Галимҗан Ибраһимов. Тәрҗемәи хәле, истәлекләр, әсәрләр, анализ үрнәкләре, дәрес эшкәртмәләре, сценарийлар / Избранное (на татарском языке)

Ул бер елны ?зг?реп китеп, ??рвакыт сагышка батып й?ри башлады. Башка вакытларда беркая чыкмый торган Тубал, бу елны? рамазаны керг?ч, икеш?р к?н югалып торгалады. ?зе ?аман уйлана иде. Ш?кертл?р, а?ардан к?леп:

– Тубалга д?рт тулган бу ел! – дил?р иде.

Уразаны? егерме ?идесенд? Кадер кич?се булды. Б?тен ш?керт т?равихка[67 - Т?равих – ураза аендагы кичке намаз.] китте. Тубал ис?, «авырыйм» дип, м?др?с?д? калган.

Ышанырсы?мы? – Кайтсам, Тубалдан ?илл?р иск?н, ?йберл?ре д? к?ренми. Белг?н-к?рг?н д? юк. Шул юктан юк. Шулай итеп Тубалыбыз югалды. Я?а малай тапканчы, ми?а да ?зем ?чен самовар куеп й?рерг? туры килде.

?зенн?н со? аны? хакында т?рле х?б?рл?р чыгып, кайсылар: «Ха?илар бел?н М?кк?г? китк?н, имеш», – ди. Кайбер??л?р: «Сартларга[68 - Сарт – ?зб?к халкын Октябрь инкылабына кад?р мыскыллап шулай атаганнар.] ияреп, Бохарага качкан, имеш», – дип с?йл?нс?л?р д?, аныгын бел? алмадылар.

Мин ?зем тагы малай таптым. Шул к?нн?н аны исемн?н чыгарып, инде исемен д? оныткан идем.

Бу к?н, земский каршысына дип каушый-каушый чыгып, каршымда теге алтын к?злекле франт ад?м эченд? шул Тубалны таныгач шаша калдым. Т?шме, дим. Юк, ул ?н иде. Д?нья к?рм?г?н авыл малаены? к?зен? земский начальник булып к?ренерлек р?вешт? киенеп, кы?гырау ил? ми?а килеп т?шк?н ад?м чынлап та шул Тубал, шул кайчандыр тамагы ач, ?сте ялангач, ми?а тамак ялына самовар куйган малай иде. Кин?т очрауда шашарлык та бар. Ул уйга килм?слек д?р???д? ?зг?рг?н. Зи?енд? сакланган сур?т бел?н х?зер каршы?да торган бу егет арасында м?н?с?б?т табу бик читен. А?а х?зер Тубал диг?н исем ятмый да, аны Тубал дип атау, борын табигый к?ренс? д?, инде бер д? килми д?, килешми д?, м?н?с?б?тсез д? шикелле. Ул х?зер тышкы ягы бел?н халыкны? «зур т?р?се», ул – европеец, ул – м?к?мм?л франт… в?сс?лам.

4

Аны? чын исеме Гыйльман ик?н, фамилиям – Ка?иров, ди. Ул минд? кичк? чаклы торып, кояш баер алдыннан гына китте. Кыш к?не ш???рд? укуда булып, ??йлиг? безне? к?рше авылдагы бер байны? балаларын укытырга кил?. Ми?а шунда барышлый керг?н. Без очрашуыбызга бик шатландык. Ул бигр?к т?. Аны? бел?н к?п ??м иркен с?йл?штек. Бигр?к ул с?йл?де. Минем исем китте д? торды. Шуны кара: ул ?зене? ?лл? н?рс?се бел?н мине баса, тыгызландыра, тартындыра шикелле тоелып кит?. Ад?м ?зг?рс? ?зг?р? ик?н, Ходаем! Ул б?тенл?й икенче кеше булган – ул ачык, ул м?д?ни, ул белемле. Аны? башыннан ?лл? нил?р кичк?н. Ул, безне? м?др?с?д?н китк?ч, казакъ ха?иларына ияреп, М?кк?г? барган, аннан, ха? кылмыйча ук, кире Истанбулга килеп, м?кт?пт? бернич? ел укыган да, Русияг? кайтып, хак бел?н м?галлимлек кылган. Со?ра фикере ?зг?реп, м?галлимлект?н ?ыйган акчасы бел?н русча укырга тотынган. Шуннан бирле ?аман укыган, ?ле д? укый.

Безне? аерылышканга тугызынчы ел. Ул шушы гомерд? т?рле д?верл?р кичереп, урта м?кт?пл?рд?ге х?тле укып та ?лгерг?н. М?кт?п програмыннан тыш та бик к?п н?рс? к?рг?н. Ни турында гына с?з чыкмасын, мине к?м? д? ташлый. Мин к?п урында аны? с?зен а?лап ?ит? алмый интег?м. Мин ?земне? берн?рс? д? белм??не, минем ??р с?зем коры «авыз ф?лс?ф?се» ген? идекен б?ген, Ка?иров бел?н с?йл?шк?нн?н со?, ачык белдем. Моны? ?стен? ул х?зер ?авадагы кош д?р???сенд? ирекле, д?рт ягы кыйбла, кая китс? д?, ни кылса да, иреге бар. Укуы, бел?е ??м азатлыгы гына тагы бер х?л: ул алдагы к?нн?рен? б?тенл?й икенче т?рле карый. Ул: «?ле мин х?ятны башламаганмын, мин ?ле а?а ?зерл?н?м ген?, чын х?ят алда булачак», – ди. Ул ерак, югары ??м алга омтыла. Ул, к?зен к?кк?, гарешк? тер?п, х?яттан алуы м?мкин булган насыйбына ирешерг? ?кереп бара.

Ничек т? истикъбален[69 - Истикъбаль – кил?ч?к.], ?тк?не бел?н х?зергесен д? алда ??м гали к?р?, шуны ?мид ит?, ??м хакы да бар.

5

Ад?мн?р табигатьл?ре, ку?тл?ре буенча бернич?г? б?лен?л?р: берт?рлесе ?зене? тимер кулы, ку?тле ирад?се[70 - Ирад? – ихтыяр.] бел?н ?хвальне ?зе тел?г?н якка бора – болар х?ятны? чыннан иясе, идар? кылучысы булалар. Икенче б?леге ис? идар? ку?тл?ре аз булган ад?мн?р булып, алар ?хвальне? агымына буйсынырга м??б?рл?р, алар х?ятны? ?з язмышларына хаким т?гел, б?лки аны? колы була. Мин икенче б?лект?нмен, ахрысы. Шундый бер м?сь?л? хаккында с?з чыкканда, ми?а бер ипт?шем: «Син тышкы т?эссоратка ??рвакыт ?и?ел?се?, син гакыл бел?н, ноткы? бел?н[71 - Ноткы? бел?н – теле? с?йл?г?нч?.] т?гел, мие? бел?н эш кыласы?. Син – ?хваль ??м хиссият колы, син ?хваль агымына ятмый кала алмыйсы?!» – диг?н иде. Бу вакытта мин, бу с?зг? каршы барып, с?зд? аны р?д кылган[72 - Р?д кылу – кире кагу.], янымдагы ишекне? тоткасыннан тотып: «Син я?лышасы?, син минем тимер ирад?ле ик?немне белмисе?, тоткасыннан тоткан мен? шул ишекне тел?г?н якка борып й?рт? алган шикелле, тормыш агымнарын ?зем тел?г?н якка шулай бора алам», – диг?н идем. ??м шул игътикадта[73 - Шул игътикад – шулай дип ышану.] идем. Б?ген ис? ялгышканымны ачык белдем, ?земне? «?хваль агымына кол» идекемне б?ген сиздем. Мо?а да Ка?иров бел?н очрашу с?б?п булды.

Х?зерге минутта рухымны? ни д?р???д? дулкынланганын ?йтеп ?иткерерг? с?з таба алмыйм. Гыйльманны? килеп кит?е ми?а чыннан да бик авыр т?эсир итте. Ул ми?а тормышымны? ни х?лд? ик?нен к?шеф иттереп[74 - К?шеф иттер? – ачыш ясату.], й?р?гемне – тынган, йоклаган й?р?гемне б?тен урыны бел?н кузгатты. Мин, чынлап та, сиск?неп китк?нд?й булдым. Г?я ?лл? нич? еллар м?ртк? китеп торып, я?а терелдем яис? исереп, я?а айныдым да, х?зерге торган хал?темне а?лап, шаша калдым. Исрафил ?ченче «сур» ны ?рг?ч[75 - Сур – быргы.], ад?мн?р каберл?ренн?н кубарылып чыгарылалар да туфрак ?стенд? ни кылырга белми в? ни х?лд? идекл?рен а?ламый х?йран булып утырырлар, ди. Мин д? шулай булдым. Мин чынлап та ?хваль ??м язмыш колы ик?нмен. Бик гади, бик иттифакый[76 - Иттифакый – к?телм?г?н.] бер эш мине дер селкетте, б?тенл?й икенче т?рле тойгылар эчен? салды. Мин х?йр?тт?мен[77 - Х?йр?т – искит?, аптырау.]: мин кем булырга уйлый идем, минем идеалым н?рс? иде? ? вакыйгд?[78 - Вакыйгд? – чынлыкта.] кем булып калганмын, х?зер кеммен? – Мен? шушы ике с?альне? ?аваплары арасында ?ир бел?н к?к арасы чаклы аерма бар, чыннан да, ?н? шул мине х?зер изтираб дулкынында ?йл?ндер?.

Чыннан да, мин кем идем, мин кем булырга уйлый идем? ?зе?не т?гъйин ит?[79 - ?зе?не т?гъйин ит? – кем ик?не?не билгел??, ?йт?.] авыр, шулай да ?йт? алам: мин бик бай хыяллы, х?яттан бик к?п н?рс? ?мет ит?че ад?мн?рд?н бере идем. Т?рле м?др?с?л?рд? укыган со? ?зе?не ?зг?рт?, м?д?нил?ш?, д?нья ф?нн?ре т?хсил итеп[80 - Т?хсил ит? – ?йр?н?, уку.], и?тимагый эшл?рне? бере артыннан й?ри торган бер халык хезм?тчесе булу – минем баш тел?гем иде. Б?генге кебек исемд?: ?зем ач булам, бер тиенг? аптырап, ка?гырып й?рим; шулай да рух ку?тле, й?р?к таза, х?зерге ачлыкны, газапны алдагы ?мет бел?н ?уя торган идем. Мин ул чакта алдымда бик к?п, бик олуг эшл?р, м?рт?б?л?р барлыгына ышана, шу?а омтыла идем. ?земне ничек т? д?ньяга килг?нг? оялмаслык бер р?вешт? фараз кыла идем.

Була вакытлар: ачсы?, эче? тырный, бер кабым икм?кк? мохта?сы?, ? шулвакыт хыялы?, барлык авырлыкны оныттырып, алдагы н?рс?л?р бел?н юата. Лампаны басып куясы? да кил?ч?кне уйларга тотынасы?. Ул т?рлеч? к?рен?: кайбер халык ?чен бик зур эшл?р кыла торган бер фидаи буласы?. Сине тотып асалар, л?кин син ?лемне? к?зен? к?леп кен? карыйсы?. Син м?сгудсе?, ч?нки фидаилек ш?р?фен? ирешк?нсе? яки, халык ?чен утыз еллап зинданда ятып, сакалы? агаргач чыгарылып, халык тарафыннан зур ихтирам ил? каршы алынасы?. Син м?сгудсе?, ак сакалы? буйлап шатлык яшьл?ре ага, ч?нки гомере? идеалы?а иреш? юлында ?тк?н. Кайбер вакыт ?зе?не ??ркайчан ??м?гать файдасын гына уйлый торган бер доктор яки атаклы бер галим ясап, яки халыкны? м?д?ни к?т?рел?е юлында и? зур урын тоткан бер ад?м итеп уйлыйсы?. Л?кин ?ичбер т?къдирд?, я?лыш кына да ?зе?не? бер кара?гы авылга мулла булып, фидия[81 - Фидия – ?лг?н кешене? г?на?ын йолып алу ?чен бирелг?н мал.] ашап гомер ит?е? уйланмый, истикъбальд? бу к?н кил?е ?ичбер ихтимал тотылмый; ул ихтимал юк, б?тенл?й ?к юк.

Мен? мин хыялым бел?н шундый идем; минем к?зл?рем тугры гарешк? карый, минем к??елем ?земч? м?кадд?с[82 - М?кадд?с – изге, м??им.] дип, гали дип таныган идеалыма гына табына, шу?а гына с??д? кыла иде. Л?кин мин йомшак ??м ку?тсез кеше ик?нмен. Минем хакта теге ипт?шемне? с?зл?ре бар да тугры булган. Мин тормышны, ?хвальне ?зем тел?г?н якка борырлык ку?тем бар дип уйласам да, вакыйгд? ?хвальне? агымына кол ик?нмен. Тормыш т?эсир итк?н д?, минем фикерем ачылып, теге «м?кадд?с идеал» га табынырлык бер м?рт?б?г? килг?н. Икенче яктан дулкын чыккан, ?хваль алышынган, шуны? бел?н берг? мин д? агымга каршы бара алмаганмын, ?и?елг?нмен. Тоткасыннан тотып, ишекне у?га да, сулга да борган кебек, ?зем тел?г?н якка борырга уйлаган х?ят ку?тле дулкыны ил? элеп алган да, ди?гезг? ташланган бер йомычка р?вешенд? уйнатып й?ртеп, ни?аять, кара?гы бер авылга, томан эчен? китереп ташлаган, шунда мулла ясаган. Мин х?зер читек кунычы кайтарылган бер мулла: ?еназа укыйм, фидия алам, б?леш ашыйм. Барлыгы шул: мен? теге идеалдан, теге хыялдан шул к?нге х?лг? т?шк?нмен. Теге вакытта моны уйлау т?гел, зи?енем? д? китерми идем. Х?ятта ??рн?рс? акрын бара, сизелм?ст?н кил?, мин д? шулай булдым. Минем теге юлдан чыгуым, авышуым бар да табигый, бар да с?б?бе бел?н булды. Ни булса булган, кителг?н, бетелг?н. Мин моны ?зем тоймый, ачык иттереп уйлый алмый идем. Б?ген Ка?иров килеп, аны? н?къ шул мин уйлаган юлда, шул йолдызга таба баруын, минн?н к?п т?б?н ?ирд?н к?т?релеп, ?аман егылмавын к?рг?ч кен?, б?тен д??ш?те бел?н ул хыяллар уянып, ?анланып чыктылар. Аны? армый-талмый шул идеалга омтылуын к?р? ми?а ачык к?рс?тте ки: мин х?ят юлында бик зур ялгышлыклар эшл?г?нмен яки минд? ку?т булмаган. Ни д? булса булган, мин к?кт?н, гарешт?н егылып, ?лл? кая т?пк?, аска, коточкыч т?б?нг? китк?нмен. Бу, б?лки, ят яки я?лыш тоелыр. Ни булса булсын, л?кин мин х?зерге минутта шуны хис кылам. ?зен? бу х?л вакыйг булмаган ад?мн?р моны табигый т?гел диярл?р. Б?лки шулайдыр, к?нне? шау-шулы, аек чагымда, б?лки, ?зем? д? башкачарак тоелыр: л?кин тын, кара?гы т?нд? бу б?тен д??ш?те бел?н каршы килеп баса да, рухны ни дип т? т?гъбир итеп булмый торган бер изтираб каплый, й?р?кне тын, л?кин гаять к?чле бер ?рн? баса. Х?ят м??гелекк? ?имерелг?н, алдагы к?не? х?зергед?н д? к?п т?б?н, к?п кара?гы булыр шикелле тоела, шул тойгы й?р?ге?не яра.

6

Салмак кына, тигез ??м ?крен ген? шыбырдап торган я?гырны ты?лый торгач, мин бик ?з ген? шагыйрь д?, бик ?з ген? ф?йл?суф та булып кит?м бугай. Шул изтираблар, ?рн?л?р эченд? к??елг? ил?ами бер уй кил?. Уйлыйм: ничек, дим, табигатьк? хозур. Б?ген к?н буена аяз булды. К?к й?зе ки? ??м ачык булып, кояш туры, с?еп карый иде, д?нья р?х?тл?нде, к?лде.

Бу табигатьт? уртак б?хет иде, л?кин бу б?хет озакка бармады, кичк? таба бо- лыт чыкты. Д?ньяны яшен-г?релте, ут, куркыныч кара?гылык каплады. Я?гыр башлады, ?ле ?аман да коя. Мен? тагы ирт?г?, ?ченче к?нг?, ?ич булмаса, бер атнадан, бер айдан со? тагы аязыр, тагы ачылыр, тагы якты, шат к?н туар. Кил? ачы ?илле, салкын я?гырлы к?з к?нн?ре… Аннан со? каты, р?химсез кыш килеп, х?ят нурын с?ндер?, д?ньяны карга к?м?, салкыны бел?н й?р?кл?рг? ?т?. Бу вакыт ад?мн?р, д?ньяга, табигатьк? л?гън?т укып, ?аннарын кая куярга белмил?р. Л?кин бу х?л м??ге булмый. Озакламый тагы яз кил?, тагы матурлык, яктылык туып, кояш ирк?л?п карый башлый. Тагы сулар ага, кырлар яш?р?, тагы сандугач сайрый. Д?нья тагы шатлана, м?сгуд була. Шулай итеп табигатьт? ямь бел?н т?м алышынып тора; алар, д?рес, бет?л?р, л?кин м??гег? т?гел, вакытлы гына бет?л?р, тагы килеп, ?зл?рен ныграк хис кылдыру ?чен ген? бет?л?р. ? безд?, ад?мн?рне? х?ятында, алай т?гел. Безне? х?ятыбызда «яз» кыска – ул ялтыраган яшен кебек кен? килеп кич? торган м?х?бб?тле яшьлек д?веренн?н гыйбар?т. Ул ?т? д? куркыныч кара т?н булган усал кыш кил?. Л?кин ул табигатьт?ге кебек вакытлы т?гел, ул м??ге, ул каберг?ч?. Х?ятыбызны? кояшы бер баеса, ян?д?н чыкмый, аннан со? син авыр, т?мсез кара?гылыкта яш?рг? каласы?. Мен? бервакыт минем к?нн?рем аяз, к?гемне? н?къ уртасында торып, кояш к?л?, сандугач сайрый, ??р эш к??елч? булып, с?гад?тне? иге-чиге булмый, шул д?р??? ки, д?ньяга китерг?н Т??ре?? с??д?д?н торасы? килми иде…