Комплекси таълимӣ-методӣ: Экологияи муҳандисӣ

Ба на?лиёт ?исми асосии партов?о (омехта?ои карбон ва нитроген) ва ?иссача?ои сахт рост меояд. Теъдоди автомобил?о дар ро?хои мамлакат сол то сол зиёд шуда, тиб?и маълумоти Вазорати на?лиёти ?ум?урии То?икистон дар соли 2017 аз 440 ?азор адад зиёд шуд. ?а?ми калони партов?о бо ку?нашавии парки автомобил?о, ки му?лати миёнаи истифодабариашон аз 15 сол зиёд аст, вобаста мебошад. Сифати пасти с?зишвор? низ ташвишовар аст.

?а?ми аз ?ама хурди партов?о дар Вилояти Мухтори Ку?истони Бадахшон (Помир) мушо?ида мешавад (камтар аз 10 ?азор тонн дар як сол), ?а?ми аз ?ама калони партов?о дар ша?ри Душанбе (35-55?азор тонна дар як сол) ва ви-лояти Су?д (105-135 ?азор тонна дар як сол) ба ?айд гирифта мешавад. Манбаи калонтарини доимии ифлоскунанда (корхонаи саноат?)– корхонаи алюминийбарор? дар ша?ри Турсунзода (15-20 ?азор тонн дар як сол) ба ?исоб меравад. Барои кам кардани партов?о дар корхонаи мазкур филтр?ои ?авотозакунанда насб шудаанд, системаи ом?зиши эколог? ?ор? шудааст, элек-тролиз?о ва технология исте?солот нав мешавад, гирду атрофи корхона мониторинги доимии давлатию идоравии сифати ?аво ва об гузаронида мешавад.

Манбаи маълумотди?? дар бораи партов?ои модда?ои зарарнок ба ?авои атмосфера дар То?икистон Агентии омор мебошад, ки он маълумоти расм? пешни?од менамояд (www.stat.tj). Маълумот?о дар бораи ?ун?оиши модда?ои ифлоскунанда, бо нишон додани ?иссаи ?ун?оиши ?адди имкон ?ар ?афта дар сайти Агентии обу?авошинос? чоп мешавад (www.meteo.tj (http://www.meteo.tj)).

Мушо?ида?о аз р?и сифати ?аво дар пан? ша?р?о гузаронида мешаванд. Ми?дори модда?ои ифлоскунанда дар ?аво одатан аз меъёр?ои ?ун?оиши ?ади имконпазир зиёд намешавад. Баъзан ша?р?ои Душанбе ва Бохтар (??р?онтеппа) ба ифлосшавии зиёди ?аво дучор мешаванд, ки сабаби асосии он партов?о, сабаб?ои метеолорог? – ми?дори ками боришот, туфон?ои ?анг?, ?авои бешамол, бе?аракат мондани гардиш?ои атмосфер? дар фасли зимистон.

Шабака?ои гармиди?ии марказию инфирод?, ки бо ангишт ва ?езум кор мекунанд, сифати ?аворо дар фасли зимистон бад мегардонанд, гази таби? барои гармкунии хона?о истифода намешавад. Барои тайёр намудан ва гармкунии х?рок ?езум ва ангишт истифода мешаванд. Партов?о ба ?авои атмосфера инчунин аз ?исоби с?зонидани пояи пахта (?узапоя) ?осил мешаванд.

Беназорат с?зонидани партов?ои истеъмол? ва пасмонда?ои муассиса?ои табобат? низ манбаи модда?ои ифлоскунанда ба ?исоб мераванд.

Аз ?ониби давлат чора?ои дахлдор андешида мешаванд – сан?иши дуднок?, назорати сифати с?зишвор?, дастгирии рушди на?лиёт бо с?зишвории газ. Дар давоми 15 соли охир ?иссаи автомобил?ои бо газ коркунанда чанд маротиба зиёд шудааст, аз 5% то 30- 40%. Истифодаи васеи гази моеъ аз ?ар ?и?ат бояд дастгир? ёбад, чунки он метавонад партов?оро ба ?аво нисбат ба бензин ва с?зишвории дизел? кам кунад. Автомобил?ои сабукрави электрик? ва гибрид? кам истифода бурда мешаванд, вале бо тара??иёти технологияи исте?сол ва паст рафтани нархи хариди он?о дар шароити электроэнергияи арзон ин намуди на?лиёт ояндаи хуб дорад. Аз соли 2018 дар мамлакат воридоти автомобил?ои ку?на, соли бароришашон то соли 2005 манъ шудааст.

3. Таъсири антропоген? ба гидросфера

Таъсироти антропоген? ба ?авзаи об?

Об?ои р?изамин? ва зеризамин? ?абати обии сайёраро, ё ин ки гидросфераро ташкил меди?анд.

Об?ои сат?? у?ёнус?о, ба?р?о, к?л?о, дарё?о ва дигар ?араён?ои обу ?авз?оро дар бар мегиранд. Ба об?ои зеризамин? об?ои намуди гуногун дахл доранд, ки он?о дар ?абат?ои болои литосфера ?ойгир шудаанд. Об?ои Замин дар ?аракати мунтазам мебошанд. Гирдгардиши об ?амаи ?исм?ои гидросфераро пайваст менамояд, ки он системаи сарбастаро ташкил меди?ад. Одатан дар об ?аш?ои пайдоишашон ?айриорганик? ва органик? мав?уданд. Оби ширин ва ш?рро ?удо мекунанд, сайёраи мо асосан аз оби ш?р иборат мебошад. Ш?рнокии миёнаи оби у?ёнус баробари 34,7%, ё ин ки 34,7 г/л мебошад. Ми?дори намак?о дар оби ширин бошад на зиёда аз 1 г/л мебошад.

Аз сат?и умумии Замин, ки баробари 510 млн км

мебошад, 70,8% ро у?ёнусу ба?р?о ва 29,2 % ро хушк? ташкил меди?ад. Та?рибан 3% сат?и хушкиро об?ои дохили материк? – к?л?о, дарё?о ва ?. ташкил меди?ад, ва та?рибан 11 % сат?и хушк? бо пирях?о п?шида шудааст.

Дар айни замон массаи об та?рибан 0,02% массаи курраи заминро ташкил дода, ?а?ми он баробари 1,45*10

км

мебошад. Та?симоти ?а?ми об дар ?итъа?ои гуногуни гидросфера чунин тавр мебошад, ?аз. км

:

У?ёнуси ?а?он?      1 370 323

Об?ои зеризамин?      60 000

Аз он ?умла минта?а?ои фаъоли мубодилаи об      4 000

Пирях?о      24 000

К?л?о      280

Намнокии хок      85

Бу?и атмосфер?      14

Об?ои дарё?о      1,2

Об дар у?ёнус?о минералонидашуда мебошад (ми?дори миёнаи намак; -35 г дар як литри об); ми?дори зиёди об?ои зеризамин? ?амчунин минералонида мебошад, баъзеи он?о дар таркибашон то 200-250 г/л намак?оро доранд.

Расми 3.1. Захира?ои умумии оби ?а?он? (

GRIDA-UNEP, 2012

)

Аксарияти ?авза?ои дарё?о байнисар?ад? мебошанд. 148 мамлакат?о дар ?удуди худ як ё якчанд ?авза?ои дарё?ои байнисар?ад? доранд. Дар 39 мамлакат?о як ё якчанд ?авза?ои дарё?ои байнисар?ад? зиёда аз 90%– и ?удуди онро дар бар мегирад, ва 21 мамлакат пурра дар ?удуди як ё якчанд ?авза?о ?ойгир шудааст.

Расми 3.2. Та?симоти глобалии (дастрас будан) об ба ?ар як сари а?ол? (Revenga, 2000).

Рас. 3.3. ?авза?ои дарё?ои калонтарини ?а?он (GRIDA-UNEP, 2002).

Дар ?а?он 276 ?авза?ои дарё?ои байнисар?ад? ву?уд дорад (64 – дар Афри?о, 60 – дар Осиё, 68 дар Европа, 46 дар Америкои Шимол? ва 38 – дар ?ануб?).

Захираи обии ?ум?урии То?икистон

Бисёр захира?ои об?ои ширини То?икистон дар пирях?о ва барфтyда?о ?амъ шудаанд. Масо?ати умумии пирях?о та?рибан 11 ?аз. км

ё 8% ?удуди мамлакатро ташкил додаанд. Пирях?ои масо?аташон то 1 км

~ 80 %, ва масо?аташон зиёда аз 1 км

– ?ариб 20 % -и ми?дори умумиро ташкил меди?анд.

Захира?ои ?озираи об?ои ошомидан? дар пирях?ои кy?? 845 км

–ро ташкил мекунад, ки дар ?а?м, аз ?исоби миёнаи солонаи ?ориши умумии ?ама дарё?ои мамлакат 8 маротиба зиёд аст.

Тамоми дарё?ои То?икистон ба ?авза?ои обии дарё?ои Сирдарё, Амударё ва Зарафшон тааллу? доранд. Калонтарин дарё?ои байнисар?ад? дарё?ои Амударё, Сирдарё , Бартанг ва Зарафшон ?исоб меёбанд.

?араёни миёнасолонаи бар?ароршавандаи Амударё атрофи 78,5 км

–ро ташкил меди?ад. Шохоба?ои калонтарини Амударё: дарё?ои Вахш, Пан? ва Кофарни?он мебошанд, ки ?иссаи он?о дар ?а?ми умумии захира?ои обии ин ?авза 82,5% аст. Дар шимолу ?арбии мамлакат шохобаи дигар, дарёи Зарафшон ?ойгир аст, ки ?араёни миёнаи бисёрсолаи он ба 5,14 км

рост меояд. Дар ?удуди То?икистон фа?ат 3%-и ?араёни он истифода мешавад, ?ориши бо?имонда ба ?удуди давлати ?амсоя ?ор? мешавад.

?араёни солонаи умумии дарё?о аз рyи сол?ои гуногуноб? аз 25 то 68 км

та?ир меёбад; аз ин ?а?м дар ?удуди То?икистон дар бе?тарин сол?о 52-53 км

-и он ташаккул меёбад (дар ?авза?ои Амударё – 50,5 км

, Сирдарё – 0,7 км

). Ва аз он ?а?ми обгир? фа?ат 13 км

–ро ташкил меди?ад, яъне тан?о чоряки ?араёни дарё? барои сарфи оби милл? истифода мешавад, ?исми бо?имондаи он ба ?удуди давлат?ои ?амсоя ворид мегардад.