Оценить:
 Рейтинг: 0

МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Год написания книги
2021
<< 1 2 3 4 5 >>
На страницу:
3 из 5
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля
Ша?арсозлик тарихчилари таъкидлаган иккинчи нарса шундан иборатки, энг ?адимий ша?арлар аксарияти асосий ну?таларга йyналишни ?исобга олган ?олда шаклланган. ?адимги Хитой йилномаларида ва Мисрда бу шимол – жануб, шар? – ?арбдир. Ушбу ?одиса доминант диний култлар билан, хусусан, олий худо сифатида ?уёшга си?иниш билан бо?ли?.

Месопотамияда асосий режалаштириш y?ларининг йyналиши 45 даражага бурилган. Тад?и?отчилар, хусусан Унгер буни ?адимги шумерлар ва Оссурияликларнинг эъти?одларида ?укмронлик ?илган шамолларнинг махсус мистик маъноси билан изо?лашади. Ушбу фактлар биз ша?ар а?оли пунктларини шакллантириш пайтида деган хулосага келишимизга имкон беради

Хал?ларнинг коинот ?а?идаги ?укмрон ?оялари ша?арсозлик ?оидаларида белгилаб ?yйилган. Милоддан аввалги – III минг йилликларда ?адимги Миср ша?арларининг дастлабки юмало? режаларини тyртбурчаклар шаклидаги ша?арларга алмаштириш ?одисаси, тад?и?отчилар ?адимги мисрликларнинг ернинг думало? шаклидан тyртбурчаклар шаклига оид ?ояларининг yзгариши билан бо?лайдилар.

Энг ?адимий а?оли пунктларида кyчаларнинг тyртбурчаклар тармо?ининг кyриниши билан изо?лаш мумкин мавзу ва ?удудларни давлат бош?аруви зарурати, пайдо бyлиши айирбошлаш тартиб-?оидалари, участкаларни сотиш, бош?а мулкий муносабатларни тартибга солиш (афсоналарга кyра, Му?аддас Китобдаги Ибро?им ?адимги Хевронда yзининг биринчи ер майдонини сотиб олган) ва бyйсунувчиларидаги «жамоат тартибини» назорат ?илиш зарурлиги ?удудлар, яъни, давлат муносабатларининг пайдо бyлиши а?оли пунктлари ?удудини махсус ташкил ?илишни талаб ?илди.

Ю?оридагилардан келиб чи?иб айтишимиз мумкинки, «тарихдан олдинги», «илмийгача» бос?ичда ша?арларни ?уриш бyйича меъёрий ?ужжатларни яратишга уринишлар билан а?оли пунктлари ва илмий синтез элементларини ташкил этиш тy?рисида маълум бир тушунча мавжуд эди. Aммо ушбу меъёрий ?ужжатлар дунёнинг тузилиши ва а?оли ?аётининг мавжуд шароитлари ва хусусиятлари ?а?идаги умумий фалсафий ?ояларга асосланган эди.

?адимги ша?арлар ?урилишини тартибга солиш, ша?ар шаклини канонлаштириш, уни режалаштириш ша?ар фаолиятининг yзига хос хусусиятларини англаш, яшаш шароитлари ва дунё?арашини энг тyли? акс эттирадиган оптимал ривожланиш моделларини ишлаб чи?иш ?а?и?атини акс эттиради.

Жамият, яъни, ша?ар назарияси ривожланишининг маълум бир бос?ичи ?а?ида гапиришимиз мумкин. Ша?арсозлик ?а?идаги ?оялар ривожланишининг навбатдаги бос?ичи милоддан аввалги VIII—V асрларга тy?ри келади. – VI аср. Мил. ?адимги Юнонистоннинг Эллинизм маданияти дунёга энг катта меъморчилик ва санъат асарларини берди. Юнонларнинг ша?арсозлик со?асидаги юту?лари камро? маълум.

Одатда ?адимги Юнонистонда ша?арсозлик санъати Гипподамус номи билан бо?ли? (милоддан аввалги V аср). «Гипподамус тармо?и» – бу тyртбурчаклар кyчалар ва йyллар тармо?ига эга ша?арнинг мунтазам жойлашишини билдирувчи атама сyнгги 2000 йил давомида ша?арсозлик назарияси ва амалиётига ?атъий кириб келди. Гипподамус яхши талаба бyлганлиги ани?,

«Гипподамус тармо?и»

чунки панжара кyча тизимлари ундан анча олдин ихтиро ?илинган. Гипподамуснинг хизматлари шундан иборатки, у онгида а?оли ?аётини соддалаштириш учун а?оли пунктларини реконструкция ?илишни режалаштириш зарурлигини тасди?лади.

Гипподамуснинг таклифларига биноан ша?ар-давлатда 10 минг фу?аро яшаши керак, улар учта синфга бyлинган: ?унармандлар, де??онлар ва жангчилар. Ша?ар-давлат ?удуди ?ам уч ?исмга бyлинади – му?аддас, жамоат ва хусусий. Ша?арларда асосий кyчалар билан бирлаштирилган асосий ша?ар маконлари шакллантирилиши керак. Гипподамус ?оялари Юнон-Форс уруши пайтида вайрон бyлган ша?арларни тиклаш пайтида амалга оширилди.

Урук – милоддан аввалги III- минг йилликда Жанубий Месопотамияда Шумерлар ва Бобилликларнинг энг ?адимий ша?ар-давлати. Евфрат дарёсининг замонавий йyналишидан шар?да yзининг ?адимий ?уру? каналида, замонавий Эс-Самава ша?ридан тахминан 30 км шар?да жойлашган. Ницер;

Бу ерда 20 га я?ин ша?ар-давлатлар ташкил топди. Ша?ар таркибига баланд по?онали Зиккурат шаклидаги Маъбад мажмуаси, ?укмдорлар саройи, а?олининг пойдеворли уйлари, шунингдек бо?лар ва ерларнинг ?yшни ?удудлари киритилган.

Биринчи ша?арлар одамларнинг тасаввурларини шунчалик ?айратда ?олдирдики, уларнинг яратилиши худоларга тегишли эди.

Урдаги Зиккурат

Урдаги Зиккуратнинг са?ланиб ?олган ?олди?лари Шумер ша?арларидаги ушбу тани?ли иншоотларнинг ?ажми ва характери тy?рисида фикр беради.

Зиккурат бир-бирининг устига кyтарилган учта минорадан иборат бyлиб, зинапоялар билан бо?ланган террасларни ташкил ?илган. Миноралар турли хил рангларда эди: пастки ?исми битум билан ишланган ?ора, yртаси ?изил, куйган ?иштнинг ранги ва ю?ори о? рангда эди.

Сyнгги минора устида «худонинг турар жойи» – маросимлари бyлиб yтган ва астрономик кузатувлар yтказилган сирланган ?иштлардан ?урилган устки бино ?ад кyтарган. XXII—XXI асрларда Зиккуратнинг баландлиги милоддан аввал 21 метр эди.

Зиккурат ?ояси Месопотамиянинг барча ша?арларида кузатилган. Хитойнинг ?адимий ша?арлари Хитойда энг ?адимги ша?арлар Сари? дарё водийсида пайдо бyлган ушбу дарё бyйида, унинг ирмо?ларида ёки унга ?yшни то?ли ?удудларда, доимий равишда бир-бири билан урушиб турадиган ва ва?ти-ва?ти билан энг кучли давлат ?укмронлиги остида бирлашган ?уллар эгалик ?иладиган давлатларнинг пойтахтлари yсиб борди ва тез-тез ?улаб тушди, бу айни?са су?ориш иншоотларини са?лаш, эксплуатация ?илинган а?оли оммаси устидан ?укмронликни са?лаб ?олиш зарурати билан талаб ?илинган эди ва кyчманчилар ?ужумларидан ?имоя.

Ушбу пойтахтлар су?ориладиган де??ончиликни яратиш учун асосий зонада, бир-бирига нисбатан я?ин жойда, у ёки бу сабабга кyра, предметли ?удудлар устидан назоратни амалга ошириш осонро? кyринадиган ва ша?арнинг ривожланиши учун бош?а шароитлар мавжуд бyлиб, улар ?улай деб ба?оланган.

Шу билан бирга, бош?а мамлакатларда бyлгани каби, эски пойтахтларни йy? ?илиш ва янгиларини ?уриш ?айриодатий бyлмаган ва yз-yзидан равшан бyлиб туюлган, худди ?онли ва шаф?атсиз урушлар пайтида yн минглаб одамларни йy? ?илиш ёки уларни ?улга айлантириш каби пойтахт ша?арлари ?ажми кyпинча жуда катта бyлган.

Шундай ?илиб, Санянг ша?ри, дарё бyйида жойлашган император Цинши?уади бошчилигидаги Цин давлатининг пойтахти. Вейнинг 1 миллионга я?ин а?олиси бор эди; ша?ар таш?и деворларининг периметри 100 км га етди; юз минглаб ишчилар улкан императорлик саройларини ?уришда ?атнашдилар.

Шу билан бирга, шимолдан ?илинган бос?инлардан ?имоя ?илиш учун Буюк Хитой девори тахминан 6000 км узунликда ?урилган – ?удратли мудофаа миноралари билан баландлиги 10 м ва кенглиги 7—8 м бyлган улкан иншоот.

Буюк Хитой девори

Хитойнинг бюрократик аппарати ва бутун ижтимоий ?аётни ташкил этишни тавсифловчи ?атъий тартибга солиш ша?арларни ?уриш бyйича дастлабки тавсияларга ?адар тар?алди.

Лоян

Шундай ?илиб, «Чжоу Ли» рисоласида XII—XI асрларда Хитой ша?арлари ?а?ида маълумотлар мавжуд. Милоддан аввалги: пойтахт Лои (Лоян) режада тyртбурчак, тy??из энлик ва тy??из меридиан кyчалари бyлганлиги ва ?укмдор саройи ша?арнинг марказида жойлашганлиги кyрсатилган.

Конфуцийнинг издоши Менгзи (милоддан аввалги IV—III асрлар) рисоласида ша?арнинг тyртбурчаклар режаси, ички ва таш?и ?алъа деворларининг ?атъий чекланган периметри (мос равишда 3 ва 7 ли, ли = 500 м) бyлиши кераклиги ани?ланди; марказий кварталда ички ша?арда ?укмдорлар ва имтиёзли а?оли жойлашиши керак, бош?а кварталларда ?ар бирида 100 кишидан иборат де??онлар мавжуд; ша?арнинг умумий а?олиси 3500 кишини ташкил ?илди.

Бо?лар ва сабзавот бо?лари, ички ва таш?и деворлар yртасида жойлашган. Ша?арда туман бyлиши керак эди, унинг радиуси (тахминан 12 км) ша?ардан бир ярим соат тезликда yрнатилди.

Ша?арларнинг катталиги, бyйсуниш иерархияси ва тyртбурчаклар режалаштиришнинг, ?атъий ?онуниятларини тартибга солувчи бош?а манбалар са?ланиб ?олган.

?адимги шар? ша?арларини яратиш бyйича, улкан ишларнинг натижаларини энг умумий маънода тавсифлаб, уларга бирма-бир ба?о бериш ?ийин. Азоб-у?убатларда инсоният ша?арларни ?уришнинг биринчи тажрибасини эгаллади.

Зукко кашфиётлар ва юту?лар билан бир ?аторда, иншоотлар ?урилишига тушунарсиз ?аракатлар сарф ?илинди, уларнинг яратилиши, инсон кучининг бемаъни исрофидир.

Кyп сонли иншоотлар ва бутун ша?арлар ва?ти-ва?ти билан, уларнинг а?олиси билан бирга вайрон ?илинган. ?адимги ша?арлар милоддан аввалги II минг йилликда ?ул эгаси цивилизациясининг асосий географик марказлари, Ўрта Ер денгизи зонасига силжийди.

Тахминан 2000 йил давомида Антик давр марказлари, Ўрта Ер денгизи ?авзаси бyйлаб ?аракатланмо?да. Дастлаб, бу Финикия ша?арлари – гуллаб-яшнаган, лекин жуда кyп а?оли яшайдиган мамлакат, Ливан тизмаси томонидан денгизга си?илган; Финикияликлар, Тир ва бош?а ?ир?о? ша?арлари а?олиси, Ўрта Ер денгизи хал?лари, узо? сафарларга чи?ишларидан олдин ва маш?ур Карфагенни ?ам yз ичига олган колонияларни топдилар.

Кейин устунлик Критга, кейинчалик Микенага yтади. Бир неча асрлар давомида Афина шар?ий Ўрта Ер денгизининг шуб?асиз марказига айланди. Ни?оят, Ўрта Ер денгизи ?авзасининг марказида жойлашган ва Гибралтардан Месопотамияга, шимолий Африкадан Британияга ?адар чyзилган улкан империяни яратадиган Рим кyтарилади.

?адимги давр нафа?ат ажойиб ва ?исман са?ланиб ?олган меъморий ансамбллар ва иншоотларда асраб олинган ша?арсозлик санъатининг мислсиз намуналарини, балки «ша?арларнинг географик кенгайиши» ?удудини – уларнинг тармо?ининг бир ёки бир нечта ота-она ша?арларидан кенг ?удудларга тар?алишини ?айратга соладиган кyламда ва ?амраб олишда катта мерос ?олдирди.…

Бу жараён айни?са милоддан аввалги 8—7 асрларда интенсив бyлган материк Юнонистон ша?арларидан келган му?ожирлар, ороллар ва Эгей денгизи ?ир?о?лари Ўрта Ер денгизи ва ?ора денгиз со?илларида юзлаб мустамлакачилик ша?арларига асос солган; IV—III асрларда милоддан аввалги шар?да кyплаб Эллинистик ша?арларга асос солинганида; кейинчалик II—I асрлар милоддан аввалги ва I—IV асрлар милод даврида, Рим ша?арсозлиги давридаги юзлаб ша?арлар яратилган.

Шу билан бирга, нафа?ат меъморчилик санъати учун, балки табиий шароитларни ?исобга олган ?олда ша?арлар учун жойларни танлаш, уларни ?удудий ташкил этиш ва ривожлантириш учун, кyплаб му?им принциплар ва техникалар ишлаб чи?илди.

Инсоният тарихида ?еч ?ачон Рим ?улаганидан кейин тахминан 1000 йил давомида, улкан ?удуд бyйлаб ша?ар ?урилишининг бу ?одисаси такрорланмаган.

?адимги Юнонистон.

Юнонистон ша?ри, Мисрдан фар?ли yларо?, жамоаларга, ша?ар-давлатларни ташкил этувчи эркин одамларга тегишли. Юнон ша?ар марказида, одатда тепаликда, асосий ибодатхоналари, диний ва жамоат бинолари бyлган Акропол («ю?ори ша?ар») жойлашган; атрофида ша?арнинг ?олган ?исми турар жой ва ?унармандчилик кварталлари ва бозор майдонига («Агра») эга эди.

Бир нечта ша?арлар иттифо? туздилар; ?ар бир жамоа ва ша?ар «полис» хусусиятларига эга бyлиб, автономияга интилишди, ва?ти-ва?ти билан ша?арларнинг ?ис?а муддатли иттифо?ларга бирлашиши ва улар yртасидаги урушлар Юнонистон сиёсий тарихининг асосий во?еаларидир.

Афина акрополи

?адимги юнонларнинг ша?арларни ташкил этиш учун жойларни танлашдаги ажойиб ша?арсозлик ва географик тажрибаси, улар яратган меъморий ансамбллар ва бинолар сингари ?имматба?о меросдир.

?адимги Рим.

?адимги Рим даврида ша?арларни ?уришда инсониятнинг географик ва ша?арсозлик тажрибаси янада кенгайди. Милоддан аввалги 753 йилда ташкил этилган ?адимги Рим, мавжуд бyлган 12 аср давомида (476 йилда Одоаcер немислари томонидан ?yлга олинишидан олдин) баланд овозда ?уллик империясини яратди.

Ўзини III асрга бyйсундириб милоддан аввалги бутун Италия, III—II асрларда эзилган учта пуник урушларида Карфаген, 1-асрда Рим милоддан аввалги. – I—II мил Испания, Греция, Галлияни, Буюк Британияни, марказий ва жануби-шар?ий Европанинг Рейн ва Дунайгача, кичик Осиё, Левант, шимолий Африка, Мисргача бyлган улкан ?удудларини босиб олади.

Инсоният тарихида биринчи марта кyп асрлик анъаналари ва тажрибалари билан кyплаб миллатлар яшайдиган бундай улкан ?удуд бир куч чегарасида бyлиб чи?ди.

Римликлар бу тажрибани кучли yрганишди. Алп то?ининг шимолидаги Рим истилолари билан, айни?са ?айсарнинг Галлиядаги (Германия, Буюк Британиядаги) юришлари билан yша пайтдаги маданий олам ?а?идаги билимлар уф?лари ?айриоддий даражада кенгайди.

Рим форуми

<< 1 2 3 4 5 >>
На страницу:
3 из 5