Комплекси таълимӣ-методӣ: Экологияи муҳандисӣ

Комплекси таълим?-метод?: Экологияи му?андис?
Далержон Дадоевич Ходжибаев

Комплекси таълим?-метод? аз фанни Экологияи му?андис?. Экологияи му?андис? – фанни амал? мебошад ва аз худ системаи чораю тадбир?ои аз ?и?ати илм?-техникиии асоснокушударо, ки ба ниго? доштани сифати му?ити атроф дар шароити исте?солоти афзуда истодаи саноат? равона шудааст, дарбар мегирад. Экологияи му?андис? дар байни илм?ои техник?, таби? ва и?тимо? ба ву?уд омадааст.

Далержон Ходжибаев

Комплекси таълим?-метод?: Экологияи му?андис?

1. Му?аддима. Маълумот дар бораи фан

Экологияи му?андис? – фанни амал? мебошад ва аз худ системаи чораю тадбир?ои аз ?и?ати илм?-техникиии асоснокушударо, ки ба ниго? доштани сифати му?ити атроф дар шароити исте?солоти афзуда истодаи саноат? равона шудааст, дарбар мегирад. Экологияи му?андис? дар байни илм?ои техник?, таби? ва и?тимо? ба ву?уд омадааст.

Дар расми мазкур сохтори иерархии фанни Экологияи му?андис? нишон дода шудааст:

Экология

Экологияи инсон

Экологияи му?андис?

?ифзи му?ити атроф

?ифзи ме?нат

Расми 1. Мав?еъи фанни экологияи му?андис?

?ифзи му?ити атроф – ин системаи чора?ои ?у?у??, техник? ва санитар? мебошад, ки истифодабарии о?илонаи захира?ои табииро таъмин менамояд.

?ифзи ме?нат – системаи таъмини бехатарии ?аёт ва саломатии коргарон дар раванди фаъолияти ме?нат?, ки чора?ои и?тимо?-и?тисод?, ташкил?-техник?, санитар? – гигиен?, табобат?-профилактик?, бар?ароркун? ва дигарро дар бар мегирад.

Экологияи му?андис? – элементи асос? барои табдилди?ии биосфера ба ноосфера мебошад.

Равия?ои принсипиалии ?ифзи экологии му?андис?.

Равия?ои асос? – ин ?ори намудани технология?ои захирасарфаи бе-партов ва кампартов, биотехнология, истифодабарии пасмонда?о ва аз ?ама му?имаш экологиякунонии ?амаи исте?ослот, ки дар он ?амаи намуд?ои таъсири ?амдигар? бо му?ити атроф ба сикли гардиши модда?ои таби? таъмин карда шавад.

Экологикунон? гуфта ?ор? намудани технология?о ё ки ?алли дигар масъала?о, ки истифодабарии самараноктари захира?ои табиатро бе вайрон намудани сифати му?ити атроф имкон меди?ад.

Технологияи бепартов – имконияти истифодабарии пурраи коркарди ашё?о ва пасмонда?оро таъмин менамояд.

Технологияи кампартов, минимум партов?ои сахт, моеъ ва газмонанд.

Дуюмбора истифодабарии захира?ои моддиро – ресиркулятсия меноманд.

Обтаъминкунии баргардон, обтаъминкунии сарбаста.

Раванд?ои биотехнолог? дар асоси ?осили ма?сулоти барои одам зарур, самара?о бо ёрдами микроорганизми?о (коркарди усул?ои биологии тоза кардани об?ои шоранда, истифодабарии партов?ои маиш?, бар?арор намудани микробии замин?ои ифлосшуда ва ?айра?о).

Оид ба мавз?ъ?ои ?афтаина

Расми 1.1. Интерфейси барномаи Google Earth Desktop

Дарси амал?

Истифодабарии барномаи Maps.ME. Насб кардани барнома ба та??изот (смартфон). Имконият?ои барнома. Сабти ну?та?о бо координа?ои он.

Дарси КМРО

Истифодабарии барномаи компютерии Google Earth. Сомонаи барнома – версияи ВЕБ. Истифодабарии барнома дар мониторинги му?ити атроф. Имконият?ои барнома. Нишон додани донишкада аз барнома (расми 1.1.).

2. Таъсири антропоген? ба атмосфера

Маълумот?ои умум? оиди атмосфера. Атмосфера аз худ ?абати ?авоии заминро ташкил меди?ад, ки он аз омехтаи газ?ои бо массаи умумии 5,15 * 10

т мебошад. Вобаста аз та?симшавии ?арорати атмосфера онро ба тропсфера, статосфера, мезосфера, термосфера, экзосфера ?удо менамоянд.

Та?рибан 80 % массаи ?аво ва ?ариби ?амаи бу?и об? дар тропосфера ?амъ шудааст, ки ?удуди болоии он 8-10 км дар ?утб?о ва 16-18 км дар экватор мебошад. ?исми сертаркиби он дар баландии то 2 км, ?исми поёнии тропосфера мебошад. Дар сат?и Замин атмосфера таркиби газии зеринро дорост: 78,1% – нитроген, 20,9 оксиген, 0,9% аргон, 0,03 % дуоксиди карбон, ми?дори ками гидроген, гелий, неон ва дигар газ?о. Ми?дори бу??ои об? аз 3-4% дар тропик?о ва то 2*10

% дар Антарктида. Ми?дори об?ои бу?? бо баланд? кам мегардад.

Ба стратосфера та?рибан 20 % ?амаи массаи атмосфера рост меояд ва 5 % – ба ?амаи ?амаи дигар ?абат?ои атмосфера. Дар баландии 20-25 км ?абати озон? ?ойгир шудааст, ки ?амаи мав?удоти зиндаи р?и Заминро аз афканишоти к?то?мав?? Офтоб ва фазои атрофи кай?он? нига? медорад. Дар ?абат?ои болоии атмосфера, аз баландии 50-80 км сар карда, ?иссаи газ?ои сабук – гелий ва гидроген зиёд мегардад. ?исми молекула?ои ин газ?о зери таъсироти нурафкании кай?он? ба атом?о ва ион?о ?удо шуда, ионосфераро ташкил меди?ад, ки он на?ши ?ифзкунандаро дар па?ншавии мав??ои радио? боз? мекунад. ?удуди болоии ионосфера ?удули берунаи магнитосфераро муайян мекунад.

Аз р?и маълумот?ои А.М.Апатет, дар нати?аи фотосинтези растани?ои муосир оксиген дар атмосфера дар муддати 5 ?азор сол азнав мешавад, диоксиди карбон бошад – дар 11 сол (аз ?исоби азхкудкунии растани?ои ол?, обсабз?о ва бактерия?о).

?абат?ои поёнии тропосфера одатан бо ма?сулоти фаъолияти вул?он?, чанги аз сат?и Замин ба баландии зиёд па?ншуда, ва инчунин намак?ои минерал? ки аз оби ш?ри ба?р?о ?амро? мешавад ё ки аз сат?и ш?ри замин дефлятсия мешавад, ифлос мебошад. Зарра?ои дисперсии муалла?и коллоид? ва сахт, ки ба тропосфера па?н мешаванд, шаффофнокии му?ити ?авоиро паст менамоянд.

?авои атмосфер? – ин захираи камнашванда мебошад, вале дар минта?а?ои ало?идаи курраи замин он ба таъсироти сахти антропоген? дучор мешавад, ки масъала оиди та?ироти сифатии ?аво дар нати?аи ифлосшавии атмосфера ба миён меояд.

Ифлосшавии антропогении ?авзаи ?аво?. Дар ва?т?ои охир ифлосшави антропогении атмосфера зиёд шуда истодааст, ки зери ин маф?ум- ворид гаштан ё зиёд шудани модда?ои дар он набударо ё дар ми?дори кам бударо мефа?манд. Он ба пастшавии сифати ?авои атмосфера, вайроншавии баланси эколог? ва раванд?ои таби? дар биосфера, бад шудани шароити фаъолияти ?амъият ва таъсир ба саломатии инсон оварда мерасонад.

Ба манбаъ?ои антропогеннии ифлосшав? таалу? дорад: на?лиёти автомобил? ва ро?и о?ан; та??изот?ои энергетик? ва гарм?, ки бо с?зишвории моеъ ва сахт кор мекунанд, корхона?ои саноатии гуногун; замин?ои кишт; на?лиёти ?аво?, кай?онот ва ?айра. Барои ?амин ба атмосфера партов?ои газмонанд, зарра?ои сахт, модда?ои радиоактив? ва бу? ворид мегарданд. ?ангоми дар атмосфера будан ?арорати он?о, хосият ва ?олат куллан метвонад та?ир ёбад (та?шинии фраксия?ои вазнин, реакси?ои химияв? ва ?). Дар о?ибати он дар ?авои атмосфера компонент?ои нав ?осил мешавад, ки хосияти он?о ба пурраг? аз ибтидо? фаркият дорад.

Партов?ои газ? пайвастаги?ои карбон, сулфур, нитрогенро ?осил менамоянд. Тиб?и маълумот?ои ба?оди?? дар нати?аи 100 сол ба атмосфера дар нати?аи с?зониши намуд?ои гуногуни с?зишвор? та?рибан 250 млрд тонна гази дуоксиди карбон ворид шудааст, то он давра тан?о 350 млрд тонна.

Дар давра?ои охир ?амасола ба атмосфера та?рибан 23 млрд тонна гази дуоксиди карбон ворид мегардад. Нисфи он ми?дор дар об?ои у?ёнуси ?а?он? та?шин ва ?ал мегардад, ки консентратсияи дуоксиди карбон 60 баробар зиёд нисбат дар ?аво мебошад.

Ченкунии системавии таркиби газии атмосфера тан?о дар охири сол?ои 50-уми садсолаи XX о?оз ёфта буд. Зиёда аз 10 соли мушо?ида барои хулосаи асоснок намудан оиди торафт зиёдшавии ми?дори гази дуоксиди карбон дар дар атмсофера, зарур буд. Инчунин муайян гашт, ки ?бати болоии у?ёнуси ?а?он? ба сершав? бо гази дуоксиди карбон наздик аст ва ?обилияти ба худ гирифтани он паст шуда истодааст.

Зиёдшавии ми?дори гази дуоксиди карбон дар атмосфера ба интенсивнокии фотосинтез мусоидат менамояд ва дар нати?а ба зидшавии биомасса оварда мерасонад.

Маълумот?ои да?и? оиди зиёдшавии биомасса мав?уд мебошад, ки он дар нати?аи мушо?идаи бисёрсолаи кишвар?ои гуногун асос ёфтааст.

Ин гуна та?ирот ба та?ирёбии и?лим оварда мерасонад, ки пешг?и намудани о?ибати он мураккаб мебошад. Ба атмосфера ми?дори дигар модда?ои гамонанд ва аэрозол? ворид мшаванд. Аз манбаъ?ои таби? антропоген? муотаносибан, ба мисоли: 6 • 10

ва 4 млн т/год, оксида углерода— 10

ва 300 млн т/сол, метан— 14*10

ва 100 млн т/сол, пайвастаги?ои сулфур— 250 ва 70 млн т/год, карбогидрад?о —200 ва 50 млн т/сол. Дарознокии мав?уд будани ин модда?о дар атмосфера аз соат?о то сол?оро дар бар мегирад.