Оценить:
 Рейтинг: 0

МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Год написания книги
2021
1 2 3 4 5 >>
На страницу:
1 из 5
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля
МУЛО?АЗА: ша?ар назарияси. Ў?ув ?yлланма
Ибадулла Самандарович Байджанов

Махмуд Ибадуллаевич Самандаров

Ушбу китоб ша?ар назарияси тy?рисида бyлиб, унда ?адимийлик даври ша?арлари, yрта аср даври, янги давр, замонавий янги ва?т йyналишлари борасидаги ша?арларни келиб чи?иши уларни ривожланиш тарихи, фото фактларда, схемаларда yз ифодасини топган ва шунингдек урбанизм, футуристик ?арашларни билан бо?ли? ша?арлар ривожининг ?оявий тизими шаклланиши тy?рисида фикрларни олдинга олиб чи?ади.Ушбу «МУЛО?АЗА: ша?ар назарияси» китоби, меъморчиликда та?сил олаётган талабалар учун ?yлланмадир.

МУЛО?АЗА: ша?ар назарияси

Ў?ув ?yлланма

Ибадулла Самандарович Байджанов

Махмуд Ибадуллаевич Самандаров

© Ибадулла Самандарович Байджанов, 2021

© Махмуд Ибадуллаевич Самандаров, 2021

ISBN 978-5-0053-4471-7

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

МУЛО?АЗА: ша?ар назарияси

Та?ризчилар

Уралов А. С. Самар?анд Давлат архитектура-?урилиш институтининг «Архитектуравий лойи?алаш"кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори

Сетмаматов М. Б. Урганч Давлат университетининг «Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди

Байджанов И. С. Самандаров М. И.
«МУЛО?АЗА: ша?ар назарияси»

Аннотация

Ушбу китоб ша?ар назарияси тy?рисида бyлиб, унда ?адимийлик даври ша?арлари, yрта аср даври, янги давр, замонавий янги ва?т йyналишлари борасидаги ша?арларни келиб чи?иши уларни ривожланиш тарихи, фото фа?тларда, схемаларда yз ифодасини топган ва шунингдек урбанизм, футуристик ?арашлар билан бо?ли? ша?арлар ривожининг ?оявий тизими шаклланиши тy?рисидаги фикрларни олдинга олиб чи?ади

Ушбу «МУЛО?АЗА: ша?ар назарияси» китоби, меъморчиликда та?сил олаётган талабалар учун ?yлланмадир.

Сyз боши

Замонавий илм-фан шундай марраларни забт этди, yз тара??иёти давомида шу ?адар улкан тажрибани тyпладики, у босиб yтган тарихий йyл ?онуниятлари yрганиш жуда му?имдир

Сyнгги йилларда назарий таълимотлар тарихи бyйича бир ?атор асарлар ёзилди. бу «фалсафа тарихи», кyп жилдли «санъатшунослик тарихи», «драма бyйича таълим тарихи», ни?оят. «архитектура фанлари тарихидаги тад?и?отлар».

Шу билан бирга, назариянинг роли ортиб бормо?да, унинг босиб yтган йyлини ?исобга олган ?олда таъкидлаш мумкинки, меъморчиликнинг назарий муаммоларига ?изи?иш барометр ёзувчиси игнаси сингари сезиларли тебранишларга дуч келади ва бу тебранишлар худди симптоматикдир, агар уларни график тасвирлаш ва архитектура тарихининг му?им да?и?алари билан бо?лаш мумкин бyлса, яхши мувофи?лаштирилган ва ани? на?ш ани? бyлар эди: ижодий амалиётда катта yзгаришлар юзага келганда, жамият меъморчиликка янги талаблар ва назарий фикрларни ?yйишни бошлаганда назарияга ?изи?иш максимал даражага етади.

Зарур yзгаришларни акс эттириш ва асослаш керак, мисол тари?асида уй?ониш даврида меъморчилик фикрининг ?айратланарли даражада фаоллашиши, капитализмнинг пайдо бyлиши билан бо?ли? бyлган утопик ша?арсозлик назарияларининг ривожланиши ёки октябр ин?илоби сабаб бyлган ша?арсозлик со?асидаги назарий изланишларнинг фав?улодда кyтарилишини эсга олишимиз мумкин ва бу совет меъморчилигининг ривожланишида му?им во?еа бyлди.

Бизнинг кунимизда ша?ар назариясининг а?амияти яна ?айриоддий yсиб бормо?да, шуни таъкидлашни истардимки, биз нималар ?а?ида гапирмаяпмиз, баъзи бос?ичларда назария йy? эди ёки му?им рол yйнамади – бундай баёнот юзаки ва нотy?ри бyлади – лекин фа?ат нисбий мезон ва авваламбор, умумий назарий муаммоларга ?изи?иш даражаси ?а?ида.…

Бу ерда умумий назарий муаммолар ва амалий назария деб аталадиган саволларнинг yзаро бо?ли?лиги ?а?ида бир неча сyз айтиш керак, масалан, саноат шароитида оммавий уй-жой ?урилишини ташкил этиш каби амалий муаммоларни, айни?са, бyронли ?ал ?илиш даврида, ушбу ма?аллий архитектура ва ?урилиш бос?ичининг yзига хос э?тиёжларини ?ондиришга ?аратилган тезкор ?yлланиладиган назарияни ишлаб чи?иш табиийдир.

Маш? ?илиш илмий фаолиятнинг тортишиш марказининг ушбу назарий иш йyналишига yтиши ?ам yзини о?лайди, биро?, асосий амалий э?тиёжлар ?ондирилиб, ша?арларни ?уриш ва реконструкция ?илиш ?ажми ва суръати ошгани сайин, олдинга силжиш йyналишини белгилаш учун ишлаб чи?илган ша?арсозлик назариясининг умумий, мав?ум жи?атларининг роли ортиб бормо?да.

Бу ерда маълум бир ички ?арама-?аршилик пайдо бyлиб, баъзида туюлади ва баъзида жуда ?а?и?ийдир: ахир олинган натижалар бугунги кун амалиётига унчалик таъсир ?илмайди ва келажакка йyналтирилади, бу баъзида энг умумий характерга эга бyлган «амалиётдан ажралган», «замонамиз э?тиёжларидан узо?лашган» назарий асарлар амалий муаммоларни ?ал ?илишга ёрдам бермайди деган фикрларни келтириб чи?аради, бу фикрлар, албатта, нотy?ри, умумий назария ?ар доим муста?ил ижодий маънога эга, ушбу ?олатни таъкидлаб.

Альберт Эйнштейн нисбийлик назариясини ишлаб чи?иш тажрибасига таяниб, назарий ?ояларни ривожлантиришнинг худди шу хусусиятини ?айд этди: «дастлабки гипотезалар ?аётий тажрибадан узо?ро? мав?ум бyлиб бормо?да, аммо бош?а томондан, биз энг олижаноб илмий ма?садга я?инлашмо?дамиз: минимал фараз ва аксиомалар сонига асосланиб, экспериментал фактларнинг максимал сонини манти?ий чи?ариб ташлаш ёрдамида ?абул ?илиш… биз назариётчининг хаёл суришига имкон беришимиз керак, чунки у учун ма?садга бош?а йyл умуман йy?.

Одамлар ?адимги даврлардан бери ша?арлар тy?рисида «хаёл» ?илишган, образли ?илиб айтганда, «ша?арлар ?урилишидан олдин, уларнинг эртаклари ?орларда ту?илган» ?ар ?олда, ша?арсозлик со?асидаги назарий фаолиятнинг ёзма далиллари мингдан орти? йилларга эга ва «ша?ар назарияси» китобининг муаллифи олдида улкан материал ?атламини ёт?изган.

Асрлар ?айта-?айта пайдо бyлишига, ?ар сафар янги, ю?ори даражадаги алмашинувга изчиллик, яхлитлик, бош?ача ?илиб айтганда, китобнинг тарихийлиги унинг энг му?им фазилатларидан биридир, унда озгина бyшли?лар мавжуд, чунки муаллиф жуда э?тиёткорлик ва синчковлик билан ша?ар назарияси со?асида бугунги кунда маълум бyлган ?амма нарсани тyплаган ва текширган.

Буржуа маданий тарихчиларига антитезия сифатида, улар, одатда, yз эътиборларини асосан ривожланган Европа хал?ларининг чекланган доираси меросини yрганишга ?аратдилар ва фа?ат шу материалга асосланиб, улар умумлашма алмашинувини ?урдилар, ша?ар назарияси муаллифи yз ишининг доирасини кенгайтирди, у шар?нинг назарий фикрини yз ичига олади.

Умуман олганда, бугунги кунда китобда ша?арсозлик тушунчалари дунёнинг турли бурчакларида ?андай пайдо бyлганлиги ва ривожланганлиги, улар ?андай курашганлиги ва yзаро ало?ада бyлганлиги, уларнинг ?а?и?ий ?урилиш амалиёти билан ало?алари, жамиятнинг технология тара??иёти билан ижтимоий ташкилоти билан бо?ли?лиги ва бош?алар ?а?ида энг тyли? расм берилган: … назарий ?арашларнинг тарихий та?лили муаллифга yтмишдаги кyплаб илмий анъаналарни тy?ри ба?олаш, уларда замонавий шароитларда эътиборга лойи? бyлган нарсаларни кyриш имкониятларни яратишга имкон берди.

Ша?ар назарияси меъмор ижодкорлигининг му?им шарти сифатида китобда ани? намоён бyлади, бу унга турли хил талабларда навигация ?илиш имкониятини беради ва унинг табиати ва шароитларига жамиятнинг дунё?арашини акс эттиради.

Китобга мурожаат ?илган y?увчи. Ша?арсозлик назарияларининг ривожланиш йyлини излаш учун жуда кyп таниш ва тани?ли фактларни топади. Бу табиий, чунки умумлаштирувчи асарлар ?ар доим кyп yрганилган ва нашр этилган материалларни yз ичига олади.

Аммо, агар сиз маълум бyлган муаммоларга ба?ишланган китобнинг бобларини ди??ат билан y?иб чи?сангиз, унда муаллиф деярли ?амма жойда эски ?ояларимизни янги, илгари номаълум фактлар билан тyлдиришини англаш осон, бу нафа?ат ша?арсозлик назарияларининг ривожланиш суратини янада ани?ро?, балки баъзи бир кyринишда ани?ланган ?арашлар бутунлай бош?ача кyринишда кyринади

Муаллифнинг хизматлари шундан иборатки, ша?арсозлик ?ояларининг ту?илиши китобда во?еаларнинг тасодифий yзгариши билан эмас, балки ?аётнинг yзи белгилаб берган ша?арсозлик назарияларининг тарихий ривожланишининг манти?ий ва зарурий натижаси сифатида, жамиятнинг ижтимоий-и?тисодий yзгариши, ишончли тарзда кyрсатилади.

Ша?арни yрганиш долзарбдир

Ша?ар кyплаб илмий фанларни yрганиш объекти бyлган ва ?исобланади, чунки унда инсон ?аётининг барча со?алари йyналтирилган: инсон ундаги психологик, ижтимоий ва метафизик текисликда яшайди, ишлайди ва шахс сифатида ривожланади. ?адим замонлардан бери ша?ар тарих ва маданиятнинг ди??ат марказида бyлган.

Ша?ар ?а?идаги адабиётларнинг кyп yлчовлилиги урбанизмнинг биринчи yзига хос хусусияти. Ша?ар экология, и?тисодиёт, кундалик ?аёт, сyл ижтимоий жараёнлар ва бош?а кyп нарсалардан иборат. Турли муаллифлар, yзларининг касбий ?изи?ишларига ?араб, ша?ар ?аётининг турли жи?атларига эътибор беришади, аммо ша?арда анча ва?тдан бери ?атнашган ?ар бир кишининг ?изи?ишлари кенглиги ва турли хил муаммолари бор.

Ша?ар, yз табиатига кyра, турли хил масалалар билан шу?улланишга ва турли хил билимларни баъзи бирлашган тушунчага бирлаштиришга «мажбур ?илади». Ва бу ша?ар тушунчалари тобора кyпро? социологик характерга эга бyлиб бормо?да: ша?ар келажакда а?оли яшаш ва ишлаб чи?ариш шакли сифатида эмас, балки жамият шакли сифатида, ижтимоийликнинг бир тури сифатида тушунилмо?да, унинг му?им хусусияти бу интеграция бар?арорлик ва тартибни са?лашнинг yзига хос механизмларига эга бyлган ягона yз-yзини ривожлантирадиган тизимга ?аётнинг ?ар хил турлари.

Aммо бу тизим нисбатан автоном ва бир ?ил ?уйи тизимлардан иборат: ?удудий-турар-жой, и?тисодий, рамзий ва бош?алар. Шунинг учун ша?арни тавсифлаш ва yрганиш учун бош?а фанларнинг билимлари ва назарий схемалари ?yлланилади. Ша?ар билан шу?улланадиган ?ар ?андай киши турли хил ижтимоий ва гуманитар билимларни yзлаштиради ва ишлатади. Табиатшунослик билимларидан ?ам, авваламбор, география ва математикадан фойдаланилади. Шу сабабли, ша?аршунослик муаммоларига ?ис?ача экскурсия зарур.

Ша?ар ?а?идаги адабиётларнинг яна бир yзига хос хусусияти кyплаб масалалар бyйича билдирилган фикрларнинг зиддиятли хусусиятидир. Бунинг сабабларидан бири ша?ар ?аётининг кyп ?ирралилиги, унинг ?одисаларини кyриб чи?ишнинг кyп ?ирралари ва шунга мос равишда кyплаб ну?таи назарлари: ша?арга турли хил назарий ва амалий позициялар турлича кyринади. Иккинчисининг яна бир сабаби – ша?арларда содир бyлаётган ижтимоий-таркибий ва ижтимоий-маданий yзгаришларнинг ю?ори (ва тобора ортиб борувчи) динамикаси.

Бундай ?олда, нафа?ат янги ?одисалар пайдо бyлади, балки эскиларининг тикланиши ?ам мумкин. «Псевдо-урбанизация» деб аталадиган ?олатлар, айни?са бизнинг мамлакатимизда тез-тез учраб туради. Шунинг учун, бир марта тy?ри ?укмлар тушунтиришни ёки ?атто жиддий тузатишни талаб ?илади. Учинчи сабаб – тарихий ва ?удудий жи?атдан ша?арларнинг индивидуал хилма-хиллиги.

Шу сабабларга кyра ша?ар мавзуларининг барча асосий муаммолари бyйича одатий ?ояларни ишлаб чи?ишда объектив онтологик ва эпидемологик ?ийинчиликлар мавжуд, шу билан бирга ша?ар ?а?идаги барча ?укмларда баъзи бир ?а?и?ат мавжуд.

Ша?ар ?а?идаги баёнотларнинг учинчи характерли хусусияти – бу ба?олашларнинг субъективлиги, умуман ша?ар ?аётини ва хусусан унинг индивидуал ?одисаларини тал?ин ?илишдир.

Ю?орида келтирилган ?олатлар бунинг объектив сабаби ?исобланади. Aммо му?имро? сабаб, бизнинг фикримизча, билиш субъектининг шахсий хусусиятлари: ша?арга фа?ат объектив ва бефар? муносабатда бyлиш мумкин эмас («?азаб ва мойилликсиз»): ижтимоий-психологик туфайли ?ар кимнинг yз ша?ри бор, атроф му?итни яшаш му?итини идрок этишнинг ситуацион, биографик ва метафизик хусусиятлари.

Бундай ?олда, тад?и?отчи бевосита yрганиш мавзусига шyн?ийди ва унинг ?укмларининг объективлигини ани?лаш учун матннинг аксиоматик биноларини ?yшимча та?лил ?илиш талаб этилади (учбурчак процедуралари – феноменологик социологияда). Бош?ача ?илиб айтганда, урбанистларнинг ?укмлари кyпинча маълум бир илмий жамоатчилик орасида ?абул ?илинган ёки кенг тар?алган тушунчаларни тилга таржима ?илишда, ишлатилган тушунчаларни тал?ин ?илишда ?yшимча изо?лашга му?тож.

Ша?аршуносликнинг анъанавий тили муаммоси ша?ар социологиясининг долзарб муаммоларидан биридир. Шунинг учун, ?уйида биз ша?арни yрганишда ишлатиладиган бир ?атор тушунчаларга тyхталамиз.

1 2 3 4 5 >>
На страницу:
1 из 5