Галимҗан Ибраһимов. Тәрҗемәи хәле, истәлекләр, әсәрләр, анализ үрнәкләре, дәрес эшкәртмәләре, сценарийлар / Избранное (на татарском языке)

??м ышанмау да м?мкин т?гел: алар ажда?аны? калын койрыгына, аны? тир?-яктагы калын агачларга уралуына чаклы б?ян ит?л?р иде.

Болар ?стен? бик бала чагымда ?нине? ит?ген? ятып, йокы аралаш ты?лаган м?с?лл?р, х?зр?ти Галине? авызыннан утлар ч?чеп торган кырыгар башлы ажда?аларны кыруы хакында хик?ял?р д? хисапсыз к?п иде. Шуларны? барысы ?ыелып, ми?а шундый хал?т ясаганнар иде, «ажда?а» диг?н с?зл?рне ишет? бел?н, к?з алдына ?лл? нинди коточкыч бер сур?т килеп баса иде.

Теге ипт?шне? «бу камышлыкта ажда?а… ?ил-давыл к?т?рел?» кебек с?зл?рен ишетк?ч т?, шул коточыргыч сур?т тагы килеп, шулх?тле курыктым, гомеремд? ?ичбер вакыт ул чаклы курыкканымны белмим: башым гел яман сур?тл?р бел?н ген? тулып, х?зер каршыма ун башлы, табактай к?зле, тау кебек зур ажда?а килеп чыгар да минуты бел?н мине йотар шикелле тоя башладым.

?ил-давыл ?аман к?ч?я, тау-таш ?имерелг?нд?й булып, к?к к?кр?ве ?аман арта бара, ку?тл?н?, яшен ?аман ялтырый, к?л ачулы дулкыннары бел?н к?кк? сикер?, д?ньяны? каралыгы, кара?гылыгы ?аман арта бир? иде. Без ис? ?ле ?аман да теге шомлы камышны чыгып ?итк?небез юк иде. Мин инде ?земне югалта башладым.

Камышка якынайган саен, аны? хакында с?йл?нг?н куркынычлар аякланып каршыма чыгар кебек тоелу к?ч?я бара, к?зем ?л?е-м?л?е килеп, зи?енем ят, куркыныч бер гал?мг? кереп югала тора иде.

Мен? артык яман ?ирен? якынлашабыз, ух… й?р?гем урыныннан чыга… Шул чакта гына минем алдымда бик к?чле ?ерм? кузгалды, ??м шул ук с?гатьт? к?кт?н бик калын болыт шул ?ирг? сузылгандай булды, шул ук минутта колагыма «шши…» итк?н бер тавыш ишетелеп, б?р?н?д?й бер н?рс?, камышларны ярып, ми?а таба килг?н сыман тоелды.

Ни эшл?г?н, ни булганны белмим… Й?р?гем ярыла, ?аным чыга…

Теге б?р?н? кебек н?рс?не? югары таба к?т?релг?нд?й ??м шул ыжгыруда, н?къ халык ?йтк?нч?, бер ?йбер т?рле якка тартылып, сугылып торгандай булды. Шуннан со? ни булганын ачык белмим, тик ?ан ачуым бел?н:

– ?ни… ?ти… ажда?а бар, ажда?а ята! – дип кычкырып ?иб?р?емне, со?ра к?з алдым кара?гыланып, башым ?ирг? тиг?нен, д?ньяны? асты ?ск? килг?нд?й ?йл?н?ен аз гына х?терлим…

4

Шул х?лд? байтак вакыт кичк?н. Мин, исем ?ыеп, к?земне ачу бел?н, и? элек ?нине к?рдем: аны? к?зл?ре яшьле ??м кызарган, й?зе к?лд?й ак ??м тир?н бер борчулы иде. Янында тагын бернич? кеше бар иде. Шулар эченн?н рус т?сле бер ад?м ми?а ?лл? н?рс? эчертте д?, башларын селки-селки: «Хыялдан нинди б?лал?р туа бит», – диде.

Д?нья ??в?лгеч? матур, таулар, кырлар, урманнар элеккеч? яшел, сандугачлар ?аман ?злексез сайрамакталар иде.

Мин д? озак ятмадым, аякка басып, тагын уйнарга чаптым.

С?ю – с?гад?т[4 - С?гад?т – б?хет.]

(Карт шагыйрьне? т?эссораты) (Хик?я)

1

Табигать тына. Кызу, тынгысыз ??м шау-шулы к?н ?теп, аны? артыннан язны? со? к?нн?ренд? ген? була торган йомшак, р?х?т ??м тын кич? кил?. Мин, ?ебезне? бакчага караган т?р?з?се аркылы зур к?л артына батып барган олуг кояшка карап, хыялга батам.

Хыялларым тир?н, аны? тудырган уйлары авыр ??м борчулы.

Уйлыйм да, исем кит?. Мин яшь чагымда «Киг?н кием ничек туза, яшь гомер шулай уза» диг?н ?ырны бик ярата, ирексез ?к шуны авызымнан салмый й?ри идем. Шул ?ырны? чын м?гън?се мен? х?зер беленде. Вакыйган[5 - Вакыйган – чыннан да.], киг?н кием ничек тузса, яшь гомер д? шулай уза ик?н. Моны х?зер ачык сиз?м.

Гомеремне? ?анлы, ?метле д?вере кичк?н. Х?яттан[6 - Х?ят – тормыш.] ала алган н?рс? в? нигъм?тл?р алынып, инде артык эш к?т?рг? ?ай калмаган. Инде тормыштан я?а байлык, я?а ку?т алырга т?гел, мо?арчы алганнарны бир? башларга, ?кренл?п тузарга, с?телерг? вакыт килг?н. Ма?гайда эре-эре ?ыерчыклар бар. К?зд? яшь заманга хас булган ялкын в? ку?тт?н ?с?р д? калмаган. Сакалга чал кереп, буемны? т?злеге д? югала башлаган, дил?р.

Й?р?кне? ашкынуына ??м ?земд?ге ку?т, д?рт в? гайр?тк? чыдый алмый, б?тен д?ньяны м?сх?р? ит?рг? й?рг?н чакларымда алынган р?семн?рем к?з алдымда тора. Аларга караса?, шашып каласы?: «Шулай ук тиз ?ттемени бу гомер?» – дисе?. Ч?нки ул р?семд?ге «Риза б?к» дип й?ртелг?н гаярь егет бел?н х?зерге Риза арасында бер агачны? май ахырында б?тен тир?-ягына ямь в? х?ят биреп утырган чагы бел?н к?з к?не актык яфракларын коярга ?зерл?нг?н заманы арасындагы чикле ?к аерма бар.

Ачык тоямын ки: мин х?зер х?яттан в? андагы хадис?л?рд?н[7 - Хадис? – я?алык.] сизен? алу заманыны? со? елларындамын. Гомерне? ?илле-давыллы ??м туктаусыз дулкынлы чагы ?теп, акрын, гел берт?сле ??м тынычлык с?яр д?вере кереп кил?.

Батып, югалып барган кояш, ми?а бу х?лне ачык хис кылдырып, ерак ??м тир?н уйга алып кит?.

Мен? бакча. Мен? бер ягы сары алтын т?сен? манылган зур к?л. ?н? шул зур к?лне? аргы ягына батып барган газ?м?тле[8 - Газ?м?тле – б?ек.] кояш. Б?тен табигать тын. Бу тынлыкта, бер яктан, р?х?т в? серле т?нне каршыларга ?зерлек сизелс? д?, икенче яктан, олуг кояшны? батып баруыннан т?эсир итк?нлек т? тоела.

Мин д? м?т??ссирмен[9 - М?т??ссир – т?эсирл?ндем.], л?кин минем т?эсирем икенче яктан. Мин х?ятымны шул кояшка охшатам. Мен?, дим, ничек: ирт?н, т?нне? кара?гылыгын ярып, кояш чыга. ?ир в? анда булган ??мм? н?рс? ?зене? х?ятын аннан ала. ?ирд?ге ??мм? алмашынулар – ??рбер табигый эшл?р тик аны? т?эсирен? ген? табигъ[10 - Табигъ – буйсынулы.]. Ул башта т?б?н, ерак ??м аз ку?тле булып, ?ылысы, т?эсире д? уртарак була. Л?кин ул х?лд? калмый: ул акрын, ?мма туктаусыз р?вешт? ерак в? югары к?кк? карап юл тота – ни?аясез ф?заны?[11 - Ни?аясез ф?за – чиксез бушлык, к?к й?зе.] и? гали[12 - Гали – биек.] ноктасына, т?шлекк? туры тек?п, м?т?к?ббиран?[13 - М?т?к?ббиран? – горур, масаюлы.] бара башлый. ?тк?н ??рбер минут аны? урынын югарылата, ку?т в? матурлыгын арттыра бара. Ни?аять, ул ?зене? к?з текк?н ноктасына барып иреш? д?, аннан м?т?к?ббиран? бер сыйфат бел?н д?ньяга карап, б?тен табигатьне утына, яктысына к?м? – яндыра, к?йдер? ??м нурландыра. Бу вакыт ??ркем, ??рн?рс? бер ген? минутка да аны х?теренн?н чыгара алмый, аны? ?зенн?н башка ?ичкемне танымаслык ку?т в? к?мале[14 - К?маль – камиллек.] ??ркемн?н т?сдикъ иттерел?[15 - Т?сдикъ ит? – раслау, тану.].

Л?кин бу х?л м??ге т?гел. Ул, ул олуг кояш, ирексез в? тел?м?ст?н т?б?нг? таба й?з тота. Ни?аясез югары урыныннан к?чеп, ку?тен кимет? башлый. ?тк?н ??рбер минут аны? бу т?б?н?юенд? аерым бер хезм?т к?рс?т?. Шулай итеп, аны? урыны т?б?н?я, ку?т в? м?гън?се азая-азая, бет?рг? таба бара. Аны? т?шлегенд? ку?т в? кибер[16 - Кибер – олылык, горурлык.] зур, чыгыш в? батышында матурлык, л?таф?т[17 - Л?таф?т – г?з?ллек, матурлык.] ни?аясез, л?кин бу матурлык, бу л?таф?тне т?къдир ит?чел?р аз. Шунлыктан аны бата, югала, дил?р, ??м ул шулай ?тк?н бер минутта т?б?н?я, ку?тсезл?н? барып, ни?аять, б?тенл?й югала – юк була, бет?…

Минем х?ятым да, дим, шулай. Мин ?зем д?, дим, шулай булдым. Д?ньяга аяк баскан к?немн?н башлап, акрын, л?кин туктаусыз р?вешт? алга ??м югары атлый башладым. ?тк?н ??рбер минут мине к?т?р?, ку?темне, урынымны югары ашыра бара иде. Ни?аять, табигатем булдыра алган к?мал?тне? чиген?, и? югары ноктасына – егетлегемне? со? к?нен? ирештем д? шуннан ?зем ачык сизмич? ?к т?б?н кит?, х?яттан еллар буенча алган н?рс?л?ремне акрынлап бир?, с?тел? башладым. Тау ба- шыннан йомшак ком бел?н берг? акрын гына ишелеп барган малай кебек, мин д? сизелм?слек, л?кин туктаусыз р?вешт? т?б?нг? – ?лемг? таба агып барам. ?крен ген? бетерен?м, с?тел?м. Узган ??рбер минут мине т?б?нг?р?к тарта, аскарак баса. Мо?арчы белм?мешк? салынырга тырышсам да, инде булдыра алмыйм, ?йт?м: х?зер минем х?ятымны? к?маль в? ку?те со? ноктасына ирешеп, гомерне? кыймм?тле д?веренн?н авыша башлаган, т?шлегемн?н т?б?нг?, кара т?н эчен? таба баерга юл тоткан чагым.

?т?р еллар. Мин д?, х?ят к?генн?н югалып, ?лемне? кара?гы кич?се артына ба- тармын, югалырмын. Л?кин нинди зур аерма: мин ?лем артына м??гег?, кабаттан х?ят к?ген? ?ичбер килм?ск? батам. ? б?хетле кояш алай т?гел: ул чыга, к?т?рел?, бата, югала, ?мма м??гег? т?гел, та?да ян? чыкмак, д?хи д? ерак к?кне? и? гали ноктасына ирешеп, табигатьк? ?зене? олуглыгын белдерм?к, ку?т в? матурлыгы бел?н ад?мне ?зе?? табындырмак ?чен ген? бата. Ул – туктаусыз; б?лки, м??ге д? шулай ?йл?нер.

?мма мин, ?мма без бет?без д? м??ге кайтмыйбыз, ?б?дия[18 - ?б?дия – м??гелек.] ?лемне? шул томаны, шул кара?гылыгы эченд? югалып, онытылып калабыз…

Уем, шул ?ирг? ?итк?ч, ?зене? табигый агымын ?уя. Рухымны авыр, тын, л?кин бик ф?гъгаль[19 - Ф?гъгаль – к?чле, ку?тле.] бер изтираб[20 - Изтираб – борчылу, дулкынлану.] ала. К?з алдыма х?зергед?н, ?тк?н в? кил?ч?кт?н, буталып, кис?кл?неп, чуалчык к?ренешл?р кил?. Мин шулар эченд? хыялымны байтак ?вар? кылып[21 - ?вар? кылу – хыялны ?иг?, артык мавыгып хыяллану.] талдыргач, мием авырып, рухым ку?тен азайткач, табигый юл буенча, ?тк?н гомерне? т?рле к?ренешл?ре хыялымда г??д?л?неп к?рен? башлый. Анда матурлык та, ямьсезлек т? бар.

?тк?н х?ятымны ачык к?з алдыма китерс?м, ике х?л ярылып ята: берсе – ни?аясе булмаган ?мет, икенчесе – шул ?метне? бертуктаусыз ?имерел?, юкка чыга баруы.

Мин х?зер, яшь й?р?кне? ?метк? ни д?р???д? бай булганлыгын к?реп, шашып калам.

Бигр?к шунысы га??п: шул ?метл?р атлаган саен кырыла бара, л?кин бетми; яшь рух бетк?н ??рбер ?мет урынына я?адан-я?а ??м ??рберсе ни?аясез матурлык в? нур бел?н тулган ?метл?р тудыра тора. Х?зер ачык бел?м: аны? и? зур хозуры, п?йгамб?ре д? шул булган ик?н. Шул ?метл?р ??мм?се ?илг? корылган. Шу?а к?р? ?зл?ре х?ят юлында бик к?п ялгышлыклар тудырганнар. Гомерне? ?стенн?н кичеп чыккач, арты?а ?йл?неп караса?, барын а?лыйсы?: «Ай… ул гомер кабат кайтса, мин шул т?шлегем? я?адан менс?м, нинди итеп яш?р идем!» – дисе?. Л?кин ?кен?д?н ни файда?!

Ул китк?н, бетк?н. Кайгыру й?р?к мае?ны гына ашый. Алды?да ?лем тора. Син, табигать кануныны? ку?тен? буйсынып, шуны? акрын гына кил?ен в?, бервакыт килеп ?итеп, тын в? кара?гы ?лемг? алып кит?ен к?теп торырга м??б?рсе?.

2

Мин – яшьт?н ?к ямь в? матурлык гашыйкы. Бу – минем бер кимчелегем. Мен? ?ле, уем к?з алдыма ?лемне китереп бастырганда да, хисем бел?н ?тк?н гомерд? булган к?ренешл?р арасында матурлык эзлим. Аларны? каюсы бигр?к ямьле в? каюсы матурлыкка бай булса, хыялым шу?а кадала, шуны зурайта, эшл?т? башлый. ?зем д? шуны сагынам.

Ярты ягы сары алтынга манылган зур к?лне? артына батып барган кояшка карап уйга чумганым х?лд?, к??елем ??рн?рс?д?н элек х?зерге тормышымда ямь в? матурлык азаюына кайгыра. Шул кайгы минем ?тк?н к?нн?рем эченд? к?мелг?н матур чакларны, ?чекк?н кебек, к?з алдыма китер?. ?зем д?, шу?а т?мам бирелеп, иске хатир? д?фт?рен актарган ад?м кебек, артта калган к?ренешл?рне актара башлыйм!

Шул озын гомерд? ахырдан сагынырлык н?рс? эшл?нг?н? ?тк?н эшл?рд?н каюсы артык м?сгудиятле[22 - М?сгудият – б?хет.] булып к?рен?? Шул с?альг? ?авап булып, хыялымда кичк?н х?ятны? т?рле кис?кл?ре, т?рле минутлар кил?. ??мм?се, ?анланып, каршыма килеп басалар. Аз-аз шатлыклар, б?хетл?р бар. ?земне чын м?сгуд санап, ахырдан ?кендерг?н эшл?р д? к?п.

Л?кин бер к?ренешк? ?ичберсе ?итеш? алмый. Бу шундый якты, шундый матур ??м м?сгудиятле ки, башка с?гад?тл?р гомер к?генд? ялтыраган бер?р йолдыз булсалар, бусы ?зене? зурлыгы, яктылыгы, к??ел каршындагы ку?те бел?н олуг кояшка охшый. Бу да – минем беренче м?х?бб?тем.

3

С?йл?яч?к с?зем ун?иде яшь тулып, я?а унсигезг? чыккан заманыма гаид[23 - Гаид – б?йл?нешле.].

Ад?м кайбер вакыт ?зене? кулларында ??м т?ненд? шундый бер ку?т сиз? ки, бар н?рс?не ватасы, ?имер?се, ?лл? нинди авыр ?йберл?р к?т?р?се яки ку?тле бер батыр бел?н биртенг?нче сугышасы кил? – ничек т? булса ?зе?д?ге ку?тне? тилерг?н бер чагы була.

Ул елларым гомеремне? шул хал?тк? охшаш бер д?вере иде.

Бу к?нге кебек ачык х?терлим: ул вакыт ?аным т?нем? сыеша алмый, ?земд?ге ку?тне кан?гатьл?ндерерлек ?ичбер эш в? иштигаль[24 - Иштигаль – ш?гыль, эш.] таба алмый идем. Нинди ген? эшк? тотынсам да, ул минем ку?темн?н т?б?н к?рен?, а?а караганда бик вак тоела иде.

Моны? ?стен? й?р?кне?, бик аз н?рс?д?н д? ?илкенеп, ку?тле сугарга ?зер булганлыгын, рух в? к??елне? ?ичбер н?рс? бел?н тапланмаган булганлыгын да кушарга кир?к.

Яшьлекне? бу д?верен ад?мне? х?ятында и? гали в? и? кыймм?т бер заманы дип хисаплыйлар.

Бу вакыт, ата-ана?а, ?зе?н?н зурларга ияреп эш кылына торган балалык чагыннан чыгып, ??р тугрыда ?з уем, ?з хисем бел?н ген? яш?рг? ??м б?тен д?ньяга ?з к?зе? бел?н карый башларга кир?к диг?н уй, си?а Т??ред?н килг?н ил?ам кебек, зи?ене?? кер? башлый.

Мин д? шулай булдым. Бу х?л ми?а зур бер к?шеф[25 - К?шеф – ачыш.] кебек булып, ?зе аерым л?зз?т бир?, х?ятны м?ст?кыл?[26 - М?ст?кыл? – тулысынча.] ?з кулы?а алган кебек бер хисне тудыра иде. Г?я д?нья в? табигатьне? я?а к?рке, матурлыгы, к?шеф ител? барып, мине м?фт?н ит?[27 - М?фт?н ит? – сокландыру.], г?я д?ньяда булган ??рбер эшт?, ??рбер н?рс?д? зур бер м?гън?, тир?н бер сер бар да, ул серл?рне мин к?шеф ит?рг? тиешле; ??м минд? г?я шундый ку?т бар, г?я мин ул к?шефне булдыра алам.

Г?я д?нья в? табигатьне? тир?н в? нечк? серл?ре эчен? куелган х?ятны? зур м?гън?се, б?ек ???мияте, ни?аясез матурлыгы ми?а я?а гына ачыла да, мин аны? ??рбер кис?генн?н аерым бер хозур, ки? бер с?гад?т к?зл?п, гомер юлында шатлана-шатлана алга ??м югарыга атлыйм.

Мен? шул чакта язмыш, х?ятымны артыграк биз?? ?чен булса кир?к, минем гомер юлыма X. атлы бер ф?решт?не чыгарып куя.