Галимҗан Ибраһимов. Тәрҗемәи хәле, истәлекләр, әсәрләр, анализ үрнәкләре, дәрес эшкәртмәләре, сценарийлар / Избранное (на татарском языке)

«Галия» д? ?ч ел укыганнан со?, Галим?ан м?др?с?д?н кит?, берникад?р вакыт казакъ далаларында м?галлимлек ит?. 1909 елда ул университетка кер? тел?ге бел?н Казан ш???рен? к?чеп кил?, тик хыялы тормышка ашмый, укырга кер? алмый. Егет ?злексез ?злегенн?н белемен к?т?р?, д?нья ?д?бияты классикларын, рус язучыларыны? ?с?рл?рен ?йр?н?. ?д?би и?аты тагын да ?анланып кит?: «Яз башы», «Ди?гезд?», «Уты с?нг?н ????нн?м», «Карт ялчы», «С?ю – с?гад?т» кебек хик?ял?ре басылып чыга. Шул ук чорда публицистик ??м ?д?би т?нкыйть эшч?нлеге д? башлана. 1912 елда «Яшь й?р?кл?р» исемле беренче романын т?мамлый.

1912 ел ахырында Г. Ибра?имов Казаннан Киевка кит? ??м анда ?иде айга якын яш?п, ирекле ты?лаучы сыйфатында университетта укып й?ри. М?селман студентларыны? яшерен с?яси оешмалары эшен? якыннан катнаша. ?леге эшл?ре ?чен 1913 ел ахырында кулга алына ??м июнь урталарына х?тле т?рм?д? утыра. Шул вакыйгадан со? кая гына барып чыкмасын, ни эшл?м?сен – аны? ??р адымы к?з?т? астында була.

Г. Ибра?имов 1913–1914 елларда Казанда чыга башлаган «А?» журналында ?аваплы с?ркатип булып эшли. Аннары ян?д?н Киев, Одесса ??м Сухуми ш???рл?ренд? с?лам?тлеген ныгытып кайтканнан со?, 1915–1917 ел- ларда Уфада «Галия» м?др?с?сенд? укыта. Бу чорда инде ул гыйльми-педагогик хезм?тл?р д? («Татар сарыфы», «Татар н?х?е», «Татар имлясы», «?д?бият д?ресл?ре», «Татар телен ничек укытырга?») яза башлый.

«Ирек» газетасы урнашкан йортны? х?зерге к?ренеше

Фатих-С?йфи Казанлы (1889–1937) – к?ренекле язучы, ??м?гать эшлеклесе. Татарстанны? х?зерге ?лки районы Карамалы авылында туа. Казанда «М?х?мм?дия» м?д- р?с?сен т?мамлый. Уфада «Ирек» газетасын н?шер ит?д? катнаша. 1923–1929 елларда «Кызыл Та- тарстан», «Кр?стиян г?зите» газета- ларыны?, «Я?алиф» журналыны? баш м?х?ррире була. Уфада «Галия» м?др?с?сенд?, Казан пе- дагогия институтында укыта. «Без- не? заман», «Дошманнар», «З?б?р??т» ?. б. ?с?рл?ре басыла. Моннан тыш публицистика, тарихи хезм?тл?ре д?нья к?р?, журналистика ?лк?сенд? д? к?п эшли. Ул – репрессия корбаны.

«Ирек» газетасы – татар-башкорт социал-революционерлары басмасы. Биш ай ярым тир?се эшли. Сентябрь аенда «Авыл халкы» ??м «Солдат тел?ге» диг?н газеталар бел?н берл?шеп, «Безне? юл» исеменд? чыга башлый.

«Ирек» газетасы урнашкан йорт

Йортны? х?зерге к?ренеше

Кырымны?Ялта ш???ренд?Галим?ан Ибра?имов 1927?1936 елларда яш?г?н йорт

1917 елны? мартында Галим?ан Ибра?имов «Галия» д? укытучы хезм?тт?ше Фатих С?йфи-Казанлы бел?н берлект? «Ирек» газетасын, бернич? айдан «Безне? юл» газетасын чыгара. Газета эшенн?н тыш ул халык арасында инкыйлаб м?сь?л?л?ре буенча а?лату эшл?ре алып бара. Милли д??л?тчелек м?сь?л?л?рен х?л ит? ?чен, 1917 ел- ны? маенда М?ск??д? ??м июль аенда Казанда ?ыелган Б?тенроссия м?селманнарыны? ике корылтаенда катнаша. Хакимият башына большевиклар килг?нн?н со? да Уфада ?ыелган Милл?т М??лесе утырышларында татарлар ?чен ?ирле мохтарият идеясен яклап чыгышлар ясый. Учредительное собраниег? Уфа губернасы татарлары исеменн?н делегат булып сайлана. 1918 елда Петроградта (х?зер Санкт-Петербург) ?з?к М?селман комитеты р?исе Мулланур Вахитовны? урынбасары булып эшли.

Г. Ибра?имов Гражданнар сугышыннан со? Казанда яши, и?ат эше бел?н ш?гыльл?н?, д??л?т ??м ??м?гать эшл?ренд? актив катнаша. ?з чорындагы татар ?дипл?ре арасында беренчел?рд?н булып, инкыйлаб, Гражданнар сугышы вакыйгалары («Я?а кешел?р», «Кызыл ч?ч?кл?р»), авылда ??м ш???рд? ??елг?н кискен к?р?ш картиналары тасвирланган ?с?рл?рен («Ад?мн?р», «Татар хатыны нил?р к?рми» (я?а варианты), «Безне? к?нн?р» (я?а варианты)) бастырып чыгара.

Йортны? х?зерге к?ренеше

Кырымны? Ялта ш???ренд? Галим?ан Ибра?имов 1936 елдан со? яш?г?н йорт

1927 елдан башлап Г. Ибра?имов к?ч?еп китк?н ?пк? авыруы аркасында даими р?вешт? Кырымда яш?рг? м??б?р була.

Авыруыны? вакыт ?тк?н саен ?итди т?с ала баруына карамастан, ул ?д?би ??м гыйльми и?ат эшен д?вам иттерерг? тырыша. Л?кин а?а и?ат планнарын ?т?рг? насыйп булмый, 1937 елны? 29 августында аны, «халык дошманы» булуда гаепл?п, Ялтадагы йортында кулга алалар ??м Казан- ны? Пл?т?н т?рм?сен? озаталар. Каты ??залау ??м т?рм? шартларында азып, со?гы ноктага ?итк?н авыруы аркасында ул 1938 елны? 21 гыйнварында т?рм?д? ?ан бир?. ?ирл?н?е Казан ш???рене? Архангель зиратында дип фараз ител?.

* * *

Галим?ан Ибра?имов 1955 елда акланды. Аны? якты исеме ??м ?с?рл?ре рухи тормышыбызга я?адан ?йл?неп кайтты.

Галим?ан Ибра?имовны? Солтанморат авылындагы музей-йорты

Архангель зираты

Г?лсем М?х?мм?дова

Ш???р?? агачы[1 - Ш???р? агачы т?б?нд?ге китаптан алынды: Галимджан Ибрагимов: документы и факты; Галимджан Ибрагимов глазами молодых / авт. – сост. М. Х. Ибрагимов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2012. – С. 293.]

Ист?лек Г?лсем М?х?мм?дова

Зур тормыш (Кыскартып бирел?)

Мин 1923 елны? ??енд?, егерменче яшемд?, Галим?ан Ибра?имов бел?н таныштым ??м а?а кия?г? чыктым. Бу вакытка кад?р ?ле мин бик тир?нн?н уйлана белми торган, уйнап, к?леп, биеп й?рг?н бер кыз идем. Шулай да минем беркад?р белемем бар иде инде, – рус ??м рус телен? т?р?ем? ителг?н чит ил ?д?биятлары бел?н яхшы ук таныш идем. Татар теленд? чыккан ?д?би китапларны да кызыксынып укый идем.

Г?лсем М?х?мм?дова (1903–1988) – СССР Язучылар союзы ?гъзасы, т?р?ем?че, табиб?, биология ф?нн?ре кандидаты, 1923–1933 елларда Галим?ан Ибра?имовны? хатыны, аны? кайбер ?с?рл?рен («Татарлар арасында революция х?р?к?тл?ре», «Кызыл ч?ч?кл?р») рус телен? т?р?ем? ит?че.

Г?лсем М?х?мм?дова Ялтада улы Р?ст?м бел?н

Галим?ан, ми?а ?йл?неп ике-?ч ай торганнан со?, Анапага ял ит?рг? китте. Мин ?йд? ялгыз калдым. Ми?а ипт?шк? ?стерханнан Гайш? апам килеп т?ште. Берк?н ул ми?а:

– ?йд? ?ле, Г?лсем, б?лм??не бераз ?ыештырыйк. Син ?йд? мондый эшне яратмый иде?, х?зер д? ?е?не п?хт?л?п ?ыештырмыйсы? ик?н, – диде.

Ул вакытта без Чернышевский урамындагы 2 нче номерлы Советлар йортында (х?зерге Кремль урамы) 33 нче б?лм?д? тора идек… Без ?и? сызганып эшк? керештек. Башта китапларны р?тл?п куярга кир?к диг?н карарга килдек. Аларны? кайберл?ре берсе эчен? икенчесе тыгылып куелган. Китапларны бер?м-бер?м аерып, тузаннарын с?рттек, к?л?мен?, тышыны? матурлыгына карап, кишт?л?рг? я?адан тезеп куйдык. К?п китаплар сыймыйча артып калды. Аларын ид?нг? ?ст?л р?вешенд? ?еп куйдык. Шунда ?ади Такташ килеп керде… Китап кишт?л?рен? якын килг?ч аптырап калды:

– Китапларга тим?ск? кир?к булгандыр, – дип шикл?неп, башын чайкап торды.

Бернич? к?нн?н Галим?ан кайтты. Китапларны к?рг?ч, й?зен? курку гал?м?те чыкты.

– Син ни эшл?де?, балакай, минем б?тен материалны тараткансы? ич, – диде.

– Нинди материал? Без анда бернинди материя д? к?рм?дек.

– Б?тенл?й сабыйларча уйлыйсы? ик?н ?ле син, балакай. К?п н?рс?не ?йр?терг? кир?к ик?н си?а. Л?кин борчылма, барысын да белерсе?,– диде ??м башымнан сыйпады.

Ул минн?н уналты яшьк? олырак иде. ?лл? шу?а, ?лл? т??риб?м ?итм?г?нг?, ми?а «балакай» дип энд?ш? иде. Икенче к?нне без ик??л?п китапхан?не я?адан иске х?лен? китер? башладык. Эш арасында мин «материал» диг?н с?зне? м?гън?сен т?мам а?ладым ??м китапларны, эчт?лекл?рен? карап, берсе янына икенчесен ?з кулым бел?н тез? башладым. Аны? ми?а бирг?н беренче д?ресе шул булды.

Аннары ул мине чынлап укыту эшен? кереште. Мин Гомер, Данте ?с?рл?ренн?н башлап Блок ??м Маяковский ?с?рл?рен? кад?р я?адан укып чыктым. ?д?би-теоретик ?с?рл?рне д? ул бик ?итди укытты…

Галим?ан бел?н яш?вем минем ?чен гаил? тормышы гына т?гел, ?зен? бер м?д?ният университеты булды.

1926 елны? к?з башы. Урамда салкын. К?н саен диярлек я?гыр ява. Галим?ан эшт?н кайта да, каминны яктырып, утка карап утырып ял ит?. Аннары кабинетына кереп утырып эшли башлый. «?д?бият кануннары» н яза. Бер кичне ул ми?а:

– Балакай, Феняга ?йт ?ле, самовар куйсын! – диде.

С?гатьк? карасам, т?нге ике. Хезм?тче хатынны йокысыннан уятырга кыймадым, кухняга ?зем т?шеп киттем.

– Самовар кайнагач, ми?а ?йтерсе?, ?зе? к?т?р? к?рм?,– диде Галим?ан.

Ул вакыт мин й?кле идем. Самовар кайнады. Инде Галим?анны чакырыйм дип торганда, югарыда буылып-буылып й?ткерг?н тавыш ишеттем. «Бу кем мик?н?» – дип уйладым. Галим?анны? болай итеп й?ткерг?нен беркайчан да ишетк?нем юк иде… Мин баскычтан менг?нд?, ул юынгыч янында б?гелеп басып тора иде. Мине к?рг?ч, кулы бел?н ген? «яныма кил» дип ишар? итте. Янына барып карасам, ни к?рим, юынгыч л?г?не кан бел?н тулган. Беренче минутта мин куркудан кычкырып ?иб?рдем д?, артка чигенеп, аркам бел?н шифоньерга килеп б?релдем. Л?кин шунда ук ?земне кулга алып, врач Терегуловка шалтыраттым.

Х?ле яхшыра т?шк?ч, аны курортка ?иб?р? м?сь?л?се кузгалды. Юлда кан т?кер? башласам, ялгызыма авыр булыр, дип, ул мине ?зе бел?н алып кит?рг? уйлаган иде. Л?кин мин ул вакытта бернич? атнадан бала табарга тиеш идем. Бу х?лд? мин ?зем а?а авыр й?к булачакмын. Галим?ан моны а?лады, Кавказга ?зе ген? китте.

Галим?ан аннан ныгып кайткан т?сле иде, л?кин, ?кенечк?, ул ?зене? с?лам?тлеге турында уйламады. Кайту бел?н ?д?би ??м с?яси эшк? чумды. Бу шартларда врачлар кушканча к?н т?ртибен д? саклый алмады. ?г?р эшен ташлап торырга, бераз ял ит?рг? ки??ш итс?м, ул ми?а:

– Мин – революция солдаты. Шундый к?р?ш вакытында авырыйм дип т?ш?кк? менеп ятыйммы? Юк, булмый, х?л ?итк?нч? к?р?шерг? кир?к, – ди иде.

Моны? н?ти??се бик тиз к?ренде. Татарстан Советларыны? чираттагы съезды башланды. Галим?ан анда делегат булып сайланган иде. Съездны? икенчеме, ?ченчеме к?ненд? Галим?ан утырышка китте. Мин, бераз эшл?ремне эшл?рг? дип, ?ст?л янына барып утырдым.

Башларга да ?лгерм?дем, урамда чана табаныны? шыгырдавы, ат пошкырганы ишетелде. Кызыксынып, т?р?з? п?рд?сене? бер читен к?т?реп, урамга карадым. Ишегалдында Галим?анны? чанасы тора, кучер а?а чанадан т?ш?рг? булыша. Шомла- нып, тышкы ишекне ачарга дип чаптым. Галим?анны? чырае ап-ак. К?зл?ре зураеп калган, х?лсезл?нг?н, авызын кулъяулык бел?н каплаган. Туныны? соры карак?л якасы канга буялган. Шунда ук барысын да а?ладым. Чишендереп, т?ш?кк? яткырдым. Минем инде ачы т??риб?м бар, мондый чакларда н?рс? ярый, н?рс? ярамый ик?нен бел? идем. Шулай булса да, ул ми?а шуны ?йтеп ?лгерде: кием салу б?лм?сенд? тунын чишк?н вакытта ?ич т? к?тм?г?нд? тамагыннан кан кил? башлаган.

…Без 1927 елны? 27 апреленд? Севастопольг? барып ?иттек. Ул вакытта ?ле Севастополь бел?н Ялта арасында автобуслар юк иде. Булса да, без барыбер автобуска утырып кит? алмаган булыр идек, ч?нки Галим?анны? утырып бара алырлык х?ле юк, аны тик яткырып кына алып барырга м?мкин иде. Бер частный лимузин табып, б?ясен килештек. Лимузин ху?асы безне бик акрын, селкетмич? ген? алып барырга ??м Галим?анга ятар ?чен урын ?айларга тиеш иде. Шулай эшл?де д?. Р?ст?м улыбыз да машинада бик тыныч, еламыйча, теземд? йоклап барды. Ялтада без башта ?ч к?н гостиницада кундык, аннары доктор Дьяков безг? Халтурин урамындагы 5 нче номерлы йорттан б?лм? табып бирде. Л?кин Галим?анны? х?ле анда да яхшырмады.

…Бервакыт т?н уртасында мине кемдер югарыга тотып атты да, мин я?адан ?ирг? егылып т?шк?н кебек булдым. Уянып китс?м, б?тен ?й бизг?к тоткандай калтырый, тетри иде. Моннан бер-ике ай элек ?ир тетр?? булып узганга, моны? да ?ир тетр?? ик?нен а?лый алдым. Л?кин бусы к?члер?к иде. Р?ст?мне тиз ген? чаршауга урадым да, ?стем? ашыга-ашыга халатымны киеп, верандага й?гердем. Узышлый Галим?анга:

– Мин сине х?зер чыгарырмын! – дидем, л?кин шунда х?йран калдым, гел урын ?стенд? яткан Галим?ан торып утырган, чалбарын киярг? маташа иде.