Оценить:
 Рейтинг: 0

Архитектура назарияси

<< 1 2 3 4 5 6 7 >>
На страницу:
4 из 7
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

Аксинча бунда жамиятни, ундаги бирор ?одиса ва жараёнларни тушунтиришга бyлган ана шундай ну?таи назарларга «yнг», «сyл» ва бош?а «ёрли?лар» ёпиштирилиши характерлидир. Бундай фикрларни баён этувчиларнинг та?дири эса кyпинча фожиали тугаган пайтлар ?ам бyлганлиги я?ин тарихимиздан бизга маълум. Албатта, жамият тара??иёти бос?ичларини ижтимоий-и?тисодий формацияларга бyлиб yрганишнинг ?ам yзига яраша yрни бор.

У ижтимоий тара??иётнинг умумий, такрорланувчи томонларини, йyналишларини тад?и? ?илишда катта а?амиятга эга. Аммо бу унинг тарихий жараённи та?лил ?илишга ?одир бyлган ягона усул эканини билдирмайди. Афсуски бу ?а?и?атни бизнинг жамиятимиз жуда кеч англади.

Жамият тара??иётига цивилизациявий (баъзи муаллифлар бу иборани «тамаддун» деб аташади) ёндашув эса, аксинча, ю?орида эслатиб yтилган умумий ?онуниятлар, умумий хусусиятларни эмас, аксинча ?ар бир хал?, миллат, элат ва ундан ?ам кичикро? бyлган ижтимоий бирлашмаларнинг ?айтарилмас жи?атларини, таъбир жоиз бyлса, уларнинг «менталитети»ни, ру?ияти, маънавияти, маданияти ва шу кабилардаги yзига хосликларнинг а?амияти борлигини таъкидлайди.

Ана шу ёндашувга асосланган ?олда планетамизнинг турли-туман ну?таларида вужудга келган хал?лар, миллатлар ва элатларнинг тарихида кузатилган ва кузатилаётган маданий, диний, илмий, хуллас, интеллектуал «портлаш»ларнинг табиатини ва хусусиятларини англаш мумкин. Масалан, ?адимги Мисрдаги цивилизациялар ва пирамидалар ?урилиши масаласи, Лотин Америкасидаги инклар цивилизацияси, ?адимги ?индистон, Хитойдаги цивилизациялар, ?озирги замонда – Жанубий Кореянинг и?тисодий ривожи, Япония, Малайзия, Сингапур ва бош?а Жанубий Шар?ий Осиё мамалакатларидаги кескин ол?а сакрашларнинг цивилизациявий асосларини ана шу ёндошув ор?али тушунтириб бериш мумкин.

Лекин жамиятни yрганишда шуни эътиборга олиш керакки дунёда бир-биридан тарихий тара??иётининг yзига хосликлари билан фар? ?иладиган, турфа хислатларга эга бyлган хал?лар ва давлатлар мавжуд экан, уларнинг манфаатлари турлича эканлигини, ана шу манфаатларни англаш даражаси ?ам турличалигини, уларнинг барчаси у ёки бу даражада сиёсийлашганини тан олмай илож йy?.

Бунинг натижасида уларнинг инъикоси бyлмиш барча «мафкуравий омиллар турли хал?лар, маданиятларнинг yзаро ало?асига, yзига хослигига салбий таъсир кyрсатиши"табиийдир. Бу цивилизацияларнинг кyп ?олларда ички ва таш?и yзаро низолар, курашлар, бyлинишлар, тахт талашишлар, манфаатлар тy?нашувининг таъсирига учраганлигини, учраётганлигини ва бундан буён ?ам учрашини тушунишимизга ёрдам беради.

«Цивилизация» ибораси лотин тилидаги civilis – давлатга, фу?аровийликка хослик, фу?арога монандликни билдиради ва бир-биридан фар? ?илувчи бир неча маъноларга эга. Мазкур тушунчага тарихий ёндашувга кyра у инсоният ?аётининг ёввойилик ва ва?шийлик бос?ичларидан кейинги, соф инсоний маънодаги ижтимоий муносабатларнинг вужудга келиши, бир сyз билан айтганда маданийлашув даврининг бошланиши ва кейинги барча даврларни англатади.

Бунда кyпро? тарихий жараённинг нисбатан фар?ланувчи икки бос?ичини бир-биридан фар?лаш кyпро? а?амият касб этади. Айни ёндашувда формациялар умумцивилизациявий тара??иётнинг бос?ичларига айланиб ?оладилар. 2) Кенг тар?алган бош?а ёндашувга мувофи? цивилизация моддий ва маънавий маданият, ижтимоий ривожланишнинг турли даражалари, бос?ичларини англатади.

Бунда инсониятнинг ана шу ва?шийликдан кейин бошланган тара??иётини хронологик кетма-кетликда ёки географик мазмундан ёхуд ижтимоий ?аёт со?алари хусусиятларидан келиб чи?иб тушуниш ва улардан ?ар бирининг yзига хослигига ур?у бериш кyпро? а?амиятга эга (масалан, антик ва ?озирги цивилизация, Шар? ва ?арб цивилизацияси, Бобил, Рим ва Турон цивилизацияси, аграр ва индустриал цивилизация, ислом ва христиан цивилизацияси ва ?.к.).

Асосийси, шу пайтгача тарихда бyлганидек уларни бир-бирига ?арама-?арши ?yймасдан, уларнинг ?ар бири yзига хосликларга, ноёбликларга, ?айтарилмас жи?атларга эга эканлигига эътибор ?аратишимиз

Барча нарса ва ?одисаларга ?ар томонлама назар ташлаш тамойилидан келиб чи?иб, ушбу ёндошувларнинг ?ар иккиси ?ам тy?ри эканлигини таъкидлашимиз керак. Ю?орида келтирилган ёндашувларнинг турличалигига мисол тари?асида ?уйидагиларни илова сифатида келтирамиз:

– Н.Я.Данилевскийнинг (1822—1885) фикрича ?ар бир цивилизацияни жамиятнинг «маданий-тарихий типи» сифатида ?араш мумкин. ?ар бир типнинг ядросини yзига хос ?ояга ва вазифаларга эга бyлган «тарихий хал?» ташкил этади. Шу маънода у цивилизацияларни хронологик кетма-кетликда ?уйидаги тартибда жойлаштиради: 1) мисрликлар цивилизацияси, 2) хитой цивилизацияси, 3) ассирия-бобил-финикияликлар, халдей ёки ?адимий семитлар цивилизацияси, 4) ?инд, 5) эрон, 6) я?удий, 7) юнон, 8) рим, 9) янгисемит ёки араб, 10) герман-роман ёки европа цивилизацияси.

«Ана шу маданий-тарихий типларни ташкил этувчи хал?ларгина инсоният тарихида ижобий арбоблардир; уларнинг ?ар бири yз ру?ий табиатларининг хусусиятларида ва yз яшаш тарзларининг таш?и хусусиятларида мужассамлашган ибтидони муста?ил равишда ривожлантирдилар ?амда шу билан инсониятнинг умумий хазинасига yз ?иссаларини ?yшдилар»

Инглиз тарихчиси А. Тойнби (1889—1975) ?ам муста?ил локал цивилизациялар мавжудлиги ?оясини ё?лаган. Уларнинг ?ар бири, Тойнбининг фикрича, вужудга келиш, ривожланиш, чy??ига эришиш, вайрон бyлиш ва йy?олиш бос?ичларини босиб yтади. Шу маънода ?ар ?андай цивилизация тyли? доира ясаб тарих са?насини тарк этади. Цивилизациялар ривожи, унинг фикрича, «ча?ири? – жавоб» ?онуни асосида содир бyлади.

Тарих жамиятга доимо «ча?ири?лар» ташлайди. Унга мос келувчи «жавоблар», вужудга келган муаммолар ечими ижодий фикрловчи озчилик – элита томонидан амалга оширилади. Элита мавжуд ча?ири?ларга жавоб топиш ?обилиятини йy?отса yзининг жамиятдаги ?урматини йy?отади ва уни куч билан са?лаб ?олишга интилади. Ана шунда ижтимоий бирликка путур етади, ажралиш юз беради. Бу эса цивилизацияни ?алокатга олиб келади.

Унинг ?арашлари, айни?са цивилизациянинг бос?ичлари ва унинг доирасимонлиги ?а?идаги фикрлари О. Тоффлер (1928 й. ту?илган) ва У. Ростоу (1916 й. ту?илган) томонидан и?тисодий ну?таи назардан янада такомиллаштирилди. Жумладан, О. Тоффлер жамият тара??иёти унинг бошланишидан то ни?оясигача уч бос?ични босиб yтади, дейди. Булар а) анъанавий жамият (индустриалгача бyлган давр), б) индустриал жамият, в) ахборотлашган жамият (постиндустриал жамият) лардир.

Ўзбекистонннинг бир ?атор тарихчилари ?ам бу масаланинг yзига хослигини таъкидламо?далар. Маълумки, шyролар даври тарих фанида кишилик жамияти тарихини 5 та ижтимоий-и?тисодий формациялар (ибтидоий жамоа тузуми, ?улдорлик, феодализм, капитализм ва социализм) га бyлиб yрганиш услуби ?yлланилди. Олимларнинг фикрича жамиятнинг ривожланиш ?онуниятларини 5 та формацияга бyлиб yрганиш эндиликда замон талабига тy?ри келмай ?олди.

Чунки Ўрта Осиё хал?лари тарихи мисолида оладиган бyлсак, ?улдорлик тузуми махсус ижтимоий-и?тисодий формация сифатида бизда бyлмаган. Социалистик жамият эса тарих та?азо этмаган хаёлий бир уйдирма бyлиб чи?ди. Ўрта Осиё шароитида ана шу 5 ижтимоий-и?тисодий формацияларнинг фа?ат учтасигина (ибтидоий жамоа тузуми, феодал жамияти ва капиталистик муносабатларнинг дастлабки бос?ичлари) юз берганлигини таъкидлаш мумкин.

Совет даври жамияти эса колониал давлат капитализми шаклида ривожланди. Энг ?адимги даврлардан то ?озирги кунимизга ?адар бyлган жараённи даврлаштириш масаласи ?озиргача yзининг тyли? илмий ечимини топгани йy?. Цивилизацион даврлаштириш асосида инсоният тарихида юз берган маданий юксакликлар ётади. Шу маънода кишилик тарихи yз тара??иёт йyлида 5 марта цивилизацион юксалишларни бошидан кечирди.

Биринчи цивилизация милоддан аввалги учинчи минг йилликда Евфрат ва Дажла, Нил ва ?инд дарёлари ?авзаларида юз берди. Шунинг учун у тарихга «?адимги Шар? цивилизацияси» номи билан кирди. Унинг таъсир доираси милоддан аввалги 3-минг йилликнинг охирларида Хуросонга ва 2-минг йиллик бошларида Мовароунна?рга ёйилди. Иккинчи жа?он цивилизацияси милоддан аввалги биринчи минг йилликнинг yрталарида Греция ва Римда юз берди. У тарихда «Антик давр цивилизацияси» номи остида маълум.

Унинг таъсир доираси македониялик Александрнинг ?адимги Шар??а томон ?арбий юришларидан сyнг Ўрта Осиёга кириб келди. У «Осиё-Европа эллинизм цивилизацияси» шаклланишига олиб келди. Учинчи цивилизация yчо?и Мовароунна?р ва Хуросон бyлиб, ушбу ?удудларда милодий IX – XIII асрларда юз берди, унинг таъсирида Европа уй?онди. Тyртинчи цивилизация XIV – XV асрларда Европа ва Осиёда юз берган уй?ониш даври билан бо?ли?. Бешинчи цивилизация бутун жа?онни ?амраб олган ХХ аср цивилизациясидир. Цивилизациялар орали?ида нотекис ривожланишлар, тур?унликлар, ин?ирозлар юз бериб турган.

Шунинг учун кишилик тарихи цивилизацияларнинг узлуксиз тарихидан иборат эмас. ?озирги пайтда тарафдорлари кyп концепциялардан бири планетамизнинг ягоналиги, «умумий уй» эканлигини асослашга йyналтирилган ягона цивилизация концепциясидир. Бунинг исботи сифатида бу ?араш тарафдорлари Ер юзи бyйича – а) жа?он хyжалиги ва бозорининг мавжудлиги, б) глобал муаммоларнинг умумийлиги, в) жа?он фанининг мавжудлиги, г) дунёда ?арбий мувозанат борлиги ва шу кабиларни кyрсатадилар.

Архитектура сyзи бизга ?адимги грек тилидан кириб келган, унинг маъноси «катта ?урувчи», «бош ?урувчи» деганини англатади, шунингдек меъмор тушунчасини билдиради. Бу демак инсонлар фаолияти ва ?аёт учун бино ва иншоотларни фазовий му?итини шакллантиришни англатади.

Шунингдек архитектура сyзи билан шундай вазифаларни иш фаолиятини яъни уларни бутун ?аётий жараёни жамият ва ало?ида одамларни – иши, маиший яшаши, маданияти, муло?ати, дам олиши ва хакозалар.

Шунингдек ?ар ?андай санъат тури каби архитектура жамиятни ?аёти билан чамбарчас бо?ли?, унинг тарихи, дунё?араши ва ?оялари билан.

Тасодифан эмаски улу? тамаддунлар фа?ат урушлар ёки савдо билан эсламасдан аввало унинг архитектура хайкаллари ?олганлари билан эслашади.

Яхши бино ва ансамблларни архитектураси мамлакат ва ша?арларни рамзи сифатида эсланади.

?ар ?андай ша?арга борган одам сарой, ратуша, хусусий коттежларни турли архитектура стилида ?урилганларини кyради. Ушбу стиллар ор?али ?урилиш даврини ани?лаймиз, мамлакатни ижтимоий-и?тисодий даражасини, хал?ни анъаналарини урф одатларини, унинг маданияти, тарихи миллий ва ру?ий меросини балки темпераментини ва характерини билиб оламиз.

.?ажмий иншоотлар архитектураси (?ис?а маъноли фикрда, меъмор). у yз ичига турар жойлар, жамоат ва саноат бинолари.

?ажмий иншоотлар архитектурасига мисоллар

Ша?арсозлик yз ичига ?уйидагиларни ?амраб олади. Янги ша?ар ва а?оли пунктларини ташкил этиш, эски ша?ар районларини реконструкциясини.

Ша?арсозлик кyриниш

Ша?арсозлик кyриниш

.Ландшафт архитектураси. Унинг бош вазифаси бо?-парк фазосини ташкиллаштириш билан бо?ли?.

Ландшафт архитектурасидан кyриниш

Ландшафт архитектурасидан кyриниш

.Кичик архитектура формалари – архитектура бyлими, бунга функционал декоратив, меъмориал характердаги, кyпинча ша?арни ободонлаштириш ахборот ташувчи объектлар киради.

Кичик архитектура формалари

.Интерьер дизайн — архитектура бyлими ?исобланади. Бунда биноларни интерьери безалади, яъни айнан одамларни яшаш му?ити.

Интерьер дизайн

Интерьер дизайн

Минг йиллик эволюция даврида инсоният табиий ресурсларни ?азм ?илиб келди. Токи табиатдан фойдаланиш экологик тенглик геосферасини бузилмагунча атроф му?ит хавфсизлигини муаммоси шу даврга ?адар аёвсиз ишлатилиб келинди.

20 аср техника тара??иёти янги технологияларни амалга оширилиши ва техник имкониятлар ошиб бориши жамиятда ?амма нарсаларни ишлатиш истеъмол ?илиш психологиясини шакллантирди.

20 ва 21 аср бошларида глобаль экологик кризис остонаси ша?арларга бо?ли? бyлди.

Глобаль экологик ?олат

.Кyпгина ша?арларда му?итни ифлосланиши yсди.

Ша?ар му?итнинг ифлосланиш ?олати

.Ша?ар худудини ва а?оли сонини yсиши (yта зичлашишни ташкил ?илди).

Ша?арларни yта зичланиш ?олати

Ша?арларда а?оли сонининг кyплиги ?олати
<< 1 2 3 4 5 6 7 >>
На страницу:
4 из 7