Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Алмаса? ?кпелеймiн. Жанкелдiге жапты деп есепте. Оны? ?стiне То?ада сенен биiк т?р?ан адам жо? ?азiр.

Ш?мiштi? Жанкелдiге шап?ан шапаным дегенi ауырлау болып кеттi. ?азiр алмай кетсе, бабасыны? аруа?ын сыйлама?андай болып табылады. Ерте?гi к?нi мына ?кесi де, баласы да талай жерге жеткiзедi. Со??ы кезде шапан жап?ан адамдар к?бейiп кеткен. Шо? ол шапандарды ?зiне емес, болысты?ына жауып отыр?анын сезетiн. Мына тон астарында сондай м?н жататынын сезгендей болды Шо?. Со?ан орай с?йлеген:

– Ма?ан тон кигiзгенi?мен ол Жанкелдiге жап?ан болып есептелмейдi. Егер олай десе?iз бабама арнап бiр ??ран шы?ары?ыз кейiн. Содан ол кiсiнi? аруа?ы да, мен де риза боламын, – деп бастай келiп Шо? к?кейiнде т?р?ан с?зiн айтты, – Ш?ке, кiм болыс болмай жатыр? Бiр жа?ынан менi? болысты?ымды сыйлап берiп отыр?ан шы?арсыз. Олай болса, б?л тоны?ызды кимеймiн.

– Болыс к?п бол?анмен, соларды? iшiнде са?ан жетерi жо?. Сен айры?ша болыссы?…

– Ш?ке, оны ?айдан бiлесiз? Менiмен бiрге ж?рген адамдай с?йлейсiз…

– Менде ??ла? бар, елде жеткiзетiн тiл бар. Елден естiп отырамын. ?алы? ?аза? жайдан жай ма?тамайды. Ел к??iлiнен шы??ан бiр шаруалары? бар ?ой. Кешегi хан бол?ан Кенесарыны да ма?та?ам жо?. Сенесi? бе, сенбейсi? бе, ?мiрiмде ешкiмдi ма?та?ан адам емеспiн. Мен турасын айтып саламын. Б?л арада еш?андай м?йм??ке жо?.

– Мына с?зi?iз жал?ан болса да сенуге тура келедi. – ?лi де к?дiгi арылма?ан Шо? ?зiл араластырып с?йлегендей етiп айт?ан. Оны? мына с?зiне Ш?мiш ренжiп ?ал?андай.

– Мен осы ?артай?ан ша?ымда сенi ма?тап, сенi? алдында жа?сы к?рiнейiн деп отыр деймiсi?. С?здi? шынын айтып отырмын.

Шо?ны? б?дан да айтатын с?зi бар едi, бала?ны? ерте?iн ойлап берiп отырсы? деп айтпа?шы болды да, бiра? айтпады. Шалды? к??iлiне келiп ?алатынын, ?лсеннi? де ерте?гi к?нi ?кпелейтiнiн бiлген едi.

?зiн ма?таушылар со??ы кезде тым к?бейiп кеткен. Кейбiреуi к?зiн бадырайтып койып айтады, сонысы ?намайтын Шо??а. Ы??айсызданып ?алады, солары жараспайтын сия?ты. Олар ма?тау емес, болыс?а жа?ыну, жалбарыну, бiрде?енi тапсыру ?шiн к?н iлгерi осылай с?йлеп отыратынын болжайтын. Сондай шамадан асып бара жат?ан кейбiреулерiн то?татып тастап отыратын. ?азiр де Ш?мiшке соны жасама?шы болды, бiра? жасамады. Ондайда ?кесi Шо??а ренжiп, сен адамны? к??iлiне ?арамайсы? дейтiн. Ондайда Шо? ?кесiне: «Тел?озы, сен т?сiнбей отырсы? б?лардiкi болыс?а жа?ынуды? бiр белгiсi емес пе, ерте?гi к?нi оны iсiммен, с?зiммен ?айтаруым керек. Ал м?ны мен ?ркiмнi? к?лгiр с?зiне ?арап орынсыз iс жаса?ым келмейдi» – дейтiн.

Ш?мiштi? с?зiн жа?тырмай, ?лi де ??былмалы к??iлде отыр едi. Дегенмен, ?адiрлi шал?а ?арсы келудi лайы?сыз к?рдi де, ?ндемедi. ?ас?ыр iшiгiн ?анша ал?ысы келмей т?рса да, алды. Алмаса тентек шал жанжал шы?аратынын бiлдi. Ерте?iнде атасыны? ауылына ж?рiп кеткен. Жолда келе жат?анда ?лсеннен с?рады:

– Осы ?ке? ма?ан ?ас?ыр iшiктi сен би сайлан?ан со? берiп отыр?ан жо? па?

?лсен Шо?ны? мына с?зiн жа?тырмай ?алды да, Шо? к??iлiнен шы?атын бiр сенiмдi с?з айт?ан сол жерде:

– Алды??ы жылы ?аржастан Шорманны? М?стафасыны? баласы келiп ?она? болып, сонда осы iшiктi к?рiп ма?ан бер дегенде, мен ?лгенде келiп с?йегiме т?сiп аласы?, тiрi к?нiмде бермеймiн деген. Са?ан ?алай бергенiне мен ?зiм де та? ?алып келемiн.

Шо?ны? тере?нен ойлап с?йлейтiнi бол?анымен, кейде кейбiреулердi? с?зiне ренжiп ?алып, асы?ыс бiрде?е айтып тастайтыны да болушы едi. ?лгi арада с?йткенiн т?сiндi. Ендi ?лсен аузынан ?лгi с?здi естiген со?, бас?аша с?йледi.

– Олай болса ?ке? шын к??iлден берген екен, – дедi. Баласыны? мына с?з Ш?мiштi? айт?ан с?зi шын, адал екенiн д?лелдегендей болды. Жалпы, Ш?мiштi? турасын айтатынын бiлетiн. ?лсеннi? кейбiр с?здерiне к??iлi толмай ж?рсе де, мiнезiнде ?кесiне тарт?ан турашылды? барын да бiлетiн.

– ?лсен, ма?ан берген екi бозды ендi аламын, – дедi Шо?.

– Жо?, мен са?ан бергем жо?. Телеке?е ?келгемiн.

– ?тiрiк айтасы?, ма?ан ?келгенсi?, бiлемiн. Оны? ?стiне аттары? ма?ан ?найды.

?йiмк?л мырс етiп к?лiп жiбердi. ?йелiнi? б?л ?ылы?ын жа?тырмай ?алды Шо?.

– Сен неге к?лесi??

– Кеше аттарды жеккiзбей, ендi мына айтып келе жат?аны?ды айтамын…

– Ол кешегi к??iл к?й, ал б?гiнгi бас?а. Адамда ондай-ондай с?ттерi бола бередi. Б?л ?лсен екеумiздi? арамызда?ы шаруа. Сен о?ан араласпай-а? а? ?ой, – дедi Шо?.

?йiмк?л ?асында жат?ан ?йелi болса да, Шо?нын осындай бiр т?сiнiксiз мiнездерiне та? ?алып отыратын. ?азiр де сондай бiр к?йде едi… Шо?дар ?уелi ?йiмк?лдi? ?лкен ?кесi С?ттiбайды? ?йiне ат басын б?р?ан едi, шалы ?лгелi кемпiрi оны? орынын жо?татпа?шы боп б?лек отыр?ан. Еркек орнында отыр?ан кемпiрге с?лем берiп, кiрiп шы?уы Шо?ны? со??ы кезде шал жо? болса да ?детiне айнал?ан. Б?л жолы да с?йттi. Кемпiр м?з болып ?ал?ан. Сол екi ортада Азна бар, С?ттiбайды? ?лкен баласы Нартай бар, б?рi келген едi. С?ттiбайды? кемпiрi ?йiмк?лдi жа?а к?ргендей ??ша?тап бетiнен с?йдi. Бала кезiнде С?ттiбай ?йiнде ?сiп едi. ?азiр сол кездерiн еске алып, кемпiрдi? к?зiнен ?уанышты? жасы да шы?ып кеткен.

– Балам-ау, ?зi? ?сiп кетiпсi? ?ой, – дедi ?зара т?скен тал бойына ?арап.

– Тама?ы то?, к?йлегi к?к, б?л семiрмегенде кiм толады, – дедi ?лсен.

– Мен тол?анын айтпаймын, бойыны? ?скенiн айтамын, – дедi кемпiр ?зiнi? де, ?лсеннi? де с?зiн т?зеткен болып… Ендi ?ана жиырма бестен асып, ?шiншi бала тап?ан ?йiмк?лдi? бойыны? ?скенi рас болатын. Кемпiр соны бiрден бай?ап ?алып, айтып отыр едi.

Расында, ?йiмк?л еттенiп, ?шiншi ?ызын тап?ан со? бойы ?зара т?скендей ?сер ?алдыр?андай едi, б?рын к?рген адам?а.

– М?нда ?йiмк?лден де к?п ?скен бiр адам бар, – деп ?зiнi? ?зiл?ой ?детiне басып, ?лсен барды да п?уеске iшiнде ?йы?тан жат?ан кiшкентай ?ызды алып келдi. Б?рi дуылдасып ж?рiп оны ?мытып кетiптi.

– Мына жиендерi?iзге ?айсы?ыз к?рiмдiк бересi?дер?

Елден б?рын келiп Нартай ?лсеннi? ?олынан баланы алды.

– Б?л Тiлендер бiледi, кiмге к?рiмдiк с?райтынын, – дедi ол.

– ?зi? бiр к?рiмдiк алатындай с?йлейсi?. – ?лсеннен Нартай бiраз ?лкен болса да оны? ?ылы?тарына ?арай реттi жерiнде кейде ?зiнi? мiнезiне салып еркiн с?йлейтiнi бар едi. ?азiр де соны жасап т?р едi…

Нартай ?лсеннi? с?з т?ркiнiн ?айда б?рып бара жат?анын бiлдi де жым болды. Нартай ана бiр жылдары аулыны? бiр ?ызын Тiлендерге ?кеп берiп соны? а?ысына жiгiттен ?ш жыл?ы ал?ан. Соны ретi келгенде ?лсеннi? Нартай ?зi ?арындасын ?кеп берiп, а?ысына жыл?ы алды деп маза? етiп ж?ргенiн естiген. ?арындасы мен к?йеу баласыны? к?зiнше айтса ?ят болатынын ??ып т?р едi ол да.

Сол орайда Тiленмен ?зiлдесудi? ?иын екенiн т?сiндi. ?азiр сол ойына т?сiп кеттi де, мына Азна Шо? к?зiнше бiрде?е айтып ?оятынын ойлап, жым болды. Дегенмен ?лсен аузынан шы??ан с?здi басуды ойла?ан:

– ?лсен, к?рiмдiк еш?айда ?ашпас, с?здi к?бейтпесейшi, – деп ?оя сал?ан. Осыны? аузын ?алай жабамын деп ж?рген Нартай та?ы ?айталап айтты. – Жиенiмiзге бермеген к?рiмдiктi кiмге беремiз?

Мына с?зден кейiн ?лсен де то?та?ан. Осы жолы ?айтсе де Нартай?а айт?анын жасататынына сенiмдi едi. Осыдан кейiн екеуiнi? арасында?ы етек алып кете жазда?ан с?з басылып ?ал?андай едi.

Тел?озыны? ?кпесi

Бiр к?нi келiп ?кесi Шо? алдында с?з баста?ан едi.

– Мына ?ояншы-Та?айлар Кеттебекке бiздi? жыл?ыларымызды ?рлады?дар деп ?тiрiк жала жауып ж?рген к?рiнедi. Сен соларды? болысымен с?йлесiп к?ршi…

Шо? бiлетiн, Аралбайлардан Ортау болысына болыс бол?ан Кеттебек елiне жа?пай болысты?тан шы?ып ?ал?ан едi. ?азiр туыстарымен ренжiсiп, Шо? ауылына жа?ын жерде iргелес отыратын.

– К?ршi отыр?ан оларды? дауы бая?ыдан берi бар. Ол ?шiн мен ж?ре бермеймiн, ?здерi шешiп алады. Ел арасында с?л бiрде?е болса мен шап?ылай беремiн бе осы? Ана билерi отыр. Солар?а неге ж?гiнбейдi?

– Кеттебектi? аталары п?лен жылдан бiзбен к?ршi отыр?ан ел. Екiншiден, мен тiлек етiп отырмын. Барып барлы? жа?дайды бiлiп ?айт. ?рi-берiден со? б?л – сенi? мiндетi?. Кеттебек ауылы са?ан ?арайды.

– Ана ??тжан бидi неге жiбермейдi?

К?тжан ?зiн Шо?нан арты? санап ж?рген Аралбайды? биi едi. Ж?не Ыбыраймен ??дандалы болатын. Кiшi баласы ?лiмм?са?а оны? ?ызын алып берген. Ендi келiп оны? туысы Кеттебек туралы ?кесi мынандай с?з айтып отыр. М?нда бiр м?н жат?анын Шо? бiле ?алды да, мен оны? шаруасына араласпаймын деп бiрден айт?ан. Сонда да ?кесi болмады:

– Шо?, оны? ?ояншы-Та?айлар алдында сендей беделi бар ма, соны? б?рiн есептеп келiп са?ан то?тап отыр ?ой олар да.

Шо? мынау бiр шата? шаруа екенiн сездi де:

– Мен ондай шаруа?а бармаймын. ?алай шешсе олай шешсiн! – дедi.

Тел?озы б?дан кейiн с?з бiттi дегендей, ?ндемей кеттi. ??гiме осымен бiткен сия?танды. Шо? болыс болып келгелi ?кесi б?лек шы?ар?ан. Шо? ?з алдына отау болып ?ызыла?ашта отыр?ан. ?кесiмен бiрге Малай т?ратын. Балаларыны? iшiндегi ?зiнi? тiлiн ал?ыш Малайды ?кесi бас?а балаларынан жа?сы к?ретiн. Балалары ?з алдына ?й болып кетiп жат?анда, ?кесi Малайды жiбермей ?асында ?алдыр?ан.

Арада та?ы екi к?н ?ткен едi. Та?ертенгi ша? болатын. Шо? ?зiнi? ?йреншiктi ?детiмен серуендеп есiк алдында ж?р едi, ?кесiнiнi? ауылы жа?тан екi атты адам осылай ?арай келе жатыр екен. Жа?ында?анда Шо? ?кесi мен iнiсi Малайды таныды. Тел?озы м?нда б?рылмай анадайдан ?тiп кеттi де, Малай а?асыны? ?асына келдi. С?лем бердi.