвы (вылучана y тэксце).

Адносна значэння i паходжання назвы iснуе мноства розных версiй. Больш-менш пераканаyчыя гiпотэзы звязваюць назву з прытокам Вiлii, маленькай рэчкай Летаyкай. Аyтар можа тут заyважыць, што шлях наймення нейкага племя па назве геаграфiчных аб'ектаy здаецца цалкам лагiчным. Да прыкладу, дрыгавiчы – адно з леглых у аснову беларускага этнасу yсходнеславянскiх плямёнаy, верагодна, атрымалi назву дзякуючы балоцiстай мясцовасцi, якую яны займалi. У беларускай мове, як вядома, i зараз ёсць слова «дрыгва».

Палачане, якiя засялялi першую самастойную дзяржаву продкаy беларусаy – Полацкае княства, як можна думаць, атрымалi назву ад ракi Палаты.

У сучаснай Рэспублiцы Лiтва дастаткова папулярная версiя з паходжаннем iмя краiны ад назвы дружыннiкаy, што былi y атрадах лiтоyскiх нобiляy. Такiх ваяyнiкоy нiбы звалi «лейчы». У гэтым выпадку тлумачэнне нагадвае версiю з паходжаннем не зусiм зразумелага славянам слова «русь», якiм першапачаткова, як лiчыцца, называлася варажская дружына скандынаyскiх манархаy, што кiравалi yсходнеславянскiмi землямi.

Маргiнальная версiя гаворыць аб паходжаннi назвы Лiтвы ад славянскага племя люцiчаy, якiя жылi на тэрыторыi сучаснай Германii. Абгрунтоyваюць гэтую сувязь звычайна назвамi населеных пунктаy на землях Беларусi, беларускiмi прозвiшчамi з коранем «лют» ды iншымi, аналагiчнымi па дарэчнасцi, аргументамi.

Аyтар, мякка кажучы, скептычна глядзiць на падобныя развагi i прапануе прыхiльнiкам падобных тэорый запiсаць у «спадчыну люцiчаy» швейцарскi Люцэрн цi, да прыкладу, Пiмпальгаон Лют у Індыi. Нашчадкам люцiчаy, для людзей, якiя разважаюць такiм чынам, мабыць, павiнен з'яyляецца i знакамiты нямецкi багаслоy Марцiн Лютэр, а можа быць нават чарнаскуры змагар за правы афраамерыканцаy Марцiн Лютэр Кiнг. І вядома ж, у гонар люцiчаy была названая кветка – казялец (люцiк).

Кажучы больш сур'ёзна, варта адзначыць, што фанетычных супадзенняy, зразумела, недастаткова для вылучэння навукова абгрунтаванай гiпотэзы. Гiсторыкi павiнны карыстацца дадзенымi дакладных гiстарычных дакументаy i дапаможных гiстарычных дысцыплiн, а не псеyданавуковым аналiзам фанетыкi.

Капаннi y лексiцы гiстарычных дакументаy увогуле з'яyляюцца любiмым заняткам многiх гiсторыкаy-маргiналаy.

Аyтар асабiста чытаy у iнтэрнэце запiсы некаторых аматараy гiсторыi, якiя цалкам сур'ёзна вяшчаюць пра адрозныя адзiн ад аднаго народы лютаy, лiтванаy, лiтвiнаy, лётаваy i iншых лiтванораy. Падобныя «народы» з'яyляюцца як следства разнабойнай перадачы замежнымi хранiстамi назову лiтоyцаy.

Думаць, што лiтваны i лiтоyцы з'яyляюцца рознымi народамi, гэта прыкладна так, як думаць, што замежнiк якi называе, да прыкладу, рускiх «рузькiмi» гаворыць аб асобным народзе, а не проста перакручвае назву з-за няздольнасцi яе правiльна вымавiць.

Акрамя таго, прыхiльнiкi «люцiцкай Лiтвы» могуць даваць спасылкi на псеyдагiстарычныя працы аyтараy XIX-ХХ стагоддзяy, напрыклад, Паyла Шафарыка i Вацлава Пануцэвiча, якiя нiколi не з'яyлялiся кампетэнтнымi гiсторыкамi.

Аyтар дастаткова падрабязна асвяцiy тут «лютычную версiю», каб адзначыць яе непраyдападобнасць, у сувязi з чым яе неабходна рэзка аддзялiць ад прыкладна раyназначных, у плане пераканаyчасцi, «геаграфiчных версiй» i версii воiнаy-лейчы.

Пры гэтым, прыхiльнiкаy лiтоyцаy-лютычаy, сярод аматараy гiсторыi, не так ужо i мала. Аyтар нават меy магчымасць камунiкаваць з прафесiйнымi гiсторыкамi, якiя падзяляюць падобныя погляды.

Дарэчы, не ясна навошта стваральнiкам «люцiцкай версii» патрэбны гэтыя палабскiя славяне, калi ва yсходнiх славян ёсць свае прыдатныя iмёны. Вядомы, да прыкладу, сын кiеyскага ваяводы Лют Свенельдзiч, якi згадваецца y адносна дакладнай Аповесцi мiнулых часоy.

Менавiта ва yсходнеславянскiх i балцкiх мовах дарэчна шукаць асновы для назваy населеных пунктаy рэгiёна i прозвiшчаy мясцовых ураджэнцаy.

Але вернемся да назвы Лiтвы. Існуюць версii, якiя выводзяць назву гэтай балцкай дзяржавы ад нейкага мiфiчнага заснавальнiка. Падобнай схемай тлумачаць назвы племя радзiмiчаy, легендарным правадыром якiх з'яyляецца нейкi Радзiм. Ягоны брат Вятка, у сваю чаргу, нiбыта даy iмя племенi вяцiчаy.

У дадзеным кантэксце цiкавыя звесткi знакамiтага польскага гiсторыка Юзэфа Крашэyскага, якi згадвае пра князя Лiтво (Litwo). Гэты yладца, паводле легенды, заснаваy замак Garto (Гродна), а iмя князя перайшло на yвесь ягоны край. Мабыць, на фармаванне такой гiсторыi паyплывала найважнейшая роля Гродна y ВКЛ, ведаючы пра якую стваральнiкi легенды звязалi заснаванне наднёманскага горада з заснаваннем усёй лiтоyскай дзяржавы.

Часам слова Лiтва выводзяць ад простага i зразумелага славянам слова «лiць».