36 пытанняў па гісторыі Вялікага княства Літоўскага

«Дазвол Папы на захоп рускiх земляy, дадзены лiтоyскаму каралю y буле „Catholice fidei cultum“, несумненна, меу на yвазе землi y iншай частцы „Рускага каралеyства“ i быy накiраваны супраць iншага yладара Русi – наyгародскага i yладзiмiрскага вялiкага князя Аляксандра Неyскага».

Такiм чынам, Дубонiс упэyнена называе «Каралеyства» Полацкiм княствам, а Маёраy упэyнена гаворыць аб тым, што гэта yладаннi знакамiтага Аляксандра Неyскага.

Аyтар гэтых радкоy, падводзячы своеасаблiвы вынiк пад упэyненымi выказваннямi калегаy, можа тут таксама yпэyнена заyважыць, што «Каралеyства Русi», як бачна з вышэйпрыведзеных цытат, застаецца прадметам спрэчкi спецыялiстаy, i булла Аляксандра IV не можа служыць доказам захопу менавiта Наваградка, хоць нейкiя рускiя землi лiтоyскi князь, вiдаць, сапраyды далучыy з дапамогай ваеннай сiлы.

Була Папы, пры гэтым, застаецца, па меркаваннi аyтара, найболей важкiм, цi, кажучы сцiплей, адным з найболей важкiх аргументаy на карысць захопу гарадоy Панямоння.

Што ж, раней даследчыкi не мелi i такога, бо захоп Навагрудка выводзiyся проста на падставе з'яyлення лiтоyскага нобiля y славянскiм горадзе.

Цяпер трэба звярнуць увагу на аргументы супраць захопу Навагрудка лiтоyскiмi рацямi.

Аyтар хоча, кажучы y паyжартаyлiвым тоне, звярнуцца да «гiстарычнай прэзумпцыi нявiннасцi», то бок заявiць, што захопу горада не было, пакуль гэты захоп не даказаны.

У прынцыпе, можна было б нават абмежавацца такiм падыходам.

Варта адзначыць, што зацяганае y гiстарычнай лiтаратуры сцвярджэнне аб запрашэннi наваградскiм баярствам Мiндоyга да сябе на княжанне не мае yвогуле нiякай асновы y пэyных дакументах. Гэта добры прыклад пераходу звычайнай хiсткай гiпотэзы y разрад фактаy, гэта значыць узор гiстарычнага мiфа.

Аднак у якасцi аргумента на карысць добраахвотнага аб'яднання тут дарэчы згадаць некаторыя дакладныя летапiсныя звесткi.

Вядома, што адным з важкiх аргументаy на карысць добраахвотнага прыняцця балцкага yладара-паганца y славянскiм горадзе можа служыць хрышчэнне манарха. Справа y тым, што гiсторыкам вядомая сiтуацыя, у якой хрышчэнне было звязана з мiрным прыняццем лiтоyскага князя, i яна выдатна задакументавана y пэyных крынiцах. Гаворка, зразумела, аб хрышчэннi забойцы Мiндоyга, пскоyскага князя Даyмонта, якi прыняy хрысцiянскую веру i выдатна служыy yзяyшым яго да сябе пскавiчам, пакiнуyшы аб сабе добрую памяць. Добрую настолькi, што былы язычнiк нават быy кананiзаваны i стаy святым рускай праваслаyнай царквы.

Таму не дзiyна, што праваслаyнае хрышчэнне Мiндоyга, малюючы аналогiю з выпадкам Даyмонта, дазваляла б падмацаваць версiю аб мiрным з'яyленнi балцкага князя y Навагрудку.

І летапiснае пасведчанне аб хрышчэннi Мiндоyга сапраyды ёсць.

Густынскi летапiс паведамляе, што y 6754, то бок, паводле сучаснага падлiку, 1246 годзе:

«Вялiкi князь лiтоyскi Мiндоyг прыняy веру хрысцiянскую ад усходу, з многiмi сваiмi баярамi».

Такiм чынам, балцкi нобiль прыняy усходняе хрысцiянства (праваслаyе) ды яшчэ i са шматлiкiмi баярамi, што выразна сведчыць на карысць палiтычнай матывацыi такога кроку.

Здавалася б, вось выдатнае сведчанне на карысць добраахвотнага прыняцця свайго па веры князя y Навагародскай зямлi. Праблема тут у крынiцы гэтых звестак. Густынскi летапiс з'яyляецца познiм дакументам. Да таго ж, iнфармацыя аб праваслаyным хрышчэннi Мiндоyга не пацвярджаецца надзейнымi крынiцамi. Усё гэта прыводзiць да таго, што большасць даследчыкаy, не без падстаy, адмаyляе зараз хрышчэнне 1246 года.

Але аyтар хоча дастаць з рукава джокер i злёгку знерваваць прыхiльнiкаy тэорыi захопу Навагрудка. Для гэтага трэба звярнуцца да пэyнага Галiцка-Валынскага летапiсу. У iм можна прачытаць наступныя радкi:

«Войшалк пачаy княжыць у Навагародку, i знаходзячыся y паганстве пачаy пралiваць шмат крывi. Забiваy ён кожны дзень трох-чатырох чалавек. А калi y нейкi дзень нiкога не заб'е, вельмi засмучаyся. Калi ж заб'е каго, тады весялiцца. Потым увайшоy страх Божы y яго сэрца, i ён думаy, жадаючы прыняць святое хрышчэнне. І хрысцiyся тут жа y Навагародку, i стаy хрысцiянiнам».

Томас Баранаyскас, у сваёй працы «Навагрудак у XIII стагоддзi: гiсторыя i мiф», пiша, што прыведзены вышэй тэкст ГВЛ «адлюстроyвае гвалтоyнае yкняжанне Вайшалгаса y Навагрудку, за якiм iшлi жорсткiя рэпрэсii».

Аyтар ужо завочна апанiраваy лiтоyскаму спецыялiсту, паказваючы на тое, што пра паходжанне нiбыта рэпрэсаваных нiчога не сказана, i не зразумела чаму яны павiнны быць няшчасным мiрным насельнiцтвам Навагрудка (а менавiта да такога разумення падштурхоyвае праца Томаса), а не палiтычнымi супернiкамi лiтоyскага паходжання, цi палоннымi валынцамi, цi, да прыкладу, татарамi.

Але y кантэксце важней iншае. Звярнiце yвагу на сутнасць дакладнага паведамлення летапiсу.

«І хрысцiyся тут жа y Навагародку, i стаy хрысцiянiнам».

Гэтыя дадзеныя i з'яyляюцца той самай жаданай iнфармацыяй аб хрышчэннi князя-язычнiка падчас праyлення y старажытнарускiм горадзе.

Адхiлiyшыся ад прыцягнутых за вушы рэпрэсiй i нейкага катарсiсу, якiм летапiсец тлумачыць жаданне yладцы хрысцiцца, можна вылучыць менавiта iнфармацыю аб прыняццi Войшалкам хрысцiянства. Хрост валадара, безумоyна, сведчыць тут на карысць добраахвотнага прыняцця мясцовым насельнiцтвам балцкага князя.

Праyда, паводле летапiсу, хрышчэнне адбываецца пазней пачатку княжання, але гэта, на думку аyтара, нiяк не мяняе сутнасцi: князь-язычнiк быy ахрышчаны падчас кiравання y хрысцiянскiм горадзе, прыкладна гэтак жа, як гэта адбылося y выпадку Даyмонта Пскоyскага.

У такiм кантэксце мае значэнне i дакладная iнфармацыя ГВЛ аб падтрымцы Войшалка наваградцамi, калi той «узяyшы з сабою наваградцаy, пайшоy у Лiтву княжыць». Як бачна, жыхары Наваградка, з'яyляючыся ахвярамi рэпрэсiй, пра якiя пiсаy Баранаyскас, чамусьцi падтрымлiваюць Войшалка. Цi не гаворыць гэта пра тое, што нiякiх рэпрэсiй не было, а якраз наадварот: хрышчоны дзеля кiравання y Наваградку Войшалк, стаy для славянскiх жыхароy рэгiёна сваiм князем, такiм, якiм быy для пскавiчоy лiтоyскi перабежчык Даyмонт.

Зразумела, паведамленне летапiсу падштурхоyвае да таго, каб бачыць у хрышчэннi навагародскага валадара палiтычны акт, а не проста спантаннае дзеянне. Войшалк, як вынiкае з дакументаy, быy актыyным i не пазбаyленым разважлiвасцi, палiтычным i ваенным дзеячом – сынам свайго бацькi, хiтрага i паспяховага тактыка. І таму рашэньнi князя варта асэнсаваць з пазiцый палiтычнага прагматызму.

Верагодна, зрэшты, што сама палiтычная канцэпцыя магла быць вызначана Мiндоyгам. У рамках такой сiстэмы вярхоyны yладар заставаyся паганцам (Мiндоyг быy iм, нават фармальна прыняyшы каталiцызм), а яго блiзкiя сваякi, што валадарылi y найважнейшых славянскiх гарадах, прымалi yсходняе хрысцiянства. Гэтая сiстэма тлумачыць хрысцiянскае хрышчэнне братоy Тройдзеня. Яе можна бачыць i y часы Гедымiна, калi яго сыны прымалi хрысцiянства i кiравалi y хрысцiянскiх удзелах. Зразумела, тут можна yказаць i на выключэннi з правiлаy, як, напрыклад, паганства вiцебскага князя Альгерда, якое, зрэшты, аспрэчваецца на падставе некаторых дакументаy, у прыватнасцi, Сiнодыка Кiева-Пячэрскай лаyры i гандлёвай дамовы Гедымiна з Лiвонскiм Ордэнам ад 1 лiстапада 1338 года.

У фiнале дадзенай главы аyтар хоча падкрэслiць, што значэнне недаказанага захопу Навагрудка y любым выпадку перабольшана. Тэарэтычна, гэты захоп мог мець месца, але стаyленьне да яго мясцовага насельнiцтва yсё роyна можа служыць прадметам дыскусii. Цiкавасць да недаказанага захопу абумоyлена, вiдавочна, жаданнем адказаць на пытанне чыёй дзяржавай было ВКЛ.

Аднак сутычкi феадалаy на раннiх этапах станаyлення дзяржавы, вядома ж, не вызначаюць, самi па сабе, нацыянальны характар полiэтнiчнай дзяржавы, якi залежыць ад палiтычнай i культурнай ролi таго цi iншага этнасу.

Спалучэнне культурнай дамiнацыi продкаy беларусаy з iх палiтычнай суб'ектнасцю дазваляюць цяперашнiм беларусам лiчыць спадчыну ВКЛ сваёй, незалежна ад абставiн экспансii балцкiх нобiляy XIII стагоддзя.

Цi праyда, што кiруючая дынастыя Лiтвы паходзiла ад полацкiх князёy?

Адкрыyшы Уваскрэсенскi летапiс XVI стагоддзя можна прачытаць наступныя радкi:

«Княжылi Рагвалодавiчы y Полацку, i напаy на iх Мсцiслаy Уладзiмiравiч Манамах, i Полацк узяy, а Рагвалодавiчы збеглi y Царград. А Лiтва y той час давала данiну князям Полацкiм, але кiравалi ёй свае гетманы… Вiльняне yзялi сабе з Царграда дзяцей князя полацкага Расцiслава Рагвалодавiча, князя Давiла i яго брата, князя Маyкольда… А y князя Маyкольда сын, князь Мiндоyг».

Падобная версiя паходжання кiруючай дынастыi ВКЛ падабалася Мiкалаю Ермаловiчу, але нават гэты беларускi гiсторык-рамантык, якi не заyсёды прытрымлiваyся правiлаy строгай навуковай працы, адзначыy нетыповыя для полацкiх князёy iмёны царградскiх Рагвалодавiчаy.

Цяпер дадзеныя позняга Уваскрасенскага летапiсу, якiя тычацца продкаy Мiндоyга, могуць часам падтрымлiваць маргiнальныя гiсторыкi-аматары.

У надзейных крынiцах князь Расцiслаy Рагвалодавiч не з'яyляецца. І тым больш мiфiчнымi фiгурамi выглядаюць яго дзецi, якiя носяць невядомыя y полацкiх Ізяславiчаy iмёны.

У сувязi з гэтым у акадэмiчным дыскурсе полацкiя каранi адзiнага караля Лiтвы амаль заyсёды фiгуруюць як легенда, створаная летапiсцамi дзеля абслугоyвання прэтэнзiй расiйскiх цароy на землi Вялiкага княства Лiтоyскага.

Цi праyда, што yладары Лiтвы паходзiлi ад рымскага перабежчыка Палямона?

Нейкi шляхетны рымлянiн – Палямон, паводле легенды, адправiyся y рэгiён ракi Нёман, дзе i пасялiyся са сваiмi таварышамi, знайшоyшы высокiя горы, дубровы i мноства дзiчыны. Вядома, Палямону спадабалася такая багатая зямля, i «рымляне» засталiся тамака жыць назаyжды.

Такiя звесткi змяшчаюцца y «Хронiцы Быхаyца».

Стваральнiкам, (а часам толькi папулярызатарам) «рымскай версii», лiчаць польскага гiсторыка Мацея Стрыйкоyскага, якi працаваy у XVI стагоддзi. Акрамя таго, мяркуецца, што аснову легенды заклаy яшчэ польскi хранiст XV стагоддзя Ян Длугаш, якi адзначаy падабенства лiтоyцаy з iтальянцамi.

Цiкавы y дадзеным кантэксце «расiйскi адказ Галiвуду», гэта значыць аналагiчная легенда, створаная як частка iдэалогii маскоyскiх уладароy.

У лiсце цара Івана Грознага да вайсковага дзеяча ВКЛ Аляксандра Іванавiча Палубiнскага змяшчаецца дастаткова падрабязны пераказ маскоyскай легенды:

«Аyгуст, кесар рымскi, валодаючы yсiм сусветам, паставiy сюды брата свайго Пруса, якi yжо быy згаданы. Далонню i лiтасцю жывапачатковай Тройцы стварылася царства y Русii: у чатырнаццатым калене ад Пруса прыйшоy Рурык, стаy княжыць у Русii i Ноyгарадзе, i сам назваyся вялiкiм князем i горад Вялiкiм Ноyгарадам нарок».

Далей пiсар Грознага даводзiць апавяданне да самога Івана, паведамляючы пра яго «трыманне скiпетрам Расiйскага царства».

Як можна бачыць, маскоyская легенда з'яyлялася вельмi блiзкiм аналагам лiтоyскай легенды аб Палямоне.