Галимҗан Ибраһимов. Тәрҗемәи хәле, истәлекләр, әсәрләр, анализ үрнәкләре, дәрес эшкәртмәләре, сценарийлар / Избранное (на татарском языке)

Кояш бата. ?ирд?н тын гына, сизелми ген? кара?гылык к?т?рел? – т?н кил?. Аны? бел?н берг? тынлык кил?, сиррият[39 - Сиррият – серлелек.] кил?.

Сизелм?ст?н ген? артып барган кара?гылык бераздан куера, б?тен н?рс?не чолгап, к?зне? к?р? алачак ?ирл?рен тарайта, кыса кил?, ни?аять, т?мам куерып, кара т?нг? ?йл?н?. Монда матурлык юк, л?кин серрият бар, ?анга ?зен? башка бер т?эсир бар.

X., бераз куркына т?шеп, минем янымарак кил?, куеныма кер?. Без, биш атна к?реш? алмый, бу к?н кавышкан идек. Шу?а к?р? беренче кич? кад?рле ?к ялкын эченд?без.

Иренн?р, беренче м?рт?б? буларак, озын, ?т? т?мле, ни?аясез татлы булган ?беш?г? бирел?. Бераздан со? теге калын урманлы, зур ку?тле м?т?к?ббир[40 - М?т?к?ббир – эре, зур.] тау артыннан тулган ай к?т?рел? башлый. Д?нья в? табигатьк? я?а к?рек, я?а матурлык арта. Айны? бу нуры ??рн?рс?г? хыялый, м??ссир, л?кин бик м?лаем, г?з?л, шигъри ??м серри т?с бир?.

Без ?аман барабыз, л?кин бик акрын, бик ?ай гына.

Бераздан суны? т?ньяк ярындагы ?р?м?д?н бик сузып, бик ?зеп, ?зене? б?тен с?нгатен сарыф итеп, сандугачны? ни?аясез гали булган с?ю ??м мо? бел?н тулган музыкасы – сайравы ишетел?.

Аны? тавышында мо?, матурлык, м??ссирлек кен? т?гел, болар ?стен? тир?н бер шатлык та, с?гад?т т?, т?брик т? бар т?сле тоела. Г?я ул безне, безне? к??елд?ге ялкынны бел? д?, ад?м гомеренд? бер ген? килеп кич? торган м?с?лсез[41 - М?с?лсез – чагыштырмаслык.] б?хет бел?н безне т?брик кыла, шуны б?тен д?ньяга ч?ч? кебек хис кылына.

Табигать тагы бер кат тына. Тир?-яктагы барлык н?рс?л?р, Т??рене? б?хетле колы – сандугачны? музыкасы т?эсирен? чумып, ?лем тынлыгына бата ??м тыннарын эчт?н алалар.

Бел?мсе?, ни ди былбыл?

«Безне? к??елд?ге хиссиятне табигатьк? шатлык бел?н х?б?р ит?… аны д?ньяга фаш кыла… Безне гали б?хет бел?н т?брик ит?…», – диеш? безне? ?аннарыбыз, л?кин тел с?йл?рг? мокт?дир[42 - Мокт?дир – с?л?тле, ку?тле.] т?гел.

Ай ?зене? саф, тонык нурын безне? ?чен коя. Ул безне ирк?ли, Т??ред?н бер чаткы булган к??ел ялкынын арттырасы, с?гад?тебезне тагын гол?л?ндер?се[43 - Гол?л?ндер? – арттыру.] кил?.

Без ?аман ик?? ген?. К?йм?без, тын, шома, тигез ??м д? ай яктысы бел?н бик зур, л?кин ?ичбер тапсыз к?згег? ?йл?нг?н суны ярып, акрын гына бара. С?йл?шерг? икътидар[44 - Икътидар – к?ч, х?л.] юк. К?йм?не б?тенл?й су агымы ихтыярына тапшырып, бер-беребезне? муенына сарылышкан х?лд?, т?нне? тынлыгын бозарга, рухыбызны тутырган с?гад?тне тибр?терг? тел?м?г?н кебек, к?п с?йл?шмич?, эчке ялкын бел?н кызган, сусаган иренн?ребезне аермыйча, кич?не? мо?ына, табигатьне? матурлыгына, эчебезд?ге иге-чиге булмаган, д?р???сен ?йтерг? ад?м теле ?итешм?г?н, ни?аясез м?х?бб?тк? чумып, ?ай гына агабыз.

– ?нме?

– Т?шме?

– ??нн?тме?

– ?чесе д?!

Шулвакыт ерактан, тауны? суга т?шк?н к?л?г?се эченн?н, бер ш??л? за?ир була[45 - За?ир булу – п?йда булу.]. Бераздан со? аны? егетл?р т?ялг?н бер к?йм? ик?нлеге белен?, ??м шул арада ук, тын в? саф ?аваны, р?х?т в? серри кич?не ярып, бик ?зеп, бик елап уйнаган музыка – ?з музыкабыз ишетел?.

Ул елый, ул мо?лана. Л?кин аны? бу елавы, бу мо?ы кайгыдан, ?рн?д?н т?гел, б?хет в? с?гад?тене? ни?аясез югары ашуыннан, к??елне? ?з с?гад?тен к?т?р? алмый ашкынуыннандыр кебек тоела. Моны к?т?рерг? ку?тем ?итми. Ни диярг?, ни эшл?рг? белмич?, б?хет Т??ресене? каршысына барып, бу с?гад?те ?чен с??д? ит?се, ?лл? нил?р кыласы кил?…

Янымдагы туташым, минем к?кр?гем? башын куеп, йомшак, кечкен? кулларын муеныма ?рде д?:

– Ух… Риза… Риза… ?л?м… ?л?м… с?гад?темне, б?хетемне к?т?р? алмаудан, к??елемне? ашкынуыннан ?л?м, – ди.

8

Артыгын уйларга ку?тем ?итми.

Хыялым шул ноктага кил? бел?н, к?зем? яшь тулып, бугазыма нидер килеп тыгыла.

К?р?сез, к?пт?н кичк?н эшл?рне х?терлибез. Ул к?нн?н бирле ми?а бик к?п алмашынулар килде. К?р?к кебек сакал чыгып, инде а?ар чал да кер? башлады. Рухым ?лл? нинди д?верл?р кичереп, мин кайбер заманнарда ?земне? бу кич?л?рем? л?гън?т т? укыдым, шуларны ?земне? х?ятыма кара тап итеп уйлап ?кенг?н чакларым да булды. Болар б?гъзан ваклык та, т?б?нлек т? тоелдылар. ?зем ?чен чын с?гад?т итеп, тагы башка ?лл? ничаклы н?рс?л?рг? табындым. Л?кин боларны? ??мм?се бетте, ??мм?се килде д? кичте. Инде алар, мазыйны?[46 - Мазый – ?тк?н заман.] кара?гы п?рд?се артына кереп, м??гег? югалдылар. Кайбер вакыт, к?чл?неп, шуларны иск? алырга тырышам, л?кин булдырып булмый. Алар рухка берт?рле ген? азык булганнар, й?р?кне? т?бен?, ?з?кк? китм?г?нн?р. Шу?а к?р? хатир?д?н к?ренешл?ре ?к югалган, тик исемн?ре бел?н к?л?г?л?ре ген? калган.

Мин инде картаям.

Табигатьне? шагыйрь в? сентименталист итеп яраткан минем кебек кызганыч б?нд?л?ре х?ятны? ??рн?рс?сенн?н артык м?т??ссир булалар. Боларны? рухлары м??ге матурлык ??м т??ссер эзли. Х?зерге тормышында тапмаса, ?тк?нн?рен уйлап юана.

Табигый, мин д? шулаймын. Ми?а да д?нья в? табигатьне? матур в? м??ссир булучылыгы ??рн?рс?д?н алда ??м якын к?рен?.

?н? кояш бата. ?н? шул кояш нуры бел?н сары алтын т?сен? ?йл?нг?н зур к?л ялтырый. ?н? ат менг?н бер егет к?л буйлап бик акрын гына к?йл?п бара. ??мм?се матур, ??мм?се мо?, ??мм?се м??ссир.

Л?кин боларны? матурлыгы, боларны? т?эсире теге кич?л?рд?ге матурлыкка башка. Боларны? матурлыгын бел?се?, а?лыйсы?; ?мма ул вакытларда, ул ?з ялкыны?а ?зе? янып й?рг?н чакларда, ??рн?рс?не? к?рке, матурлыгы рухны? ?лл? кай ?ирл?ре бел?н сизел? – ул заманда ??рн?рс? й?р?кне? туры ?зен?, рухны? т?бен? кит? иде.

Шу?а к?р? рухым х?зерге тормыш бел?н кан?гатьл?нмич?, башымны кая куярга, ?земне ни бел?н юатырга аптыраган чакларымда, мин ирексез ?тк?н гомерне уйлыйм. Анда л?зз?т т?, р?х?т т?, ямь д? бар. Анда яшьлек бар. Анда яшьлегемд?ге беренче м?х?бб?тем бар. Анда минем урта, л?кин зифа буйлы, алсу я?аклы, ялкын в? шигърият балкып торган, га??п к?зле ф?решт?м бар. ?тк?нд?гел?рд?н к?п н?рс? ?зене? б?тенлеген, х?ятын ?уйган. Андагы х?лл?рне? кайберсен уйлау бел?н х?зер рухыма салкынлык й?гер?. ?мма… ?мма бу д?вер, бу минем беренче м?х?бб?т д?верем, бу кич?л?ребез, минем ул ф?решт?м… А?, болар ??мм?се минем рухымда шун- дый урын алганнар ки, мин ?ичбер вакытта аларны онытырга, ?зем тел?с?м д?, мокт?дир булмаячакмын. Кайчан гына ?тк?н гомерг?, артка борылып карамыйм – болар минем гомер к?гемд? ачык кояш кебек ялтырап ята. А?а бер ген? м?рт?б? карау да минем рухымны х?зерге карт, т??риб?ле тормышны? тупаслыгыннан, каралыгыннан коткарып, пакь, якты, м?кадд?с ??м м?сгудиятле булган икенче гал?мг? алып кит?.

Ни диярг?, аларны уйлаудан килг?н т?эсирне ничек а?латырга белмим. Карт к??ел ашкынырга уйлый. Тагы шу?а охшаш бер с?гад?т эзли. Л?кин ни ген? кылма – ?ичбер эш аны бир? алмаячак. Мин картаям. Еллар мазыйны к?м?, югалта бара. ?мма ул кич?л?рне ?ичн?рс? минем хатир? д?ньямнан югалта алмый.

К?земд? яшь. Хыялымда шул кич? ?зене? б?тен матурлыгы бел?н балкып тора.

Ул кич?, ул кич?д? таулар, болыннар уртасыннан аккан ки? суны? тулган ай бел?н к?меш т?сен?, тапсыз зур к?згег? ?йл?нг?н хал?те, шул суны тын гына, акрын гына ярып барган к?йм? мен? х?зер д? к?з алдымда. Су т?б?нен? сак кына агып барган шул к?йм?д?, тир?-якта булган ??мм? н?рс?не? с?зсез, тавышсыз телл?ре бел?н т?н в? табигатьне? тир?н серл?ре хакында эчт?н зикер ?йт?л?рен[47 - Зикер ?йт? – кабатлау.] хис кылган х?лд?, безне? аны? бел?н ик?? ген?, икебезне? рухлар берг? кайнаган, й?р?гебезд?н кайнап чыккан ялкынлы м?х?бб?т утыны иренн?ребез аркылы туктаусыз юлыктырган хал?тт?, д?ньяны онытып, эчебезне в? тир?-ягыбызны тутырган с?гад?тк? чумган минутларыбыз, ?ле я?а гына булып кичк?н кебек, ?т? татлы бер хис бир?л?р. Шулвакыт, шул тир?н тынлыкны ярып, б?тен табигатьне ?зене? мо?ына, с?нгатен? х?йран итеп, бер мо?аеп, бер елап, бер ни?аясез югарыга ашкынып килм?кт? булган музыка ?ле д? рухыма ?т?, мин аны ?ле д? ишет?м, ул ?ле д? елый, ?ле д? каядыр ашкына кебек тоела.

Бик б?хетле ад?мне? б?тен гомеренд? тик бер ген? м?рт?б? килеп кич?е м?мкин булган шул кич? в? шул кич?д?ге ни?аясез с?гад?тне? ялкыны бел?н к?т?релеп, ул минем ??маль[48 - ??маль – матурлык, к?рк?млек.] в? гол?вияте каршында ме? м?рт?б? в? м??ге с??д? итм?кт? булган ул ф?решт?м в? ул т??ремне?, эчке ялкынына т?з? алмыйча, муеныма сарылып, «А?… Риза… Риза… ?л?м… ?л?м… б?хет в? с?гад?темне к?т?р? алмаудан, к??елемне? ни?аясез ку?т бел?н ашкынуыннан ?л?м…» диг?н с?зе, Т??рене? ила?и тавышы бел?н рухыма беректерелг?н кебек, ?ле д? колагыма ишетел?, ?ле д? с?гад?т бир?.

Га?измен, телем кыска, с?зем аз. Ул д?вер, ул кич?л?рне? бирг?н с?гад?тен ?йтерг? ку?т ?итми, телем? ирексез бер с?з кил?:

– А?, ул к?нн?р!

Башка ни диим… ни ген? дис?м д? аз.

– А?, Т??ре, тел бирм?г?нсе?, ку?т бирм?г?нсе?… М?мкин булып та, шул к?нн?рне? с?гад?тен, аны? б?тен х?ятымда тоткан урынын, м?гън?сен а?лата алсам, ?земне м?сгуд санар идем.

Га?измен, телем кыска, с?з таба алмыйм. Б?тен рухымнан, кайнап, й?р?гем? килг?н хиссият телемн?н «С?юд? ген? чын с?гад?т!» р?вешенд? ясалып чыга.

Л?кин бу с?зл?р в? аларны? бирг?н м?гън?л?ре минем рухым хис кылганнан бик аз в? ?лл? кая т?б?н. Моны? т?б?нлеген, моны? корылыгын ?зем ?к тоям, л?кин га?измен, с?з таба алмыйм, ад?м теле аны? хиссиятенн?н бик к?п тар в? ярлы. Башка т?гъбир булмагач, хисем ташып, телем? ирексез шул кил?:

– С?юд? ген? чын с?гад?т!

Ди?гезд?

(Хик?я)

1

Кояш т?б?н?я, к?к й?зе ачык, ?ава саф, б?тен д?ньяны кичк? каршы гына була торган бер р?х?т тынлык чолгый.

?илк?нн?рен зур кош канатлары кебек югары к?т?реп каерган к?йм?без, к?гел?ем шома ди?гез ?стенн?н к?н батышы ягына таба карап, акрын гына кузгала.

Киттек.

Сау булыгыз! Сау бул, тыныч, куркынычсыз яр!

Без алга китк?н саен, артыбыздагы ш???р, лиман, андагы кораблар, манаралар, ерактан ?илберд?п торган аклы-кызыллы байраклар ?ирг? бата баралар; аларны? ?стен? чыккан кара-к?к томан, без ди?гезне? эчен?р?к китк?н саен, калыная, ярны, андагы карачкылыкларны ?зен? йота бара.

?н? алар инде б?тенл?й югалдылар.