Галимҗан Ибраһимов. Тәрҗемәи хәле, истәлекләр, әсәрләр, анализ үрнәкләре, дәрес эшкәртмәләре, сценарийлар / Избранное (на татарском языке)

Эчемн?н бер н?рс?, бер к?чле ялкын, кайнап, бугазыма, битем? таба кил?. ?ни моны белде, ахры. Арык, талган кулларыны?, аркамнан с?еп, ?ылы в? м?х?бб?тле кочакка алганын, н?къ й?р?гене? ?стен? кысылганымны ?ле д? бик ачык х?терлим. ??р х?рефе эчке бер тел?к, м?х?бб?т в? изге уй бел?н тулган «Р?хм?т, балам, р?хм?т, к?з нурым, б?гырем… тырышкансы?» диг?н с?зл?ре ?ле д? колагымда тора кебек тоям. Шул с?зл?рд?н со? ?нине? к?земн?н, ма?гаемнан ?б?ен каберг? керг?нче оныта алмаслык бер тойгы бел?н каршы алганлыгымны х?зер д? исемд? саклыйм.

Шуннан со? арада р?х?т в? т?мле бер тынлык туды.

Артык с?з, артык р?хм?т ишетм?дем. Л?кин ?мет в? м?х?бб?т бел?н тулган ул ?лк?н, матур в? тир?н м?гън?ле к?зл?рд? т?ш?рг? калтырашып торган эре б?ртекле яшьл?р ялтырый, алар ничаклы яшерелерг? тел?нс? д?, ирекле-ирексез керфек очына килеп, бер?м-бер?м саргылт й?зд?н т?г?рил?р иде.

Боларны? нид?н в? ни ?чен килг?нен мием белм?с? д?, эчем сиз? иде. Й?р?кне? ?лл? кай ?ирл?ренн?н кайнап чыккан бу яшьл?рг? эрем?ск? к?чем ?итм?де. Белмим, нид?ндер к??елем йомшарды. К?зл?рем яш?реп, я?ак буйларым чылана башлады.

??рн?рс?м, ??р тел?гем камил, артык ?ич… ?ичбер н?рс? кир?к т?гел иде. Мин ?нине? берд?нбер баласы ??м юлдашы булганга, ул мине, халыкча ?йтк?нд?, ?рм?г?н ?ирг? утыртмый – шул д?р???д? якын ??м ?з тота иде. Мин шул ялкында яна, эри идем. Ул арада ч?й ?зерл?неп, ?лл? нич? айлар сагынып й?рг?н сыйлар бер?м-бер?м ?ст?лг? тезелдел?р.

Озак ??м т?мле итеп эчтек. ?ни искиткеч ваклык бел?н минем м?кт?пт?ге тормышны сораша башлады. Минем укуым, ипт?шл?рем, имтиханнарым, х?лф?не? минем хакымда ?йтк?н с?зл?ре эн?сенн?н ?ебен?ч? с?йл?шелде, кат-кат кичелде.

Ч?йд?н со? укыган китапларымны, язуларымны ?ентекл?п карады да, ??мм? н?рс?мн?н риза булган т?сле итеп:

– Бар, инде х?зер тышка уйнарга чык! – диде.

Шат, р?х?т, к??елле х?лд? йортка чыктым. Тугыз ай бертоташтан м?кт?пт? торып, бу к?н т?нл? ген? кайттыгымнан, ??рн?рс? бик сагындырган, ??рберен я?ача к?реп й?рисе кил? иде.

Бакчадан, андагы т?т?л в? агачлардан башлап б?тен йортны: сарай, кел?т, абзар ??м ындырларны аерым кереп карап, ??мм?се бел?н ис?нл?шеп чыктым. Минем б?хетк?, к?н бик аяз, к?к саф в? ачык булып, кояш та т?шлекк? таба акрын гына тек?п бара иде. Шундый матур к?нд?, шундый зур шатлыктан со? ?земне гомеремд? беренче м?рт?б? аерылып, я?а, х?зер ген? кавышкан бу иске танышларым эченд? к?р? ми?а ?лл? нинди бер кызык та, р?х?т т?, ?лл? н?рс? д? сыман тоела иде. ??рн?рс? матур, с?йкемле кебек булып, шатлыгым эчк? сыймый, к??ел ?лл? кая сикер?, ?лл? н?рс?м ?лл? ни бел?н тула да ташып т?гелерг? тора т?сле хис ител? иде.

Ул арада минем кайтканны ишетеп, к?рше малайлар – борынгы дуслар да килде. Башта алар ятсыныбрак, мине ?лк?нсенебр?к торып, к?р?г? б?йл?нешеп кит? алмасак та, бер-ике минут ?т? бел?н, арадагы п?рд? югалды. Без тагы элекке Апрай, элекке Салих булып уенга ябыштык.

Нинди уеннар башлап ташлаганбыздыр, анысын ачык х?терли алмыйм. Шулай да ?зебезг? м?гъл?м «Туп», «Кыекбаш», «Ат-ат» ларны? берсе д? калмады. «?ке, п?ке, ышкылаган с?ке; ч??к?, чыпчык, син кал, бу чык!» дип санаша торган «Урам аша куяннар» га да ?ителде булса кир?к.

Л?кин болар гына минем кыш буена ?ыелып килг?н уен д?ртен баса алмады. Ни д? булса тагы да кызыграк, тагы да ?анлырак, б?йл?гечр?к бер кызык, бер н?рс? эзли башладык. Т?рлед?н т?рле с?з китте. Арадан берсе:

– ?ил д? юк, балыкка барсак, ш?п т?ш?р иде! – диде.

Бу ки??шне и? элек мин к?т?реп алдым. Балык каптыру – минем бик б?л?к?й чактан ук с?йг?н эшем. Мин ??йне? б?рк?, озын, эссе к?нн?ренд? ерак суларга балык каптырырга барып, к?н буе ?лсер?п, талып й?ри, шунда ?зем? зур р?х?т таба идем. Шу?а к?р? теге малай «балык» диг?н с?зне авызына алу бел?н:

– Ну, тапты?, малай! Кит?без, валла?и, кит?без! – дип кычкырып ?иб?рдем.

Арада кирел?нг?н ипт?шл?р бар иде, аларны да димл?п к?ндердем. Шулай итеп, балыкка китм?кче булдык. Мин тиз ген? ?йг? кердем д?:

– ?ни, мин балыкка барам! – дидем. Аны? й?зенд?, тавышында ?иб?р?се килм?г?нлек билгесе булса да, мин куймый сорагач:

– Ярар, барса? бар инде, бер?к саклана к?р, тир?нг? якынлашма, мурдага кагыла к?рм?! – диде.

Былтырдан калган ?зер кармак бар ик?н, шуны алдым да, кая басканымны белмич?, малайлар янына чаптым.

Ну, валла?и, бу малайларны! Сыер кебек й?рил?р, аякларын атлый алмыйлар. Тимерк?й бел?н Апрай ?ле ?аман килеп ?ит? алмаганнар!

Б?ген минем гел чабасым, чаптырасым гына кил?, атлап й?р?не б?тенл?й оныттым. Т?немд? тирем? сыймаган бер к?ч, бер д?рт бар т?сле: сикер?се, дулыйсы, ?лл? нинди биек ?ирл?рг? мен?се, егыласы кил?. Шу?а к?р? малайларны? акрыннавына ачуым килде. ?ле ?аман юклар! Алар артыннан барырга яис?, кычкырып, тавыш бе- л?н чакырырга ми?а килешеп бетми инде, шунлыктан янымдагы Ибрайдан бертуктамый тегел?рг?:

– Тизр?к! – дип кычкырта торам.

?н? алар да кил?. Х?зер кит?без.

Балыкка кая барырга?

Бу турыда с?з чыкты. Ялкаурак ипт?шл?р авыл янындагы инешк? барырга димлил?р. Л?кин мин а?ар барлык к?чем бел?н каршы тордым. Ч?нки бу, берд?н, бик сай, пычрак. Икенчед?н, анда кечкен? балыктан башка н?рс? капмый. Малайлар да икег? аерылып, бераз тарткалаштык. Шулай да азактан безне? як ?и?де. Авылдан байтак читт?, ялан-урман уртасында булган Кондызлы к?лг? юн?лдек.

Авылдан чыгу бел?н, к??ел тагын ки??йде. Кыш буена м?кт?пне? тар б?лм?сенд?, китаплар, кара такталар эченд? ген? к?н уздырган ад?мне, мине, яшьт?н ?к ?сл?ренд? аунаган кырлар, яланнар, таулар аерым бер якынлык бел?н каршы алган кебек тоелалар. Шуларны? ??рбере мине куандыралар гына.

Б?ген майны? урталары булганга, кояш ерак, л?кин туры ??м матур карый. Б?тен ?ир й?зе язны? г?з?ллеге бел?н чолгана, ??р ?ирд? тын гына, акрын гына бер шатлык сизел?.

Инешне? ике ягына тезелг?н таллар, яшел яфракка к?мелеп, акрын гына, сак кына тавышлыйлар. Аны? б?тен килешен? ??елеп яткан ки? яшел тугай кит?. Бу ки? в? дулкынлы ?л?н ди?гезене? н?къ уртасыннан назлы кыз й?реше кебек боргаланып-боргаланып аккан елга ?зене? к?мешт?й ялтыраган т?се бел?н б?тен тир?-якны? к?ркен ?лл? нич? кат арттырып ?иб?р?.

?н? ерак таулар, урманнар, ?н? матур гына дулкынланып к?рен? торган у?ым басуы, ?н? безне? юк?д?н ясалган тубаллар бел?н ?ил?к ?ыйган уйсулар. Болар бар да биз?нг?н, бар да х?тф?д?й ?л?нн?р бел?н т?ш?леп, сары, кызыл, ал ч?ч?кл?р бел?н матурланганнар. К?нне? эсселегенн?н ??мм?сене? ?стенд? ?лл? н?рс? ялтырый: бераз ?лсер?г?нр?к тоелалар. Бу ч?ч?кл?р, бу таллар ?стенд? кечек ??м матур кошлар ?зл?рене? ди?гез артыннан алып килг?н мо?нарын, шатлыклы к?йл?рен, сандугач ?зене? иге-чиге булмаган м?х?бб?тен сайрый. Кая гына карама, ?ан, к??ел к?т?рел? торган мо?нар, матур к?ренешл?р ген? очрый.

??ркем «яз» ди, ??ркем аны эче-?аны бел?н сиз?. ??рн?рс? аны? чиге булмаган матурлыгына, мо?ына баш ия, барлык ?ирен аны? г?з?ллеге чолгый да йомшак кына, яшерен ген?, тын гына булган шатлыкка, б?хетк? чума.

…Без шулар, шул матурлыклар уртасыннан, шул мо?нар эченн?н, табигатьне? ?стенн?н ярып барабыз… ?н? безне? алдыбызда, барачак юлыбызда, ки? яшел ялан бел?н биек ??м урманлы тау уртасында, зур, т?г?р?к, сихерле к?л ялтырый… Ничаклы матурлык!

2

Авылдан ?ч чакрым ераклыкта булган бу зур к?лг? ми?а бала чактан ук бик к?п й?рерг? туры кил? иде. Тир?-ягындагы к?ренешне? бик матур булучылыгы, ?зене? у?айлыгы ??рвакыт мине тарта, балыкка, су керерг? дип еш-еш чаптыра иде. Моны? т?н, к?н батышы яклары ки? в? тигез иген басуы булып, безне? н?къ шул к?лг? башы т?ш? торган ?иребез бар. Шунда, янып-к?еп, урак урган чакларда бу к?лд? су коенып та бик р?х?тл?н? идем.

К?лне? кыйбла, кояш чыгышы яклары бик биек, бик зур урманлы таулар бел?н чикл?нг?н булганга, ?земне бел? башлаганнан бирле моны? калын, куе, карт агачлары, андагы акланнар арасында т?рле ?имешл?р ?ыярга й?ри в? шунлыктан болар иске бер таныш, якын кебек тоелалар иде. К?лне? тир?-ягында булган ??рн?рс? матур, ??рн?рс? к??елле, тик авылга караган башы гына бераз шомлырак иде.

К?лне? бу ягында озын, к?п ?ире кеше д? кер? алмаслык булган к?ллек ??м баткаклы бер камышлык бар. Халык моны? хакында ?лл? нинди ят, куркыныч ?киятл?р с?йли. Шу?а к?р? бу камышлык мине бик шикл?ндер?. А?а якын кил? т?гел, х?тта исемен ген? ишет? д? к??елг? бер каушау бир? башлый. Л?кин балык д?рте минем мондый куркуларымны ?и?де.

Без белг?н сулар эченд? моны? чикле балыклысы булмаганга, к??ел, ?ичбер куркуга карамыйча, мо?а тартты. Мен? килеп т? ?иттек.

Ярый б?хет бар ик?н ?ле: к?лд? ?ичбер дулкын юк, ул бик тын, тонык булып, к?зге кебек шома, тигез ялтырый, тик яланга караган башы бик аз гына шадраланып тора. Л?кин аны? безг? ???мияте юк, без барыбер ул ?ирг? бармыйбыз. К?лг? килеп ?итк?ч, тагы р?х?тр?к, тагы кызыграк тоела башлады. Бик к?п хатир?л?рем багланган бу к?лне бик к?пт?н к?рм?г?нг?, к?л ?зе д?, аны? тир?-ягын чолгаган карт агачлар да, яш?реп, г?рл?п утырган у?ым да ми?а б?ген аерым бер якынлык таныталар, ??мм?се бел?н ис?нл?ш?се кил?, бар да к??елне кузгата, д?ртне арттыралар иде.

Ипт?шл?р ис? к?лне?, тир?-якны? матурлыгыннан, танышлыгыннан бигр?к ?ил булмауга куаныштылар, ч?нки ?ил-давыл булса, к?л дулкынлана да, каптыруны? кызыгы калмый, балыклар да юньл?п эл?кми башлыйлар. Бу к?лне? кояш чыгышы ягында, зур урманлы тау астында, ташлары ?ск? аварга торган бик биек яр бар. Монда балыкны? и? ш?п каба ик?нчелеге безг? к?пт?н билгеле иде, и? башлап шунда каптырачак булдык. Б?т?н чак булса яис? бер?р ад?м шунда керерг? кушса, без «куркабыз» дияр идек, балык ?чен булгач, курку иск? д? килм?де. Без килг?нд?, кояш т?шлекк? якынаеп кил?, к?н яхшырак эссерг?н д? иде. Л?кин бу безг? бер д? беленм?де. Теге ярны? астына кояш тим?г?нг?, каптыра торган ?иребез к?л?г?ле ??м салкынча булып, аерым бер р?х?тлек бирм?кт? иде.

Ярны? астына тавыш-тынсыз гына кердек т?, т?рле ?ирг? урынлашып, кармакларны ?зерли башладык, ??мм?без тын, ??мм?без ашыга, кабалана иде. ?зебезч? балыкны? к??елен? бик ошарга тиеш булган ?имн?рне куйдык та:

– Кармак салдым, й?гереп кап, яр башында ялтырап ят! – дип, кармакларны суга ыргыттык.

Кармакны? суга кит?е бел?н, барлык т?нем кайнап, эчем ?лл? нинди бер кызу бел?н тулганын тойдым.

Монда и? башлап алуны? артык бер кызыгы, м?рт?б?се бар. Шунлыктан ??ркемне? ипт?шл?рд?н алдарак эл?ктер?се кил?.

Малайлар бар да тын, бар да шым, шылт итк?н тавыш та юк. ??ркемне? й?зенд? кулы бел?н тотып, кармагына каптыру м?рт?б?сен? ?итешк?н бер тел?к балкый. Мин м?кт?пт? чагында бер ш?кертне? «балык капсын ?чен дога» сын к?чер?енн?н «ялган!» дип к?лг?н идем. Х?зер шу?а ?кен? башладым. Кем бел?, ?лл? чындыр, алган булсам, ?лл? файдасы да тияр, ?лл? ?зем и? элек ??м и? зурларны алган булыр идем. Шулай булса, нинди к??елле булыр иде!

Л?кин ансыз да беренче балыкны ?зем алыр т?сле тоям, ??р минутта мен? эл?г?, мен? эл?г?… дип тора идем.

Кармакка балык килг?нне белдер? ?чен куелган камышка к?зл?ремне тек?п, шатлыклы минутны к?т?м, камышны? ??рбер кузгалышы, селкен?е ми?а зур ?мет бир?… Килде бугай, кармакны шаярта бугай… тф?… тф?… т?керен? башлыйм.

А… ?н? камышым селкен?! Ч?, кузгала… Кузгала ?н?, ?н? торды. Ах… й?р?к суга… башым шаулый… ?зем белмим: ?имне ашыймы, ?лл? бер?р шаян балык мине алдый гынамы? Юк, чын булыр!

Мин шулай аптырап торганда, кармагым т?пк? чумды. Тагы чыкты, инде тагы чумды. Л?кин бик нык, бик каты китте.

Эш бик ?метле иде. Бу чаклы каты алып кит?г? караганда, бик зур ??м нык капкан булуда бер д? шик юк иде.

?земне ?зем белмич?, чикт?н тыш бер кызма бел?н кармакны яр башына аттым. Ни к?рим?! ?име ашалган буш в? ялангач кармак килеп чыкты. Ах… валла?и, нинди яман, нинди к??елсезлек! Бик зур балык к?тк?нд?, буш кармак чыксынчы!