Комплекси таълимӣ-методӣ: Экологияи муҳандисӣ

– ашёи хоми дуюмдара?а- партов?ои исте?сол? ва истеъмолие, ки барои истифодаи дубора ?амъ (му?айё) ва тайёр карда шудаанд;

– партов?ои р?з?ор – партов?ои истеъмолие, ки дар ма?ал?ои а?олинишин дар нати?аи фаъолияти ?аётии а?ол? пайдо шудаанд;

– партов?ои хатарнок – партов?ое, ки дар таркиби худ модда?ои доро? хусусият?ои хатаровар (ба монанди за?рнок?, сирояткунанда, таркиш?, хатари сухтор?, ?обилияти баланди реаксиониро) доранд ва дар ми?дору шакл?ое мав?уданд, ки ?ар кадоми он ч? муста?илона ва ч? дар тамос бо модда?ои дигар барои саломатии инсон ва му?ити атроф хатари бевосита ё имконпазир доранд;

– ниго?дории партов?о – ниго? доштани партов?о дар захираго??ои махсус та??изонидашуда то ла?заи аз он ?о барои гуронидан, безарар гардондан ё ба истифода баровардани он?о;

– гуронидани партов?о – ?удогузории партов?о, ки дар му?ити атроф па?н гаштани модда?ои ифлоскунандаро пешгир? намуда, ба истифодаи минбаъдаи ин партов?о ро? намеди?ад;

– истифодаи партов?о- истифодаи партов?о барои исте?соли ма?сулот ва и?рои кор?о (хизматрасон?) ё ?осил намудани неру (энергия);

– безараргардонии партов?о – коркард (аз ?умла с?зондан)-и партов?о дар дастго??ои махсус, ки таъсири хатарнокии он?оро ба му?ити атроф ва инсон кам мекунад;

– технологияи кампартов – ?араёни исте?соли ма?сулот, ки дар рафти он ?ангоми исте?соли як во?иди ма?сулот назар ба истифодаи усул?ои мав?удаи анъанавии исте?солии ?амин ма?сулот ми?дори ками партов ?осил мешавад;

– меьёр?ои муомилот бо партов?о- ма?дудияти ми?дори ва сифат? вобаста ба ?осилшав?, ?амъкун?, ниго?дор?, истифодабар?, кашондан ва гуронидани партов?о бо назардошти таъсири он?о ба му?ити атроф;

– меъёри ?ойгиркунонии партов?о – ми?дори инти?оии партов?о, ки ?ойгир карданаш бо назардошти вазъи экологии минта?а дар му?лати му?арраршуда ба шахсони во?е? ва ?у?у?? и?озат дода шудааст;

– мавзеи ?ойгиркунонии партов?о – маш?го??о, партовго?ои и?озатшуда, анбор?ои махсус, хоктуда?ои ?инс?ои к??? ва дигар мавзеъ?ои та??изонидашудаи махсус барои ниго?дор? ва гуронидани партов?о;

– шиносномаи партов?ои хатарнок – ?у??ате, ки аз хусусияти сифат? ва ми?дории партов?о бо нишондоди шаклу дара?аи хатарнокии он?о ша?одат меди?ад;

– мониторинги мавзеи гуркун? – назорати дарозм??лат ба ?олати мавзеи гуркунии партов?о, ифлосшавии му?ити атроф дар ?удуди чунин мавзеъ?о ва му?ити зист дар ната?а? ?одиса?ои табиии дар он баамалоянда, инчунин ба?оди?? ва пешгуии ифлосшавии му?ити зист аз ?олат?ои во?еии чунин мавзеъ?о.

– коркарди партов?о- фаъолияте, ки ба истифодаи партов?о ба сифати захира?ои дуюмдара?а вобастагй дорад;

16.2. Муомилот бо партов?о дар То?икистон

Дар То?икистон то ?ол далел?ои боэътимод нисбат ба ?амъшавии партов?ои сахти маиш? ва саноат? дар об?о ва муомилот бо он?о мав?уд нест. Дар ду ша?р?ои калонтарини кишар Душанбе ва Ху?анд ?ар сол зиёда аз 300 ?азор тонна партов?ои маиш? ташаккул меёбад. Дар асоси ба?оди?? ба 40% а?ол? дар самти ?амъовар? ва кашонидани партов?о хизмат расонида мешавад, ки асосан а?олии ша?р?о мебошанд.

Дар Консепсияи миллии ?ум?урии То?икистон оид ба солимгардонии ма?фузго??ои партов?ои коркарди маъдани уран барои сол?ои 2014-2024 ?алли масъалаи муносибат бо партов?ои хатарноки радиоактив? пешни?од гардидааст. Ба солимгардонии партов?ои ма?фузго??ои калонтарини во?еъ дар ша?ри Исти?лол (Табошар) ва Де?мой, ки дар наздикии ша?ри Ху?анд во?еъанд нуфузи бештар додашудааст. Бо ?алб? мабла??ои к?маки беруна, аз ?умла бо дастгирии молиявии Россия ва Итти?оди Аврупо лои?аи ко?иш додани амалисозии партов?ои хатарноки радиоактив?, амал? мегардад.

Партов?ои со?аи кишоварз?, аз ?умла пеститсид?ои м??лати истифодаашон гузашта, дар шимол и кишвар (Конибодом) ва дар ?ануб (Вахш) ба ?олати нисбатан бехатар гузаронида шуданд. Бо ?онибдории Фонди глобалии эколог?, дигар фонд?ои байналмилал? ва ташкилот?о на?шаи дар оянда ко?иш додани таъсири ин партов?о ва нобудсозии модда?ои устувор? органик? тартиб дода шуда истодааст. Муассисаи давлатии Маркази миллии и?рои конвенсияи Стокголм оид ба ифлоскунанда?ои устувори органикии Кумитаи ?ифзи му?ити зисти назди ?укумати ?ум?урии То?икистон ?и?ати ко?иш додани хатари за?рхимикат?о ба му?ити зист ва саломатии а?ол?, и?рои ?арори ?укумати ?ум?урии То?икистон «Дар бораи На?шаи миллии и?рои ??дадори?ои ?ум?урии То?икистон доир ба Конвенсияи Стокголми Созмони Милали Мутта?ид оид ба ифлоскунанда?ои устувори органик?» таъмин намуда, дар ин самт кор?ои заруриро ан?ом ва лои?а?ои марбутаро амал? гардонида истодааст.

Бо дастгир? ва иштироки шарикони байналмилал?, аз ?умла Фонди Швейсарии «Салиби сабз», Созмони амнияту ?амкор? дар Аврупо, Ташкилоти умуми?а?онии тандуруст?, Барномаи рушди СММ дар То?икистон, Барномаи озу?авор? ва кишоварзии СММ дар То?икистон ва Бонки байналмилалии рушд, ?и?ати таъмини амнияти экологии а?ол? чора?ои судманд амал? гардида истодааст.

Дар шимоли кишвар, вилояти Су?д атрофии партовго?и за?рхимикат?ои ша?ри Конибодом, ки дар он пеститсид?ои к??на г?ронида шудаанд, дар масо?ати 1 гектар ма?кам гардид. Чунин кор?ои безараргардон? дар ?ануби кишвар, дар дар партовго?и за?рхимикат?ои но?ияи Вахши вилояти Хатлон ан?ом дода шуда, масо?ати 6 гектар бо ма?кам карда шуд.

Дар де?аи Яккатут (но?ияи ?ом?, вилояти Хатлон) барои тоза намудани атрофии ма?ал, Аксияи Тозагии замин гузаронида шуд ва дар нати?а 120 тонна пеститсид?ои к??нашудаи бо замину хок олудагардида, тиб?и стандарт ва меъёр?ои байналмилал? барои ниго?дории мувва?ат? ба партовго?и но?ияи Вахш инти?ол дода шуданд. Барои бе?созии шароити партовго?и мазкур он бо хати обёр?, системаи мушо?идав? таъмин, батареяи офтоб? насб ва бо шинонидани дарахтони гуногун, майдони кабудизор ташкил карда шуданд.

Афзоиши а?ол? ва истеъмол, рушди саноат, вусъатёбии сохтмони ва на?лиёт боиси ташаккули намуд?ои гуногуни партов?о гардидааст. Таи 10 сола?ои охир, дар самти ташакулёбии партов?ои саноат? ва истеъмол? ?исобот?ои омор? бурда намешавад. Аз ин ли?оз, маълумоти боэътимод дар ин самт мав?уд нест. Аз р?и ба?ои мутахассисон, ?ар сол дар То?икистон 1-2 миллион тонна партов?ои исте?сол? ва исмтеъмол? ташаккул меёбанд. Дар корхона?ои Саноат? ?ан?з аз давра?ои итти?оди ш?рав? 200 миллион партов?и исте?сол? ?амъ гардидаанд. Масо?ати майдони замин?ое, ки зери анборкунонии ?амаи намуди партов?о ?арор доранд 1100 гектарро ташкил меди?ад, ки асоси онро партов?ои саноати коркарди ку?? ташкид мекунад (то 300 гектар замин зери партов?ои сахти маиш? ?арор доранд).

Асоси ташакулёбии партов?ои саноатиро корхона?ои металург? (сурма, алюминий, тилло, ну?ра, сурб), комбинат?ои кимиёв?, нассо?? ва озу?авор? ташкил меди?анд. Муассиса?о аз 5% то 50% партов?ои худро коркард менамоянд. Фаъолияти исте?сол? ва партов?ои саноат?, аз ?умла партов?ои радиоактив? асосан дар шимоли То?икистон, вилояти Су?д мав?уданд. Дар ин ?о (то соли 1990) аз ?ама зиёд то 1 миллион тонна маъдан дар як сол исте?сол карда шудааст. Дар тули ним аср, дар 10 ма?фузго??о зиёда аз 55 миллион тонна партов?ои радиоактив? ?амъ гардидааст. Аз ?ама бештар ин партов?о дар Дегмой бо ?оришавии самти (Чкаловск) ва дар шафати ша?ри Исти?лол (Табошар) ?арам гардидаанд. Гард ва бу?и ин объект?ои та??изоти ?имояв? надоштаи партов?ои хатарнок, метавонад ба масофа?ои дур инти?ол ёбанд ва боиси таъсири номатлуб ба саломатии одамон ва ифлосшавии замин гарданд. Ма?фузго??о ва ?арам?ои партов?ои та??изониданашуда, хатари рахнашав? ва селро ба ву?уд меоранд. Инчунин ду да?яки ?арам?ои маъдан бо радиактив?ои баланд таъсир пайдо гардидаанд. Баъди пошх?рии итти?оди шурав? дар соли 1991 коркарди уран ?атъ гардид ва аз ?амин давра ниго?дории ма?фузго??о масъалаи ?иддиро ба миён овардааст. Дар ?олати кунун? дар шимоли кишвар бе?дошти ?олати объект?ои му?имтар ба на?ша гирифта шуда, кор дар ин самт идома дорад.

Дар да?солаи гузашта, дар де?от тавассути истифодабарии кимиёдору?о безараргардонии замин аз малах, ?ашарот?ои пахта, дефолятсияи пахта ва дигар?о бошиддат ?араён гирифт. Партов?ои радиоактив? ва саноатии аз давраи Шурав? бо?имонда, Табошар, То?икистони Шимол? Дар давраи шурав? истифодабарии пеститсид?о ба як гектар то ба 20-40 килограмм расид. Дар ?олати имр?за истифодабарии пеститсид?о ба як гектар аз 10 то 100 маротиба кам гардидааст. Пеститсид?о метавонанд дар хок ва обанбор?о сол?о ?амъ ва худро ниго? доранд, ки боиси расонидани таъсири манф? ба саломат? ва система?ои эколог? гарданд.

Партовго??ои пеститсид?о ва химикат?ои ку?нашуда, партов?ои хатарноктарин буда, масъалаи муракабро ба миён меоранд. Ми?дори он?о 10-15 ?азор тоннаро ташкил меди?ад (кодоме, ки ?исми зиёди он?оро Дуст (Дихлор -диффелин –Трихлорэтан ташкил мекунад) ва ми?дори замин?ои ифлосгардида, аз ин зиёдтар мебошад. Ин намуди партов?ои хатарнок асосан дар ду партовго?? калонтарин- дар шафати де?а?ои но?ияи Вахш ва ша?ри Конибодом во?еъ мебошанд. ?аблан а?олии ма?алл? ре?аи ниго?дории пеститсид?оро вайрон карда, онро мефурухтанд. ?олати партовго??ои пеститсит?ои аз истифода со?идгардида, дар давраи сол?ои 2011 то2016 дар доираи лои?а?о ва барнома?ои байналмилалии Фонди глобарии эколог?, Барномаи рушди СММ дар То?икистон, Созмони амнияту ?амкор? дар Аврупо ва дигар ташкилот?о бе?тар карда шуда, ба устувории бехатарии он?о мусоидат намуд.

?ар сол дар ша?ри Душанбе 250-270 ?азор тонна ва дар ша?ри Ху?анд 50-60 ?азор тонна партов?о ташаккул ёфта, ба партовго??о кашонида мешаванд ва ?а?ми партов?о сол то сол зиёд мегарданд. Тиб?и далел?ои пурсиш, ба 80% а?олии ша?р?о ва 15% а?олии де?от, дар самти ?амъовар? ва кашонидани партов?о хизмат расонида мешаванд, ки ба ?исоби миёна ?ариб 40% а?олии То?икисионро дар бар мегирад.

Тадбир?ои андешидашаванда. Барои ?алли масъала?ои вобаста ба партов?о дар кишвар ?онун «Дар бораи партов?ои истеъмол? ва исте?сол?» ?абул гардида, лои?аи Стратегияи миллии идоракунии партов?о та?ия гардид ва ?оло мавриди баррасии ?укумати кишвар ?арор дорад. Барои амалигардонии стратегияи мазкур системаи омор? ва мала? зарур мешавад.

Муомилот бо партов?ои радиоактивиро ?онун «Дар бораи муомилот бо партов?ои радиоактив?» танзим менамояд. ?онуни мазкур у?дадори?ои асосии ма?омоти ?окимияти давлат?, инчунин ?оида?ои литсензиякунонии фаъолиятро вобаста ин намуди партов?о муайян менамояд. Дар Консепсияи миллии ?ум?урии То?икистон оид ба солимгардонии ма?фузго??ои партов?ои коркарди маъдани уран барои сол?ои 2014-2024 масъалаи тава??у?? аввалиндара?а додан ба солимгардонии ма?фузго??ои ша?р?ои Истиклол и Де?мой муайян гардидааст.

Соли 2016 То?икистон ба Конвенсияи Базел оид ба назорати аз сар?адгузаронии партов?ои хатарнок ва нобудсозии он?о шомил гардид. Конвенсияи мазкур, масъалаи ?ифзи инти?оли партов?ои хатарноки ба ?айд гирифта нашударо баланд бардошта, ?и?ати дастрас? ба маълумот?о дар самти муомилот бо партов?ои хатарнок ва мав?удияти и?тидор барои нобудсозии он?о имконият меди?ад.

Бонки Аврупоии рушд ва та?дид лои?а?оро дар самти бе?тар намудани ?амъовар?, коркард ва нобудсозии партов?ои сахти маиширо дар ша?р?ои калон аз ?умла Душанбе ва Ху?анд амал? намуда истодааст. Корхона?ои ?озиразамон ташкил гардида, барои ?амъовар? ва кашонидани партов?о, инфрасохтори зарури таъмин дастрас карда шуданд ва аллакай дар ин самт бе?буд? ба назар мерасад. Маркази коркарди партов?о – шишапора, ?о?аз ва ма?сулоти нассо?? ша?ри Ху?анд буда, дар ша?ри Душанбе партов?ои пластик? ?исман коркард карда мешаванд.

Кумитаи ?ифзи му?ити зист як?оя ва дар ?амкор? бо ма?омоти и?роияи ?окимияти давлатии ма?алл? ва Корхонаи во?иди давлатии «Хо?агии манзилию коммунал?» бе?тар намудани ?амъовар? ва нобусозии партов?ои истеъмол? ва исте?солиро бо ро??ои зерин дар назар доранд:

амалигардонии Стратегия милл? дар бораи муомилот бо партов?о (баъди ?абули ?укумат);

рушди системаи объект?ои ?озиразамон барои ба навъ?о ?удокун?,коркард ва нобудсозии партов?о;

андешидани тадбир?о ?и?ати ?авасмандгардон? дар самти бе?созии коркард ва кам намудани партов?ои ша?р?о ва корхона?о.

Кумитаи ?ифзи му?ити зист, бо ташкилот?ои байналмилалие, ки барои ?исоботу ?амъоварии пеститсид?ои аз истифода со?идгардида, таъмини бехатарии ниго?дории он?о дар партовго??ои марказонидашуда ва ?усту?уи ро??ои пурра нобудсозии ин партов?о к?маки молияв? мерасонанд, ?амкориро идома меди?ад.

Агентии омор дар ?амкор? бо Кумита, ?и?ати бе?тар намудани системаи ?амъоварии маълумот?о оид ба партов?о ва васеъ намудани ми?дори маълумот?ое, ки аз тарафи ма?омоти и?роияи ?окимияти давлатии ма?алл? ва корхона?ои саноат? пешни?од мегарданд, к?шиш?о ба хар? меди?анд.

Дарси амал?

Паспортикунон? ва сертификатсияи партов?о

Яке аз ?у??ат?ои асос? дар системаи идоракунии партов?о ин шиносномаи партов?ои хатарнок мебошад – ин ?у??ате, ки таалу? доштани партов?оро ба партов?ои намуд ва синфи мувофи?и хатарнок?, ки дорои маълумот оид ба таркиби онро дорад, муайян менамояд. Шиноснома барои ташкили бисёр раванд?о дар муомилот бо партов?о зарур аст.

Ма?м?ъи партов?о, ки хусусияти умум? дошта, ба системаи таснифоти партов?о таалу? доранд, маф?уми – намуди партов?о-ро муайян менамояд.

Таъсироти партов?о ба му?ити атроф аз таркиби сифат? ва ми?дории он вобастаг? дорад. Партов?о аз худ омехтаи модда?ои аз ?и?ати таркиби химияв? ва хосияти физикав?-химиявии гуногундоштаро ифода менамоянд.

Расми 16.1. Тавсифи асосии партов?ои зараровар ва хатарнок

Хатарнокии партов?о барои му?ити атроф аз хосияти он?о, ки ба мигратсияи компонент?о ба му?ити атроф мусоидат менамояд, вобастаг? дорад.

Партов?о бо ми?дори зиёд дар со?а?ои базавии саноат (хо?агии ?ишло?, энергетика, металлургия, сохтмон, на?лиёт), ва ?амчунин дар р?згор ?осил мешавад. Масалан дар металлургияи ранга та?рибан аз 2 млрд тонна маъдан, ки истихро? мешавад, тан?о 1% он дар намуди ма?сулот барои коркард истифода мешавад.

Расми 16.2. Хосият?ои асосии партов, ки хатарнокии экологии онро зиёд мегардонанд

Расми 16.3. Схемаи структуравии муомилот бо партов?ои исте?солот ва истеъмол

Дарси КМРО

Таснифоти партов?о

Мав?уд набудани системаи умуми ?абулшудаи таснифоти партов?ои исте?солот ва истеъмол зарурияти истифодабарии якчанд принсип?ои ?удокунии партов?оро ба миён меорад (расми 16.4.)

Расми 16.4. Принсип?ои асосии ?удокунии партов?о