Галимҗан Ибраһимов. Тәрҗемәи хәле, истәлекләр, әсәрләр, анализ үрнәкләре, дәрес эшкәртмәләре, сценарийлар / Избранное (на татарском языке)

Хиск? бирелеп торырга вакыт юк. Й?гереп барып ишекне ачтым да баскычка чыктым. Шул минутта югарыдан кирпечл?р сибел? башлады, берсе минем ?илк?мне? у? ягына килеп т?ште. Ярый ?ле Р?ст?м башын сул якка куйган иде.

Баскычтан й?гереп т?штем. К?рше кызы Надя д?ньядан ваз кичк?н кыяф?тт? ярым ялангач килеш утыргычта утыра иде. Р?ст?мне тиз ген? аны? кулына тоттырдым, ? ?зем я?адан верандага, Галим?ан янына й?гердем. Мин ?йл?неп килг?нче, Галим?ан чалбары бел?н пиджагын киеп бетерг?н, ботинкасын киярг? маташа иде инде. Ул минн?н:

– Р?ст?мне кемг? калдырды?? – дип сорады.

– Надя кулында, – дип ?авап бирдем, аннары, кабаланып, ботинкасы бел?н пальтосын кигезеп бетердем, к?ч-х?л бел?н баскычка алып чыктым.

К?ршел?ребезне? берсе аны баскычтан алып т?ш?рг? булышты. Утыргычка яткырдык. Мин:

– Х?зер менд?р бел?н т?ш?к чыгарам, й? суык тияр, – дип, ?йг? кереп киттем ??м тиз-тиз ген? т?р?з?д?н менд?р, т?ш?к, юрган кебек ?йберл?рне ташлый башладым. Шулай ук караватны да, с?теп, т?р?з?д?н ?лешл?п ыргыттым… Караватны бакчаны? урам кырые буендагы аллеяга куйдым: моннан ?й д?, бакча да к?рен? иде…

Искиткеч х?л! Бу тынычсыз ?тк?релг?н т?нн?н со?, Галим?ан караватта кеше ярд?менн?н башка утырып тора башлады. Ул гына да т?гел, вакыт-вакыт карават аркасына тотынып, бернич? минут булса да аягына басып торырга тырыша. ?лл? куркынычлы ?ир тетр?? т?ненн?н со? аны? к??еленд? ?з к?чен? ышану тудымы, ?лл? инде с?лам?тлеге ныгый башладымы, анысын ?йт? алмыйм, ??рх?лд?, с?лам?тлеге б?тенл?й ?к кайтмаса да, аякка басар ??м, ?ст?л янына утырып, аз гына булса да язгалый-сызгалый башлар к?не якынлаша диг?н ?метне ныгытты.

?ир тетр?? аркасында ?имерелг?н яки зарарланган йортларны 1928 елны? яз башына таба т?з?ттел?р. Без д? фанера ?йд?н йортны? икенче катына к?чтек. Монда инде без ике б?лм? алдык.

…Р?ст?м 1926 елны? 5 ноябренд? Казанда туды. Ул д?ньяга килг?нд?, Галим?ан Кавказда иде. ?тисе кайтканда, бала инде бер айлык чамасы булган иде. К?р?се?, Галим?ан чыннан да бик бала тел?г?н булса кир?к, ч?нки бала коляскасыны? кырыена терс?кл?ре бел?н таянып, бик озак-озак балага карап утыра торган булды. Вакыт-вакыт ул:

– Малаебыз бик таза булыр т?сле к?рен?!?– дип ?йтк?ли иде. – Син аны? башына, ма?гаена дикъкать бел?н кара ?ле. К?зл?рен к?р?се?ме? Акыллы егет булып ?с?р т?сле к?рен?.

Баланы вакытлы-вакытсыз имез?г? ??рвакыт каршы тора иде. Феня бел?н берг?л?п баланы юындырганыбызны с?енеп карап тора, кулына баланы? йомшак зур фланель ??йм?сен тотып к?т? ??м, юындырып бетерг?ч, баланы, шул ??йм?г? урап, ?з кулына ала. Л?кин а?а баласын болай ирк?л?рг? к?п туры килм?де. Балага д?рт ай тулыр-тулмас, Галим?анны авыруы тагын аяктан екты, ??м аны университет клиникасына урнаштырдылар. Аны? шундый авыр, каты яткан к?нн?ренд? Р?ст?м д? чирл?п китте…

Клиникага, бик борчылып, елап, Феня килеп керде. Кулында Р?ст?м юк.

– Р?ст?м чирл?де, коса да коса, эче кит?, елый, куллары-аяклары боз кебек салкын.

Мин шул минутта ?йг? чаптым. Феня баланы клиникага к?нг? ике м?рт?б? китер? иде. Калган вакытта, балалар ашхан?сенн?н с?т алып, шеш?д?н имез?. Бушаган с?т шеш?сен Феня типография буявы кибеп ?итм?г?н газета бел?н юган да, шул савытка салып, с?т алып кайткан ??м аны балага имезг?н. Н?ти??д? бала типография буявы бел?н агуланган…

Ялта ?авасы Галим?ан ?чен ген? т?гел, Р?ст?м ?чен д? бик файдалы булды. Ул к?нн?н-к?н ныгыды, ?сте. ?мма… ?л?рен? бернич? ай элек Р?ст?м минем янга ?зене? китапларын к?т?реп килде.

– ?ни, ми?а трамвай турында укы ?ле, – дип, кулыма китап тоттырды.

Бу китапны мин к??елд?н бел? идем. Шу?а к?р? китапны тез ?стен? куйдым да карамыйча гына укый башладым. Кин?т Р?ст?м:

– Бу ?ирд? китапны? битен ?йл?ндерерг? кир?к, ? син ?йл?ндермисе?,– диде.

– ? син аны каян бел?се??

– Бел?м! – диде д? Р?ст?м китапны ахырына кад?р к??еленн?н укып чыкты. Бер урында да ялгышмады. Мин аптырап калдым.

– Башка китапларны да шулай укый бел?се?ме??– дип сорадым.

– Бел?м.

– Й?, мен? бусын укып к?рс?т, – дип, кулына «Мойдодыр» ны тоттырдым.

Бу китапны да шулай башыннан ахырына кад?р, юллары буйлап бармагын й?ртеп, к??елд?н укып чыкты.

– Б?тен китаплары?ны да шулай бел?се?ме?

– Бел?м, башкаларын да укыйммы?

Аны? егерме-утызлап китабы бар иде. Бу китапларны ул, ?тисе шикелле, бик п?хт? тота, ертмый, буямый. ?г?р бер?рсен алып икенче бер ?ирг? куйса?:

– Минем шундый исемле китабым кайда, аны кем алды? – дип таптыра ??м урынына куя иде.

Боларны? барысын шулай к??елд?н белг?нен? аптырап, мин ?тисе янына кердем.

– Син аны махсус ?йр?тм?де?ме? – дип сорады Галим?ан.

– Юк, – дидем мин.

Аны ?ичкем махсус ?йр?теп утырмый, ул ?злегенн?н шулай ?йр?н? ик?н.

Д?рт-биш айдан Р?ст?м авырый башлады. Ул бик с?ер й?ткер?, бугазы кысыла кебек иде. ?ченче к?нне буыла ук башлады. Мин курыктым. Галим?анны уятып, х?лне а?латтым да, баланы к?т?реп, больницага чаптым. Бала бик авыр итеп сулый. «Ни ?чен ми?а ярд?м итмисе??» диг?н т?сле, к?зл?рем? тилмереп карый. Тиз арада хирург килде. Р?ст?мг? операция ясадылар. Аннан безне йогышлы авырулар больницасына озаттылар. Ул т?нл? тыныч йоклады. Ирт?н елмаеп уянды. «Ашыйсым кил?», – дип, к?м?ч сорап алды. ?ткер тешл?ре бел?н кытырдатып ашый башлады. Ул арада палатага табиблар килеп керде. Баланы? ашаганына с?енеп карап тора башладылар, ?мма кин?т аны? й?зе ?итдил?неп китте. «Ни булды ик?н?» – дип, мин балага тек?лдем. Аны? к?зл?ре йомылып, к?з т?пл?ре к?л?г?л?неп баралар. Й?р?гемне курку басты. Мин:

– Р?ст?м!?– дип кычкырып, аны? караваты янына ч?ктем ??м кулларына ?релдем.

Табибларны? берсе:

– Энд?шм?гез, ярамый, – дип, минем кулларымны тартып алды.

Кемдер:

– Й?р?к параличы! – дип куйды.

Р?ст?м 1931 елны? 21 мартында ?лде. Д?ньяда нибары д?рт ел да д?рт ай ярым яш?де.

Р?ст?мне к?м? шул ук к?ннеме яис? икенче, ?ченче к?ннеме булды – анысын б?генг?ч? ачык х?терл?мим, ч?нки ул к?нн?рне минем акылым томан эченд? иде. Р?ст?мне ничек каберг? т?шер?л?рен д? белмим. Тик шул ист?: Галим?ан бу авыр к?нн?рд? аяк ?стенд? й?рде. Вакыт-вакыт таягына ике кулы бел?н таянып, ?йтк?н с?зне ишетмич?, таш кебек катып калган мизгелл?ре д? булды. Й?зе каралып к?йде, к?зл?рене? нуры с?нде, л?кин бер тамчы к?з яше т?км?де.

Берд?нбер баласы ?лг?ч т?, к?зенн?н яшь чыкмавы Галим?анны? каты к??еллелегенн?н т?гел иде, билгеле. Киресенч?, ул бик нечк?, сизгер к??елле, ми?ербанлы кеше иде. К?р?ш бел?н, каты эш бел?н ?тк?н тормышы аны тотнаклы итеп т?рбиял?г?н, ?з-?зен тыярга ?йр?тк?н, рухын ныгыткан. Язмышны? м?рх?м?тсез, м?гън?сез ????мн?рен? ул бирешм?ск? тырыша. Авыруы бел?н к?р?шер ?чен ген? д? а?а никад?р рухи к?ч кир?к! Бу авыруны ул табиблар язып бирг?н дарулар бел?н ген? т?гел, ? д?валануына зарар китер? торган б?тен н?рс?д?н ?зен тыя бел?е бел?н д? ?и?? иде.

?с?рл?р

Яз башы (Хик?я)

1

Мин унбер яшьл?рд? булганмындыр, я?а гына укудан кайткан идем.

– Балам, бар, китер ?ле ми?а ша??д?тнам??не! – диде ?ни ми?а.

Мин моны сабырсызлык бел?н к?т? идем. Урынымнан ничек сикереп торганымны белмим. Аягым ?ирг? тияр-тим?ст?н чабып, язу ?ст?лен? килдем. Анда китаплар, д?фт?рл?р ята, шулар ?стенд? алтын бел?н язылган кыймм?тле к?газь ялтырый иде. Мин моны тиз ген? эл?ктердем д?, зур к?р?шт? ?и?г?н батырны? алган б?л?ге сыман тотып, ?ниг? китердем.

Бу минем к?пт?н т?гел алган м?кт?п ша??д?тнам?м иде.

Ша??д?тнам? кулыма керг?нн?н бирле, мин аны ме? тапкыр укыган, анда ни барын яттан ук ?йр?нг?н идем. Шулай булса да, никтер аны ?ни авызыннан ишет?се кил?, анамны? аны укыганын ты?лыйсым кил? иде.

«Ни дисе?, ?ни, ярыймы?» диг?н бер караш бел?н аны? к?зл?рен? тек?лдем. ?авап к?т?м. Ул бернич? кат салмак кына к?з й?ртеп чыкты да ми?а ишетелерлек итеп «биш, биш ярым» дип укып китте.