Галимҗан Ибраһимов. Тәрҗемәи хәле, истәлекләр, әсәрләр, анализ үрнәкләре, дәрес эшкәртмәләре, сценарийлар / Избранное (на татарском языке)

Бабай с?ламен бир? бел?н ген? туктамады, ?и?ел кузгалып, ми?а у?айсыз р?вешт? ике кулын биреп, с?зен тагы ?ст?де:

– Мин юк дип торам, бер м?селман бар ик?н ?ле! Них?л? Кая барасы?? ?зе? кайдагы?

С?ламен алып, и? ашыгыч с?альл?рен? ?авап бирдем д? утырырга урын к?рс?ттем.

Белештек, таныштык. Ярты с?гать ?тм?г?ндер, без озак аерылышудан со? я?а гына очрашкан ике якын дус кебек с?йл?шерг? керештек.

5

Мин к?п с?йл?рг? яратмыйм, л?кин кешене с?йл?ндер? бел?м.

?ыен кяфер арасында ялгызы боегып килг?н бабайга бер м?селманны очрату бик зур ганим?т булды бугай. Ул ?зене? Нуретдин ик?нен, л?кин халык теленд? «Ф?рраш[54 - Ф?рраш – м?чет хезм?тчесе.] Нурый» дип й?ртелг?нен, асыл ватаны Казан булса да, к?п еллардан бирле ?стерханны? зур м?четл?ренн?н берсенд? ф?рраш булып торганлыгын, х?зер шушы Х?з?р ди?гезе[55 - Х?з?р ди?гезе – Каспий ди?гезе.] буендагы балык промыслаларыннан беренд? хезм?т итм?кт? булган берд?нбер улы Х?йри янына кунакка китеп барганлыгын баштук нигез иттереп с?йл?п алды.

– Берд?нбер балам булгач, бармый каласым килм?де, – ди.– Картлыгым ?итк?н, ???л килеп, ?леп-нитеп китс?м, баламны бер к?реп калыйм, дип ?йттем, – ди.

Бабай бик с?зч?н н?рс? булып чыкты, тиз арада ми?а ?зене? б?тен гомерен ачып бирде.

– Мин, – ди,– бик яшьли ятим калдым, – ди… Караучым булмагач, х?ер сорашып тамак туйдыра идем, – ди.

Бик ?т? ачлык елларыны? берсенд?, авылда х?ер сорашып та тамак туйдырырга юнь калмагач, ул бер кешег? утырган да, Ходай юнь бирер ?ле дип, калага китк?н. Анда бик озак ??фаланганнан аптырап, башын кая куярга белми интекк?нн?н со?, бер карт сукыр х?ерчег? тамак хакына ялланып, аны бернич? ел ?йд?н ?йг? ?ит?кл?п, берг? тел?неп й?рг?н.

Со?ра язмыш а?а ?зене? р?химен сала: ул бер х?зр?тне? йортына хатын-кыз йомышына й?рерг? алына. Х?зр?т яхшы кеше булган. Бернич? ел ?зенд? тотып, ?с? т?шк?ч, Нурыйны ?зене? м?др?с?сен? киз?лекк? бир?.

Нурый анда бик яхшы хезм?т ит?. Ш?кертл?рг? д?, х?лф?л?рг? д? бик ярый, ни кушсалар, шуны эшли. М?др?с?не, ашхан?не ал да г?л итеп тота. Аны бик яраталар, намазлар, догалыклар, аятьл?р ?йр?т?л?р. Бабайны? к?п еллары шул м?др?с? киз?легенд? ?т?. Тик х?зр?т ?лг?ч, м?др?с?д?н ш?кертл?р таралу с?б?пле ген?, Нурый аннан кит?рг? м??б?р була.

Л?кин Нурый, кара эшне, кара халыкны яратмаганга, ?аман да мулла, м?др?с?, м?чет тир?сенд? бер?р хезм?т эзли. Ул, ш???рд? эш тапмагач, бер ш?кертк? ияр? д? ?стерханга кил?. К?з к?не м?др?с?л?рг? ш?кертне? я?а ?ыела башлаган вакыты ик?н. Нурый бер м?др?с?д? баш киз?лек урынын таба, шунда эшк? кереш?.

Монда да яраталар, монда да догалыклар, намазлар, аятьл?р ?йр?т?л?р. Монда а?а бераз т?шем д? булгалый. ?ст?вен? ш?кертл?рг? китап т?пл?п, вак-т?як н?рс?л?р эшл?п, бераз акча да ясый. Бер тол хатынга ?йл?н?. Ул арада Нурый киз?ене? яхшы исеме м?др?с?, м?чет тир?сенд? й?рг?н м?х?лл? картларына да иреш?. Ул, чалма, ?ил?н, читек, к?веш киеп, бушаган араларда м?четк? д? й?ри башлый.

М?х?лл?д? аны «Киз? бабай» дип атыйлар. Байлар а?а з?кятт?н, фитырдан ?леш чыгара, ?и?елр?к эш булса, чакырып, эшл?теп сыйлыйлар да.

Нурый бабайны? б?хетен? каршы, шул м?х?лл? м?четене? ф?ррашы С?йфи карт ?леп кит?, берс?зсез, Нурыйны м?рх?мне? урынына куялар.

Шуннан бирле ул «Нурый ф?рраш» булып атала ??м ?лег?ч? шул хезм?тенд?, шул тыныч урынында тыныч, р?х?т гомер ит?.

Х?ерчелект?н ф?ррашка мен? – бу аны? ?чен гад?тт?н тыш зур б?хет, зур с?гад?т.

Бу хакта с?з чыкса, ул шатлыгын, кан?гатен ?йтеп ?иткерерг? с?з таба алмый.

– Аллага ш?кер, Аллага ш?кер инде, балам!.. Д?ньялыкта бирде, Хак Т?гал? ахир?тт? ?зене? м?рх?м?тенн?н ташламасын иде, – ди.

?итез карт ишанга м?рит т? булып ?лгерг?н. Ш?ех х?зр?т бик ярата, ди. Аерым илтифатлар к?рс?т?, ди. Нич? м?рт?б? кулына Нурыйдан су салдырган. Нич? м?рт?б?, аягына киг?нд?, моны? кулбашына таянып торган. Бик еш ис?нлек-саулыгын, хатын, бала-чагасыны? х?лен сорашкан. Бервакыт ?зене? эчеп бетм?г?н чынаягын да Нурыйга бирг?н. ? мондый б?хетл?р м?ритл?рг? бик тиз насыйб булмый ик?н.

Ишанны? олы х?лф?л?ренн?н берсе Нурый бабайга ?зене? й?зле ?йб?т т?сбихен д? бирг?н. Бусы инде чыннан да и? б?ек б?хетл?рд?н саналырга ярый.

6

Картны? ди?гезг? беренче кер?е ик?н. Утырган к?йм?безне? д? ?мин[56 - ?мин – ышанычлы.] пароходлардан т?гел, б?лки, байтак ук куркынычлы ?илк?н ген? булганга, аны? й?р?ге тыныч т?гел, к?зенд? бик еш куркыну чыга, й?зе агарына иде.

Ад?мн?р курку вакытында табигатьне? тышында булган ку?тл?рд?н ярд?м сораучан була.

Нурый бабай да биш вакыт намазын, шуны? д?р???сенд? ?к ?зен? бурыч итеп белг?н зикерл?рен, вирдл?рен[57 - Вирд – дога.] калдырмау гына т?гел, гад?тт?гед?н к?п артык ихлас бел?н ?ти, т??б?сен, ша??д?тен я?арта тора. Аз гына ?ил чыгып, к?йм?не як-якка чайкалдыра башласа, аны? т?нн?ре калтырана, су т?бен? китеп, балык карынына эл?г?д?н куркуы аны? й?зен? ачык укырлык д?р???д? чыга иде. Бу вакыт аны? тавышы дерелди, догаларын, т??б?л?рен еш-еш укый иде.

Юлыбыз тыныч булмады, к?йм?без ку?тле дулкыннар арасына ташланган кечек бер йомычка р?вешенд? ?йл?нг?н чаклар к?п булды.

Бу вакытлар бабайны? й?зен? карау кызганыч була, ул догаларын, Т??рег? тизр?к ишеттерим диг?н кебек, кычкырып-кычкырып ?иб?р?, ш?ехенн?н м?д?д[58 - М?д?д – ярд?м.] сорый, г?я ?лем ?зене? тимер тырнаклары бел?н картны? бугазыннан эл?ктереп алган да шуны? бел?н к?р?шерг?, ?и?елерг? башлаган.

Мин куркыныч юклыгын яки куркынудан файда булмаячагын ?йтс?м, аны? к??еле кырыла!

Чукынып яки с??д? итеп торган мар?аларны кулы бел?н к?рс?т? д?:

– ?н? кяфер д? ?зенч? кылана бит, син ниг? болай?! – дип шелт?ли башлый иде.

Мо?а карыйм да аптырыйм: карт ?итмеш еллар гомер итк?н, ашын ашаган, яшен яш?г?н, шулай да ?лемн?н бу д?р???д? курка. Мин со? ник алай т?гел? Н?рс? безне? х?ятка мондый ку?тле м?х?бб?тебезне бетерг?н?

Ди?гезг? керг?небезне? икенче т?не юлчылар ?чен артык авыр булды.

Кояш баер алдыннан каты ?ил чыкты, шимальд?н[59 - Шималь – т?ньяк.] га??п ку?тле болытлар кузгалып, тиз арада алар б?тен д?ньяны каплап алдылар. Тиз арада ?ирне – судан, к?кне – ди?гезд?н, у?ны сулдан аера алмаслык кара?гылык басты. ?ил к?ч?я. К?к, таулар-ташлар ?имерг?н, д?ньяны? астын ?ск? китерг?н кебек, ку?т бел?н к?кри. Яшенн?р ?злексез уйныйлар, ?ир-к?кне каплаган катлаулы болытларны ярып, у?нан, сулдан утлы сызыклар сызгалыйлар.

Шул кара?гы т?нд?, шундый ?ил-давылда, шундый куркыныч яшенн?р астында безне? к?йм?безне? х?ле, чыннан да, гад?тт?н тыш авыр иде. К?йм? ?илне? астына таба б?тенл?й ава, дулкыннар килеп б?релг?н саен, барыбыз да су т?бен? китк?н кебек булып калабыз. К?йм? к?йм? т?гел, чыннан да, кара?гы т?нд? ку?тле дулкыннар арасына ташланган йомычка иде.

Ис?н калу ?мете бик аз иде.

Юлчылар эченд? д?рт мар?а бар иде. Алар баштарак дога бел?н, с??д? бел?н маташсалар да, дулкыннар китереп б?рг?н саен «Алла!» дип, «а?-ва?!» дип чыелдап ?иб?рс?л?р д?, озакламый ?уштан яздылар, ?лек кебек агарынып егылдылар. ?аннары бармы, юкмы – белг?н юк.

Л?кин минем картым га??п бер х?л алды, башта бераз курыкты, догалар, т??б?л?р укыды. Л?кин курку арткан саен, ?лем якынлашкан саен, аны? тынычлыгы арткан кебек к?рен? иде. Ахырдан а?ладым: картны? ис?н калу ?мете б?тенл?й бетк?н, ул бу т?нд? ??лак булачагыбызны кистереп куйган ик?н.

Ме? м?ш?кать бел?н т??ар?т алды. Намазлыгын бер почмакка ??йде, кулына т?сбихен тотты да г?я котылды. Башта озын иттереп ми?а васыятьл?рен с?йл?м?кче иде. К?йм? батса, ??мм? кешене?, шул ??мл?д?н минем д? батачагымны уйлап, ахры, бер-ике с?з бел?н бетерде:

– Ходайны? бер р?хм?те бел?н котыла алса?, минем х?б?ремне ирештерерсе?. Тагы шуны ?йт: тизр?к ?стерханга барсын да минем ?йберл?ремне? ??мм?сен алсын, карчыгым да вафат, а?ардан башка варисым юк, – ди.

?ил ?аман к?ч?я, дулкыннар к?йм?не бер батыра, бер т?шер?, бер ?лл? кая ыргытып б?р?. К?к к?кр?ве бел?н яшен, берг? кушылып, безне б?тенл?й юк итеп ташлыйлар иде.

Мин к?йм?чел?рд?н: «?мет бармы, юкмы?» – дип сораган идем. Алар яшерм?дел?р: «Куркыныч бик зур, мондый х?лг? без бик сир?к очрыйбыз», – дидел?р.

Картым намазлык ?стенд? катты, тавышы-тыны калмады. Т?не суынган булса, артык авыр т?эсир ит?р дип, мин янына бармадым. Т?нне шулай ?тк?рдек.

Мин ?ле ?аман да аптырыйм: шундый коточкыч кара?гы т?нд?, шундый р?химсез дулкыннар арасында кызганыч бер ?илк?н бел?н без ис?н-сау кала алдык!

К?йм?чел?рд?н берсе: «Бу котылуны? и? зур с?б?бе – койрыкчыны? гад?тт?н тыш ма?ирлыгында, шул тау-тау ишелеп килг?н дулкыннар ?стенд? к?йм?г? яннан суктырмый й?рт? алуда», – диде.

Та? якынаеп, ?ил бераз басылгач, мин йокыга яттым. Т?н буена к?йм?чел?рг? булышып чыгу, ахры, арыткандыр, йокым гад?тт?гед?н к?п озак булды. Мин уянганда, к?н ачылган, болытлар таралган, ?ил, давыл туктаган, эссе кояш бел?н ?ылынган ди?гез ?стенн?н акрын гына аксыл бу к?т?рел?. Кич?ге ?ил т?эсире астында кузгалган дулкыннар инде арып туктарга, суны тынычларга ?зерл?н?л?р иде. Су ?стен? карау бел?н к?зл?рем камашып китте. Кич?ге д??ш?тле т?нн?н со? бу к?нге аяз, кояшлы, якты к?н шундый бер матур мог?иза кебек тоела иде.

Мар?аларны? бернич?се ава-т?н? й?ри, икесе агарынып ята. Бары да терел?р ик?н.

Торганымны к?р?г?, карт минем янга килде. Аны? й?зе ак, кич?ге д??ш?т б?тенл?й бетм?г?н, л?кин ?зенд?, тавышында п?йгамб?рне? б?ек мог?изасы алдында ?зе ?зер булып, шуны? шатлыгыннан исерг?нлек т?се ялтырый иде. Ми?а ашыгып, ярым й?гереп килде:

– Мен?,– ди, – Ходаны? р?хм?те, ш?ехл?рне?, остазларны? фатихасы, ди… ?йтс??, ад?м ышанмас, шундый бер аф?тт?н котылдык бит, ди… Остазлар догасы, ш?ехл?р фатихасы, – ди…– Ис?н калсам дип, ?лл? кем карчыкларга с?дака бир?, ?лл? нинди м?рх?мн?рг? Коръ?н чыгу, ?лл? нинди каберл?рг? зияр?т ит?г? н?зер ?йтк?н идем. ?тим, барын да ?тим, тик ис?н-сау ярга гына барып чыгыйк, – ди.