Оценить:
 Рейтинг: 0

МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Год написания книги
2021
<< 1 2 3 4 5 >>
На страницу:
2 из 5
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля
Ша?арни yрганиш муаммоларини му?окама ?илиш. Ша?аршунослар турли йyналишларда ша?арнинг тузилиши ва унинг ало?ида ?уйи тизимлари, ша?арларда содир бyлаётган динамик жараёнлар (шу жумладан бевосита кузатилмайдиганлар), ша?ар ?аётининг индивидуал ?одисалари тy?рисида катта ва ?изи?арли материал тyпладилар.

Aммо ягона концептуал схема мавжуд эмас. Ша?аршуносликнинг барча асосий муаммолари мунозарали: ша?арни ани?лаш учун асос, тизимнинг пайдо бyлиши сабаблари, омиллари ва тенденциялари ша?ар ва унинг индивидуал ?одисалари; яшаш жойи сифатида ша?арнинг тузилиши ва хусусиятлари; ша?арнинг yзаро таъсир доираси сифатида yзига хослиги; ша?ар турмуш тарзининг хусусиятлари; ша?арнинг мо?ияти: аслида, маълум бир турар-жойни нима ?илади ша?ар, унинг ма?сади ва маъноси нима?

Муаллиф томонидан ушбу китобда ю?орида кyтарилган масалаларни умумлаштирилган ?олда «Муло?аза: ша?ар назарияси» китобида уларни ёритишга харакат ?илинди.

Ша?арларнинг пайдо бyлиши ва ривожланишининг тарихий бос?ичлари ша?ар тарихий бинолари

?адимги дунё ша?арлари

?адимги дунё ша?арларнинг пайдо бyлиши ибтидоий коммунализмдан ?улларга эгалик ?илиш тизимига yтиш даврига тегишли бyлиб, бу жараёнда ?ишло? хyжалиги ме?нати билан шу?улланадиган а?оли массасидан пайдо бyлаётган эксплуататор синфларнинг турли ?атламлари (давлат ?окимияти вакиллари, ру?онийлар, йирик ер эгалари, савдогарлар) ажралиб турадиган ижтимоий ме?нат та?симотининг чу?урлашиши билан бо?ли? ва ?унармандларнинг катта сони археологик ?азишмалар кyрсатганидек, ?аракатсиз ер эгаларининг биринчи му?им манзилго?лари милоддан аввалги 12—9 минг йилликларда пайдо бyлган.

Биринчи ша?арларнинг пайдо бyлиш ва?ти – милоддан аввалги IX—II минг йиллик милоддан аввалги 1-минг йилликда ша?арлар энг катта ривожланишни олди ва милодий 1-минг йилликнинг бошларида ?адимги шар? ша?арлари дарёлар – Нил, Дажла ва Фурот, ?инд, Ганг, Сари? дарё ?авзаларида ривожланган.

?индистон – Мо?енжо-Даро

Мо?енжо-Даро – бу милоддан аввалги 2600 -йилда пайдо бyлган ?инд водийси цивилизациясининг ша?ри, Покистонда, Синд вилоятида, замонавий Ларкан ша?ридан 28 км жанубда жойлашган. Бу ?инд водийсининг энг йирик ?адимий ша?ри ва Жанубий Осиё тарихидаги биринчи ша?арлардан бири, энг ?адимги цивилизациялар – ?адимги Миср ва ?адимги Месопотамия, Критдаги миналиклар ва Перудаги Норте Чико маданиятининг замондошидир.

Хараппа

Хараппа – ?адимий ?инд ша?ри, Хараппа цивилизациясининг асосий марказларидан бири. Покистоннинг Са?ивал туманидаги Рави дарёсининг эски тyшагига я?ин жойда жойлашган.

?адимги шар?нинг ?ул эгаси бyлган цивилизациялари му?им хусусиятлари билан ажралиб турарди. Су?ориш иншоотларини ?уриш ва таъмирлаш учун кyп сонли одамларни бирлаштириш зарурати чексиз кучга эга бyлган суверен – Фиръавн, ?ирол бошчилигидаги марказлашган деспотик давлатларнинг пайдо бyлиши учун дастлабки шартларни яратди.

Фиръавнлар ва подшо?ларнинг золим кучи ?оявий ?yллаб-?увватлашни, уларни юксалтиришни ва ило?ийлаштиришни талаб ?илди; ру?онийлар ва ру?онийларнинг эксклюзив роли шу билан бо?ли? эди.

Ма?баралар, саройлар, ибодатхоналарнинг улкан меъморчилигида топилган Фиръавнлар ва подшо?ларнинг ?удратининг таш?и ифодаси – «тош зулми» ?адимги шар? деспотизмининг энг йирик иншоотлари фа?ат о?ир стресс ва мажбурий ме?натнинг концентрацияси туфайли ?урилиш учун ёмон техник жи?озлар билан яратилиши мумкин эди.

Хеопс пирамидаси ?арийб 100 минг ?урувчи томонидан 23 йил давомида ?урилган тахминан 10 йил давомида кечаю кундуз узилиб ?олмаган. Буюк Хитой деворини ?уриш учун 2 миллионга я?ин ишчи тyпланган. Гигант иншоотларни ?уриш пайтида жуда кyп одамлар ?алок бyлди.

?адимги шар? цивилизациялари та?дирида му?им ва зиддиятли ролни уларнинг бир-биридан ?yр?инчли табиий тyси?лар «тyсиб ?yйиши» yйнаган: то?лар ва чyллар ?имояланган дарё ?авзалари – бу цивилизациялар бешиги – таш?и бос?инлардан аммо, таш?и ало?аларни чеклаш ор?али улар технологиянинг тур?унлашишига, ижтимоий муносабатларнинг секинлашган ривожланишига ?исса ?yшдилар.

Келгусида ушбу ?олат Ўрта денгиз бyйида ало?а ?илиш учун очи? жойларда ривожланган янада жадал ?адимий цивилизация билан та??ослаганда ?адимги шар? цивилизацияларининг ор?ада ?олишини белгиловчи омиллардан бирига айланди.

?адимги шар? цивилизацияларининг ижтимоий ривожланишидаги яккаланиш ва консерватизм ша?арларни ?уриш, меъморчилик ва санъатдаги асосий усулларнинг характерли канониклигига ёрдам берди.

?адимги Миср тош?инларни назорат ?илиш, бот?о?ларни ?уритиш ва дренаж тизимларини са?лаш учун катта саъй-?аракатлар зарур бyлган сер?осил Нил водийсида ша?арларнинг пайдо бyлиши ва ривожланиши учун шароитлар эрта яратилган эди.

Хеопс пирамидаси

Луксордаги ибодатхона мажмуаси

Ша?арларни ?уриш пайтида диний ва астрономик ?ояларга эътибор катта бyлиб, улар билан уларнинг улкан тузилмалари бо?ланган. Аввало, бу Некрополлар ва Маъбад мажмуаларига тааллу?лидир. Буюк пирамидалар эски шо?ликка хосдир (пойтахт Мемфис я?инида) yрта ва янги шо?ликлар даврида,

Миср – Мемфис

Мемфис – Нилнинг ?арбий ?ир?о?ида, Ю?ори ва ?уйи Миср чегарасида жойлашган ?адимги Миср ша?ри. Милоддан аввалги 3-минг йилликнинг бошидан бери мавжуд ва милодий 1 минг йилликнинг иккинчи ярмигача Замонавий Миср ?удудида ма?аллийлаштириш – Эл Бадрашине ша?ри ва ?о?ира губернаторлигининг ?о?ира ша?ридан жанубдаги Мит Ра?ина ?ишло?и.

Фива

Фива – ?адимги Миср пойтахтларидан бири – Ю?ори Мисрнинг IV ном (Уасет) пойтахтининг юнонча номи. Ша?ар Ўрта денгиздан 700 км жанубда, Нилнинг икки ?ир?о?ида жойлашган эди.

Фива пойтахтга айланганда, пирамидалар yрнига Маъбад мажмуалари ?урилган. Месопотамия инсоният тарихидаги биринчи ша?арлар Месопотамиянинг жанубий ?исмида, Дажла ва Фуротнинг ?уйи о?ими водийларида вужудга келган.

Ур ша?ри

Ур – ?адимги жанубий Месопотамиянинг энг ?адимги Шумер ша?ар-давлатларидан бири, милоддан аввалги 6-минг йилликдан бери мавжуд бyлган, милоддан аввалги IV асргача Ур Бобилнинг жанубида, ?озирги Иро?даги Телл ал-Му?аярнинг жанубида, Носирия я?инида, Фурот дарёсининг ?арбий ?ир?о?ининг пастки ?исмида замонавий арабча «Тел ал-Мукаяр» номига эга бyлган ?удудда жойлашган. Ша?ар Эски A?дда Ибро?имнинг ту?илган жойи бyлган «Халдей ураси» деб номланган.

Шумер ша?арларининг yзига хос хусусияти режанинг юмало? шакли эди. Ур,, Лагаш», Упи ша?арлари шакли эллипсга я?ин. Самал ша?ри, Телл эл-Обеиде ибодатхонасининг деворлари режада ани? доирага эга. ?адимги эпикда ?а?рамон Гилгемеш (милоддан аввалги III минг йиллик) ?а?ида эслатиб yтилган, Урук ша?ри худолар томонидан ?урилган ша?арлардан бири сифатида шакли юмало? эди. Девор билан yралган ша?арда сарой, бозор, бо? турар жой бинолари, яйлов (яйлов), йyллар бyлган. Яъни, юмало? шакл

Ушбу даврнинг иккинчи кенг тар?алган ша?ар тури эди тyртбурчаклар ёки тyртбурчаклар шаклида режага эга ?ишло?лар ва ша?арлар – Кахун,

Кахун

Aхетатон (Телл-Aмарна)

Ел-Каб, Aхетатон (Телл-Aмарна), Бобил ва бош?алар. Ша?арсозлик тарихи шундан далолат берадики, режанинг бу шакли милоддан аввалги III минг йилликдан бошлаб содир бyлган.

Шу билан бирга, ?адимги Миср ша?арлари жойлашган жойда олиб борилган археологик ?азишмалар шуни кyрсатадики, ша?арнинг тyртбурчаклар шакли кyпинча овал ёки тартибсиз (Мисрдаги Ел-Каб ?алъа ша?ри ёки Бобилдан олдинги «бот?о? маданияти» нинг дастлабки жойлашуви)

ХV асрнинг Aхетатон (шар?ий чораги). Милоддан аввалги. Б. Бобил (Худо дарвозалари) В. Aхетатон чизи?ли ?исми

Aхетатон (Миср) ша?ри йyл бyйида жойлашган бyлиб, унинг биринчи ?исми режанинг «табиий» чизи?ли шаклига эга, йyл бyйлаб чyзилган, иккинчиси, шар?ий, квадрат бyлиб, пиёдалар йyлларининг мунтазам тармо?ига эга ва одатда турар-жой камералари. Табиийки, бундай ташкилот ?урилишни ма?садли режалаштириш ва ?адимий ша?арсозларнинг маълум ?оидалар тyпламига эга эканлиги ?а?ида гапиради.

Кахун ша?ри мисоли шундан далолат беради. Милоддан аввалги II минг йилликда Фаюм во?асида (Миср) ?урилиш ишлари учун штаб-квартираси сифатида ?урилган, Кахун ша?ри 260 х 380 м узунликдаги тyртбурчаклар контурга эга бyлиб, ?атъий равишда асосий ну?таларга йyналтирилган эди.

Ша?ар иккита асосий кyчага эга эди – кенглик, бу ша?арнинг асосий эшикларини фиръавн саройи ва меридиан билан бо?лаб турарди. Иккиламчи кyчалар энг ?адимги тyртбурчаклар тизимни ташкил этади.

Месопотамияда (19-аср охири – 20-аср бошларида) Фисчер ва Унгер томонидан олиб борилган археологик ?азишмалар ?адимги подшоликларда ша?арсозлик бош?арувининг ю?ори савиясини кyрсатди. Ниппур (милоддан аввалги 12-аср) ?азишмаларида топилган гил лав?алар ша?арнинг мавжуд бyлган турли даврларида тузилган, ?азиш ишлари режага киритилган yзгаришлар ?а?и?атни акс эттирганлигини тасди?лади.

Бош?ача айтганда, уч минг йил олдин ушбу ша?арнинг навбатчилик режаси бажарилган. Бу ?а?и?ат яна бир бор ?yллаб-?увватланди ша?арларнинг шаклланиши, уларнинг жойлашуви тасодифий бyлмаган деган позицияни тасди?лайди.

Шунга yхшаш жараёнлар материкнинг бош?а ?исмида – Марказий ва Шар?ий Осиёда кузатилган. ХIХ – ХХ аср бошлари ?адимги ?инд ва эрта Xитой маданияти со?асида кашфиётлар билан ажралиб турарди. Ушбу мамлакатларда кенг тар?алган фалсафий трактатлар орасида ?индларнинг «Манасара» рисоласи ва «Као Гонг Цу» (Хитой) рисоласи топилган. Ушбу фалсафий рисолаларнинг хусусиятларидан бири шундаки, улар ша?арларни ?уриш ?оидаларини тавсифлаган.

«Манасара» рисоласи

«Манасарда» (милоддан аввалги 1-минг йиллик) бир нечта турар-жой турлари ва ?ишло? типлари ажратиб турилган. Энг кенг тар?алган «стандарт ?ишло?лар» да ани? режалаштириш ташкилоти бyлиши керак эди – ёки квадрат, ёки тyртбурчак ёки бурчаклари кесилган тyртбурчак. Ички режалаштириш тузилиши иккита перпендикуляр кyча билан белгиланди. ?удуд тyртбурчаклар шаклидаги блокларга бyлиниб, улар туман ичида жамоат жойлари бyлган yзига хос туманларга бирлаштирилди.

Икки турдаги ?ишло?лар ажратилган эди: катта а?оли пункти сифатида ?ишло?, уларда ибодатхоналар туманлар ичида жойлашган бyлиб, ?ишло? кичик ша?арча бyлиб, у ерда ?ишло? таш?арисида, асосий кyчаларнинг чи?иш жойларида ибодатхона мажмуаси шаклланган.

?адимги ша?арларни археологик тад?и?отлари шуни кyрсатадики, ша?арлар икки тарихий модел асосида шаклланган:

– «табиий» ривожланишнинг узо? бос?ичи;

– ма?садга мувофи? ?урилиш.

Европа ва Осиёдаги ?адимий а?оли пунктларининг бош режалари схемалари: 1 – Кастелаццо террамара (Шимолий Италия, бронза асри); 2 – Нандиаварт типидаги ?инд ?ишло?и (Манасарнинг трактатига кyра, милодий 1-минг йилликнинг yрталарига тy?ри келади); 3 – ?алъада жойлашган ?yй-?ирилган-?альа (?адимги Хоразм); 4 – Даниянинг Треллеборг я?инидаги Норманларнинг ?алъаси (милодий 10-аср); 5 – ?индларнинг Падмака типидаги ?ишло?и (Манасара маълумотларига кyра); 6 – Тyпро?-?альа ша?ри (?адимий Хоразм)

Шу муносабат билан тад?и?отчилар мунтазам равишда а?оли пунктларини шакллантириш ва ша?арларни ?уриш учун каноник ?оидалар тy?рисида бир нечта фаразларни илгари сурдилар. Тад?и?отчилар эътибор берган биринчи нарса ша?арнинг ма?сади эди. Тyртбурчаклар, думало? ёки тyртбурчаклар шаклида мунтазам шаклга эга бyлган ша?арлар пойтахт, маъмурий марказлар ёки ибодатхоналар тyпланган ша?арлар, маъбад мажмуалари ёки ?арбий турар-жойлар бyлган.

<< 1 2 3 4 5 >>
На страницу:
2 из 5