Оценить:
 Рейтинг: 0

МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Год написания книги
2021
<< 1 2 3 4 5 >>
На страницу:
4 из 5
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля
Юнонистонни забт этиб, Римликларга асосан Юнон маданияти таъсир кyрсатди, аммо уни yзлаштиргандан сyнг ва хусусан, Юнонистоннинг ша?арларни ?уриш тажрибаси, бош?а хал?лар орасида (аввал Этрусклар, кейин бош?алар ?атори) топилган ?урилиш усуллари ва услубларидан кенг фойдаланган ?олда, Римликлар ?айриоддий эди.

Ша?арсозликнинг географик кyламини кенгайтирди, улкан империяни кенгайтириш ва бош?ариш бyйича стратегик вазифаларга бyйсундирди, ша?арсозликнинг техник асосларини ишлаб чи?ди, кyплаб янги турдаги иншоотларни (форумлар, амфитеатр, цирк, ?аммом, базиликалар, кyприклар, йyллар, сув yтказгичлари) яратди, янги турдаги иншоотларни (арклар, аркадалар, гумбазли шифт), кyплаб иншоотларга улкан yлчамларни та?дим этган.

Шунга ?арамай, ?адимги ша?арларда бyлгани каби шар? ва Эллинизм даври, аммо бош?а услубда ва бош?а техник асосда, Римда, империянинг кyплаб вилоят марказларида yн минглаб одамларнинг бир ва?тнинг yзида ?олишлари учун мyлжалланган ва ?айратга соладиган улкан иншоотлар яратилди.

Ало?ида минта?алардаги ша?арлар тарихи

Суза

Суза тарихида улар Элам давлатининг пойтахти сифатида шу?рат ?озонишди. Ша?арнинг дастлабки Шумер ?ужжатларида эслатиб yтилган.

Суза

Суза

Суза – 6200 «ёш”да. Ушбу ша?ар Эронда жойлашган. У эрамиздан аввалги III минг йилликда Эрон ?удудидаги ?адимги Элам ?ироллик давлатининг пойтахти бyлган.

Энмеркар ва Аратта ?укмдори иншоларида ша?ар урук ?омийси Инанна худосига ба?ишланганлиги айтилган.

Сузадаги устун

Суза эски а?дда, асосан Ктувим (му?аддас ёзувлар) бyлимида, шунингдек Эстер, Не?емия ва Дониёр пай?амбарнинг китобларида бир неча бор эсга олинади. Пай?амбарлар Дониёр ёки Не?емия милоддан аввалги VI асрда Бобил асирлигида Сузада яшаган.

Суза

Сузада Эстер малика бyлди ва я?удийларни геноциддан ?ут?ара олди. Шуш Дониёр деб номланган жойда Дониёр пай?амбарнинг ?абри бор, у ерда ушбу ?удудда ?азиб олинмаган ?айриоддий тош билан белгиланган. Кейинчалик, Сюзен юбилейлар китобида унинг катта y?ли Эламнинг ?укмронлик ?илган Шеми, Сузада Эламнинг y?ли (ёки ?изи) сифатида ?айд этилган.

Аккад ?ироли, Саркад Аккад, Сузани (Шушан) Аккадия империяси таркибига киритган – бу милоддан аввалги 2330- йилда содир бyлган. Милоддан аввалги 2240-йил Элам ?укмдори Кутик-иншушинак (пузур-иншушинак) ?yз?олон кyтариб, Сузани озод ?илгунча ша?ар Аккад вилоят маркази бyлган.

Янги шумерлар даврида Сузани милоддан аввалги 2004- йилда Урнинг учинчи сулоласи босиб олди. Элам шо?и Киндатту Урини ма?луб этиб, Сузани yзининг пойтахтига айлантирди.

Милоддан аввалги 1175 йилда. шо? Шутрук-Наххунтед бошчилигидаги Эламликлар 1901 йилда топилган ?аммурапи подшоси ?онунларига биноан асирга олинган Бобил стеласини Сузага етказиб беришди.

Бобил шо?и Навухадназар 50 йил yтиб, Сузани ?асос сифатида ишдан бyшатди.

Бобил стелласи

Ашурбанипал томонидан ша?арни вайрон ?илиш милоддан аввалги 668 йилда Суза жанги бyлиб, унда шо? Ашурбанипал Эламликларни ма?луб этди.

Ша?ар бутунлай талон-тарож ?илинди ва ё?иб юборилди. Ашурбанипалнинг ёзувлари ва стеллари са?ланиб ?олган, унда у ?алабалар ва вайронагарчиликлар билан ма?танади. Элам давлати 10 йил ичида yз ?аётини тyхтатди.

«Эмае ?иштдан ?урилган Зиккурат шушана (сус), мен йy? ?илдим,» – деб ма?танди Оссурия ?ироли Ашурбанапал, – ялтиро? мисдан ?уйилган тишларини синдириб ташлади… Шушинак, ёл?изликда яшаган, уларнинг худолари, ило?иётчилари ?еч ким кyрмаган: худоларни (ва) маъбудаларни хазиналари, моллари, буюмлари ва бош ру?онийлар (ва) ру?онийлари билан бирга мен Ашур юртини тyлдирдим, кумуш, олтин, мис, алебастрдан ясалган 32 та шо? ?айкали… мен уларни Ашур юртига олиб бордим.

«Мен Шедани (ва) Ламассани, маъбаднинг ?yри?чиларини, уларнинг ?аммасини, ?анча одам борлигини туширдим, ?азабланган бу?аларни, дарвоза безакларини тортиб олдим. Мен эламнинг му?аддас жойларини унутиш учун йy? ?илдим, унинг худоларини шамолга юбордим ?еч ?андай бегона одам кирмайдиган yзларининг яширин yрмонларида менинг аскарларим кириб, уларнинг сирларини кyришди.

Милоддан аввалги 538 йилда буюк Кир ша?арни эгаллаган. Кир Камбиз II нинг y?ли yз пойтахтини Сузага кyчирди. Милоддан аввалги 331 йилда. милоддан аввалги буюк Искандар форс империясини тугатди, ша?ар yз а?амиятини йy?отди.

Янги ташкил топган империяда Салавкийлар ша?ри Салавк деб номлана бошлаган Парфийлар, юз йилдан сyнг Салавкийлардан муста?илликка эришиб, Сузани yзларининг пойтахтига айлантирдилар (иккинчи пойтахти Ктесифон эди). Римликлар Ктесифонни беш марта босиб олишган, кейин Парфия ва Сазания шо?ларининг ?арорго?и Сузага кyчиб yтди.

?адимги Суза ша?ри

Одатда Суза ?ишки пойтахт эди, ёзда эса пойтахт Ктесифонга кyчиб yтди. 116 йилда Рим императори Траианзане Сузани эгаллаб олди, аммо Рим империясининг yзида юз берган нотинчлик туфайли ша?арни ушлаб тура олмади.

Иккинчи марта ша?ар 638 йилда мусулмонлар томонидан вайрон ?илинган. Учинчи марта 1218 йилда ша?ар мy?уллар томонидан бутунлай вайрон ?илинган. Шундан сyнг, эски ша?ар деярли тарк этилди. Суза (шуш) ?озирда 65 мингга я?ин а?олиси бyлган ша?ар (2005 йилда), у ерда мусулмон шиалар ва форсий я?удийлар яшайди – Дониёр пай?амбарнинг жамоати.

Суза

Империянинг кучи.

Ўрта асрлар – бу инсоният тарихининг мураккаб ва зиддиятли даври бyлиб, у барча ?итъаларда ша?арлар пайдо бyлишида тармо?ни шакллантириш, режалаштиришда улкан мерос ?олдирди.

Урушлар, диссидентларни ?атл этиш, оммавий эпидемияларнинг да?шати, бутун вилоятларни вайрон ?илиш, Готик собори тош y?лари, ?адимги рус черковларининг зар?ал пиёзлари ва ?yн?иро? миноралари, буддист пагодаларининг очилган тyрлари, уч?унлари билан ёритилган кyринади.

Мусулмонлар масжидлари гумбазлари, ?инд ибодатхоналари, саройлари ва ша?ар саройларининг ажойиб гулзорлари барпо этилди – бугунги кунда инсоният да?оси ?айратга соладиган ва авлодлар учун са?лаб ?олишга интилаётган барча бу ва?ийлар яратилган.

?адимги ?инд ибодатхоналари

?адимги ?инд ибодатхоналари

Феодализм даврида ша?арларнинг ривожланишининг дастлабки шартлари феодал тузумнинг и?тисодий мо?ияти феодал синфининг ?yлида бyлган йирик ер мулкига ?укмронлик ?илишдан иборат.

?адимги ?ул – «гаплашувчи восита» ва капитализм шароитида ёлланган ишчидан фар?ли yларо?, де??онга асосий ишлаб чи?ариш воситалари – ер берилди, ме?нат ?уроллари ва ?оралама ?айвонларнинг эгаси бyлган ва и?тисодий бyлмаган мажбурлаш туфайли турли мамлакатларда ва турли даврларда, кyпро? ёки камро? шаф?атсиз ва камситувчи, орти?ча ма?сулотни феодал рентаси шаклида бериши керак эди.

?улдорлик тузумига нисбатан феодализм тара??иёт белгиси эди. Эркинлик бешиги ва маданият марказларига айланган ша?арларда майда товар ишлаб чи?ариш вужудга келди ва ривожланди, сyнгра ишлаб чи?ариш вужудга келди ва буржуа жамиятининг янги синфлари шакллана бошлади.

Де??онларни нафа?ат уларнинг онгига бyйсундириб, уларни нарсаларнинг белгиланган тартибининг ило?ий келиб чи?иши ?оясига кyниктириш ор?али и?тисодий бyлмаган мажбурлашни таъминлаш мумкин бyлганлиги сабабли, дин улкан рол yйнайди; Европада сyнгги Рим императорлари давридан буён ?укмрон синф христиан дини учун бу му?им а?амиятга эга эканлигини тушуниб, унинг институтларини яратишга кyмаклашади ва уларни ?yллаб-?увватлайди.

Европа ша?арлари yсишининг и?тисодий манбаи ижтимоий ме?нат та?симоти – ?унармандчиликни ?ишло? хyжалигидан ажратиш эди модомики, де??он yз фермасида yзи ва феодал хyжайини учун чекланган ми?дордаги ?унармандчилик ма?сулотларини ишлаб чи?ариши мумкин бyлса ва иккинчисининг э?тиёжлари нисбатан кичик бyлса, ша?арларнинг yсиши учун етарли и?тисодий асос мавжуд эди.

Аммо ?ишло? хyжалигида ме?нат унумдорлигининг yсиши, айни?са, ?унармандчилик ишлаб чи?ариши учун маълум ми?дордаги ?yлларни олганида, иккинчиси ихтисослашди ва кyпро? малакаларни талаб ?илди; феодал лорд, черков, монархлар судларида пайдо бyлаётган дворянларнинг э?тиёжлари кyпайиб боради ва тобора такомиллашиб боради, ни?оят, янада яхши ва мураккаб ма?сулотларга бyлган умумий э?тиёж ошганда, ?унармандчилик ишлаб чи?аришни ажратиш ва марказлаштириш учун объектив олд шартлар яратилади.

?унарманд – соби? де??он – феодал ?алъалари ёнида ва монастирлар деворлари остига жойлашиб, у ерда феодаллар, унинг вассаллари, уларнинг кyп сонли хизматчилари, монастир биродарлар ва зиёратчилар – зиёратчилар учун ?имоя ва бозор топишга умид ?илмо?да.

?унармандчилик ишлаб чи?ариш товар-пул муносабатларининг ривожланишига ва савдогарлар синфининг шаклланишига туртки беради. Энди нафа?ат ?ужумлардан ?имоя ?илиш, балки фойдали географик позиция ?ам (му?им савдо йyллари кесишган жойда, кyприк дарё бyйидаги форд ва бош?алар) ша?ар ривожланишида ?ал ?илувчи рол yйнай бошлайди.

XI—III асрларда Европанинг Ўрта аср ша?арлари.

Ўрта аср ша?арлари географияси, тузилиши ва ривожланишига бир ?атор омиллар таъсир кyрсатди. Рим давридан мерос бyлиб yтган исте?комлар тармо?и yрта аср ша?арлари ривожланишига сезиларли таъсир кyрсатди.

Рим исте?комлари

Империя савдо йyллари катта а?амиятга эга бyлиб, аста-секин Европанинг асосий минта?аларини бир-бири билан ва айни?са му?им бyлган шар? билан бо?лаб турарди. Шар? билан савдо асосий савдо йyлларини шакллантиришда асосий рол yйнади ва Ўрта аср ша?арлари тармо?ининг ривожланишига катта таъсир кyрсатди.

Шар?ий савдонинг асосий денгиз йyллари Константинопол ва Левант мамлакатлари ор?али Венеция ва Генуяга борди. Ўрта аср ша?арларининг шаклланиши, режалаштирилиши ва пайдо бyлишига таъсир ?илувчи энг му?им омил деярли доимий равишда давом этган урушлар эди.

Чарлз кyприги. Прага

Ўрта аср ша?арлари ободонлаштиришнинг yта пастлиги билан ажралиб турарди: канализация тизими, сув о?ими, кyчаларнинг ёмон асфальтланиши yтиб бyлмайдиган лойга сабаб бyлган; ша?арнинг ?они?арсиз санитария ?олати доимий эпидемияларни келтириб чи?арди.

<< 1 2 3 4 5 >>
На страницу:
4 из 5