Галимҗан Ибраһимов. Тәрҗемәи хәле, истәлекләр, әсәрләр, анализ үрнәкләре, дәрес эшкәртмәләре, сценарийлар / Избранное (на татарском языке)

Бу ми?а шундый авыр ??м яман булды. Мин т?немд? янып торган бер утны? с?н?ен, эчемне? ту?ганын тою кебек бер хал?тк? килдем.

Д?ртсез ??м калтырап, икенче ?имне куйдым да я?адан салдым.

Кармак суга т?ш? бел?н, эчемд?ге у?айсызлык тагы басылды. Мин, тагы элект?геч? кызма бел?н камышыма к?з тег?п, зур да, матур да булган балыклар к?т? башладым.

Астан гына алмыйлар мик?н дип, ипт?шл?рг? к?з салам, юклыгын белг?ч, к??ел азрак тынычлана иде.

Ах… булмады.

Ипт?шл?рд?н берсе, ялтыратып, яр башына атты. Ниндие тагын! Кармакка бик сир?к каба торган бик зур, бик матур кызылканат балыкны? ялтырап яр башына атылуы бел?н, ??мм?без кармакларны ташладык та шул б?хетле ипт?шебез янына килдек.

Ул, су кырыена ?л?нг? т?шк?н балыкны? ?стен? егылып, тотарга маташа. ?зе бизг?к кебек калтырый, кабалана иде, аны? балыгын к?р? бел?н, барыбызны? да эчен? х?ср?т уты кабынып, шул балыкны? ?зебезг? эл?км?вен? эчт?н к?ендек. Минем к??елем? «Мин балык булсам, гел?н ми?а гына кабар идем!» диг?н бер уй килде. Бу шундый турыларда минем башыма ??рвакыт килг?ли иде.

Эчт?н кызыксак та, тыштан белдерм?дек, берн?рс? д? ?йт? д? алмадык, тик эчке ?рн?л?ребез бел?н:

– Ну, малай, Апрай! Башлап син алды?, кул арты? авыр булса, бирербез кир?ге?не! – диешеп, я?адан кармакларыбызга килдек.

Теге малай, яшь, ?йр?нм?г?н булганга, балыгын ?аман урнаштырмаган, к?зен ала алмый кызыгып, уйнатып тора иде.

Мен? бервакыт шалт-шолт итк?н бер тавыш ишетелде.

Карасак, малаебызны? й?зе агарган, ике кулын тыгып, су читен бутап ята: ай бичаракай, балыгын ычкындырган… В?сс?лам!

Г?на?ны яшерер х?л юк, тыштан: «Ну со?, зур иде, ?й, берк?н Ша?и картны? н?р?т? бел?н алган чуртаны чаклы бар иде!» – диешс?к т?, эчебезд?н шатландык.

Икенче балыкны мин алдым. Л?кин и? кечкен? ??м и? кадерсез бер яман б?рде иде. Ипт?шл?р ??мм?се беравыздан:

– Карагыз ?ле, Салихка ч?нч? бармактан да зур бер балык капкан! – дип к?лештел?р.

?итм?с? тагы, бер явызы:

– Ну, Салих, батыр ик?нсе?, ничек тартып чыгара алды? шундый зур балыкны!?– дип м?сх?р? кылды.

Мин эчемн?н янсам да, тыштан сер бирм?дем:

– ?, алаймыни?.. К?зегез кызамыни?.. Сезг? ул да юк бит ?ле! – дидем.

3

Башлап алучыны? кул арты яман булмады, килг?н бушка китм?де, ??мм?без д? диярлек балыклар тотып, арада кармакка бик сир?к туры кил? торган зур алабугалар, ш?к?л?р, шамбы, карабалык кебекл?р д? бар иде. Шулай булса да, ипт?шл?рд?н кайбер??л?ре, моны? бел?н ген? кан?гатьл?нмич?, Юныс картны? к?лг? салган мурдасыннан бернич? чуртан да урладылар.

К?лд?н китми каптыруыбыз бернич? с?гать д?вам итте. Тоташтан кармак саклап утыруыбыз бераз ялыктыра да башлаган иде. Кармакларыбызны зур балыклар гына кабарлык итеп тир?н?йттек т? тау башына менеп киттек. Анда безне? ?чен бернич? т?рле юаныч бар иде. Кош ояларын, йомран ?нн?рен карадык. Еланнар эзл?дек, катканрак булса да, юалар, я?а гына чыга башлаган балтырган к?пш?л?ре ашап, со?ра у?ым ягына какыга чыктык.

Алып килг?н икм?кл?р бар иде, аны ашадык. Тирл??не басу ?чен коенып алдык. К?н эссе, ?ава кызу иде. Йомшак в? ?ылы суда бик р?х?т булып калды. Инде башка кызыклар бетк?н иде, тау буенда ки?, юка ташлар ?ыйнадык та дулкынсыз к?л ?стенн?н «си?а нич? ?п?й кир?к?» дип атыша башладык. Л?кин мин, мо?а оста булмаганга, артык кызыгын тапмадым.

Шулай итеп, ??йне? озын к?не безг?, бигр?к т? ми?а, бер д? тоелмый, б?йр?м кебек к??елле ?теп китте. Кояш т?б?н?йде, к?н кичекте, ?ава к?ндезгед?н ?лл? нич? д?р??? йомшарып, эчеп туйгысыз бер х?лг? килде. ?стебезг? карап торган карт урманны? ки? яфракларыннан, икенче яктагы у?ымнардан чыккан дымлы ?ава ч?ч?к исл?ре бел?н берг? кушылып, борынга тоелырлык м?рт?б?д? булган бер т?м а?кый иде. Бу ?зен? башка бер р?х?тлек бир? иде.

Ипт?шл?рд? ялыкканлык сизел? башлады. Малайлар, авыл ягына карангалап, ?илк?л?рен кашыйлар. ?лл? нид?н, бик ?к кызык тапмаган Гали атлы бер ипт?шебез:

– Кич т? булып кил?, кайтырга кир?к инде, малайлар, – диде.

К?бебез моны? с?зен ку?тл?дек.

Тик ?лл? нинди бер к?ч бел?н малайларны буйсындыра торган Тимерк?й бел?н Апрай гына каршы т?штел?р. Алар ??рвакыт тиск?рел?нерг? ярата. ?ле д? кечек башларыннан, ?лл? нинди с?зл?р чыгарып, телл?рен? салыштылар:

– Н?къ кабар чак ?итк?ч кен? кайту була диме?! Кичк? таба балык бик каба ул!.. Ч?нки… ф?л?н… т?г?н! – дип, кире тордылар.

Ирт? кайтсалар, аларны эшк? кушачаклар, шуны? ?чен алар булган чаклы со?га калырга тырышалар ик?н. Без барыбыз да кайтуны тел?с?к т?, ?и?? алмадык, тагы каптыра башладык… Л?кин баягы д?рт бетк?н, к??ел с?нг?н иде. Кармакка к?п карамыйча, ?илк?л?рне кашып яис? балык санап маташа идек.

Кояш баешы ягыннан кара куе болыт чыгуы безне тагы борчый башлады. Т?рле яктан кайтуны кайгырта башладылар. Бая ук кайтырга омтылган Гали:

– Яхшы чакта кайтып калыйк, малайлар, инеш ягыннан кап-кара болыт та к?т?релде, – дип с?йл?н? башлады. Башкалар да:

– Кайтыйк, малайлар, кайтыйк, – дип, моны ку?тл?дел?р.

Л?кин теге тиск?рел?рне ?и?еп булмый, алар ?аман:

– Я?гыр килс? ни була ди… Тоз т?гелсе?дер ?ле, эрем?ссе?! ?йд? ашы? суынмыйдыр! – дип, кире суга бирдел?р.

Болыт тизлек бел?н зурайды. Тагы ныграк калыная да, карала да т?шеп, безг? якыная бара иде: ?ил чыгуы а?а тагы зур ку?т булды.

Башта кояш баешыннан гына чыккан болыт тиз арада ки??йде: катлаулы-катлаулы булып, безг? таба ишелеп килг?нд?й агып, бернич? минут эченд? к?к й?зен каплап алды.

?ил к?ч?йде. Шуны? бел?н берг? к?лне? й?зе, берд?нбер ?зг?реп, тын в? шома х?ленн?н каты в? ку?тле дулкынга ?йл?нде, ?лл? нинди шомлы тавыш бел?н шаулый, к?кк? таба куркыныч р?вешт? омтылган кебек тоела башлады.

Кояш болыт эченд? югалып, ак в? якты д?нья берьюлы кара?гы, к??елсез х?лг? керде. Болар ?стен? тау-таш ?имерг?нд?й булып, к?к к?кри, бер минутта б?тен д?ньяны утка чолгардай к?ренг?н коточкыч яшен яшьни башлады. Ни дип т? ?йт? м?мкин булмаган бер курку, каушау эчен? чумдыра иде. Аяз матур к?нне? кин?т коточкыч кара?гы бер к?ренешк? ?йл?неп, ?ил-давыл, яшенн?рне? кузгалуы теге тиск?ре ипт?шл?ребезне д? яхшы ук каушатты булса кир?к. Алар инде х?зер ?зл?ре: «Й?, сыерланмагыз, тизр?к булыгыз. Тизр?к чабыйк!» – дип кыстарга тотындылар.

Без барыбыз да балалар булып, мондый яшенле я?гырлардан куркып гад?тл?нг?нг?, бер кулга кармакны, икенчесен? ?епк? тезг?н балыкларны тоттык та к?л буйлап чаба башладык. К?лне? аргы башында булдыгыбыздан, авылга кайту ?чен бер чакрым озынлыгындагы к?л буе бел?н барып, теге куркыныч камышны ?т? лазем иде.

?ил тагы к?ч?йде. Дулкыннар тагы ш?б?еп, кара?гы к?л ?лл? нинди бер тавыш бел?н улый, б?тен к?л к?кк? таба сикереп, ?лл? нинди яман итеп шаулый, ямьсез т?с бир? иде. Бая к?зне ала алмыйча караган к?л х?зер, к?з т?шс?, ?анны ту?дырып ?иб?р? иде.

К?к й?зенд?ге болыт катлавы ?аман арта, ?аман калыная, куе томанлы кара?гылык кушыла бара, яшен, к?к к?кр?? баягыдан да яман р?вешк? кер?, шулар бары ?ыелып, ?аны?ны бармак очына китерерд?й була. ?сте?? тау-таш ишелеп кил? д?, шул минутта яшен, башы?а тиеп, б?тен г??д??не яндырып ташлар кебек тоела иде.

Шулар ?стен? ?зебезне? теге куркыныч камышка якынлашуыбыз безне? куркуны тагы ме? кат арттырып ?иб?р? иде.

?итм?с? тагы, бая гына: «Тоз т?гелдерсе?, эрем?ссе?!» – дип батырайган тиск?- ре малайларны? беренчесе, безд?н д? артык каушап, ?лл? нинди куркынычлар хакында тукый башлады:

– Тизр?к чабыйк, малайлар, тизр?к… ул-бу булганчы, мен? бу камышлыкны чыгып калыйк. Минем абзый бу камышлык эченд? ажда?а к?рг?н. Ул ?ил-давыл, болыт бел?н к?т?рел?, имеш, ди. Шу?а очрый к?рмик!.. – ди.

Ажда?а… ажда?а!.. Ух… нинди коточкыч н?рс?! Моны? исемен ген? ишет? бел?н, минем куркуым ?лл? нич? кат артып кит?. Бу мин уйлый ала торган н?рс?л?рне? и? усалы, и? явызы ??м и? коточкычы иде. ?енн?н, албасты, су анасыннан, упкыннан бигр?к мин шу?ардан курка идем. Аны? ?зен к?р? т?гел, хакында с?йл?г?н ?киятл?рне ты?лаган чакта да, к?з алдыма ?лл? нинди явыз, куркыныч сыйфатлар килеп, т?нн?рем чымырдап кит?, кая булса да сыенырга бер урын эзли башлый идем. Бу чакта авылыбызны? т?мле, килешле итеп ?кият с?йл?? бел?н даны чыккан Ф?хрине? с?йл?г?нн?ре, и? элек ишет?ем булганга, ?ле д? исемн?н чыкмый: «Тауларда й?ри торган туз башлы кечкен? еланнар бармы, – ?н? шулар, й?з яш?с?, ажда?ага ?йл?н?дер, ди. Шуны? ?чен аны к?рг?н берен ?тер? барырга кир?к, ди. Аны? ?чен бер д? г?на? булмый, ди. ?г?р инде аны ?терм?с?л?р, й?зг? ?ит? д?, ди, ажда?а бу- ла, ди.

Ул камышлы ??м кеше кер? алмый торган к?терлекл?рд?[2 - К?терлек – сазламык.] була, ди. Аны минем бабам к?рг?н: буе унбиш колач, калынлыгы ат чикле, ди. Шундый батыр, ди, сулышы-теше бел?н зур ?гезл?рне ерактан суырып аладыр, ди. Ул шул камышта ята бир?, ди. ?г?р д? тир?-якка зыяны булмаса, ята да ята, ди. Зыян ит? башласа, маллар, ад?мн?р, хайваннар алса, болыт килеп, ?ил-давыл бел?н к?т?реп кит?, ди.

Шуннан алып кит?, кит?, кит? ик?н д?, ди, ?иде ди?гезне, ?итмеш д?рьяны чыгып, Каф тауларына алып барып, гел еланнар, ажда?алар гына кайнап, ыжгырып ята торган бер т?псез м?мер??г?[3 - М?мер?? – тау тишеге.] ташлыйдыр, ди. Моннан к?т?рг?н чакта ажда?а каршы торырга тели ик?н, ди. Ф?решт? аны тимер чылбырлар бел?н авызлыклаган булганга, ай-ваена карамыйча тарта бир?, ажда?а тир?-яктагы зур агачларга, ташлар- га урала ик?н, ди. Л?кин ф?решт? аны калдырмый, шунлыктан карт агачлар тамырлары бел?н ?зелеп чыгалар, ташлар к?ч?л?р, ди.

?г?р д? ажда?а тир?-якка зыян тидерм?с?, ме?г?ч? яши ик?н д?, ди, аннан ары юха еланга ?йл?н? ик?н, ди. Юха булгач, ул ?ен, п?ри кебек булып, т?рле сыйфатларга кер? ала, имеш, ди… Элг?ре безне? авылда бер карт булган. Берзаман шул карт яшенле к?нд? урманнан кайтып кил? ик?н, ди. Юлда япь-яшь бер кыз очрап: «Абзыкаем, мине ген? арба?а утыртсана!» – дип ялына башлаган, имеш, ди. Бабай кызганып утырткан, ди. Мен? аты гыжлый башлаган, манма суга т?шк?н, ди. Бераздан со? теге кыз: «Ту?ам, ту?ам, куены?а алсана», – дип ?йт?дер, ди. Бабай алган, кыз тагы, елый башлап: «Авызы?а кертс?н?», – ди башлаган. Шул чакта яман тавыш бел?н к?к к?кр?п, яшен яшьн?п ?иб?рг?н д?, ди, кызны яшен ташы атып, шул ?ирд? юк итк?н, ди. Мен? бу да чын кыз булмаган, юха елан булган, ди. Теге картны? авызына керг?н булса, аны да яшен суккан булыр иде, ди. Яшен ул м?селман кешег? тимидер, ди, тик шундый ?ен, иблисне атам дип, ялгыш кына эл?г?дер, ди…»

Ажда?аны? к?т?рел?е хакындагы хик?ял?р тагы к?бр?к булып, ?земч?, алдау ихтималлары булмаган ад?мн?р, урынын, к?нен ?йтеп, ?з к?зл?ре бел?н к?рг?нлекл?рен, нинди атлар, ад?мн?рне эл?ктереп алып, егермеш?р чакрым читк? тетеп ташлаганын с?йлил?р иде.