Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Ана ?ке? ?айда бара жатыр?

– Мына Аралбайлар аулына барып ?айтамын дейдi.

– Жайша ма? – дедi Шо?.

– Ол жа?ын бiлмедiм…

Шо? ?зiнен Малайды? бiрде?енi жасырып т?р?анын бiлдi. Тел?озы не болса да Малаймен а?ылдаспай ж?мыс iстейтiн. Інiсi ?кесiнi? неге бара жат?анын бiлсе де айтпады, б?л да ?азбалап с?рамады.

– ?йiмк?лдi? шайы ?айнап т?р. ?йге кiрiп шай iш, – дедi.

– Шай iшетiн уа?ытым жо?, асы?ыс шаруам бар. – Малай атына мiнiп, тебiнiп ?алып ж?рiп кеттi. Шо? да ?й сыртына ?арай серуендеп кеттi. ?кесiнi? Аралбайлар аулына бара жат?анына к??iлiнде белгiсiз бiр к?дiк жатса да онша м?н бере ?ойма?ан. ?йткенi, бая?ы заманнан ?атынастары бар, туыстай болып кеткен адамдар едi. Соларды? бiреуiне бара жатыр ма деп ойла?ан. Шо? ел бай?ай бермейтiн ?р ру?а т?н мiнез-?ылы? барын бiлетiн. Аралбайларды? ?здерiнiкi ?исы? болып т?рса да, ?здерiн д?рыс?а ба?алайтын мiнездерi бар едi. Шо? сол мiнезiндерiн жа?тырмайтын. Кешегi ?кесiнi? с?зi есiнде едi, содан ба, к??iлiн бiрде?е мазала?андай болып, есiк алдына ?айта орал?анда, ?й алдында т?р?ан iнiсi Малайды к?рдi. Оны? мына ?айта оралуынан бiрдеме айт?ысы келiп ж?ргенiн бiлдi.

– Не?ып т?рсы?, ?йге кiр.

– Асы?ыс шаруам бар. Кетейiн деп т?рмын.

– ?кендi к?тiп т?рсы? ба?

– Сол да бар…

С?здi? бетiн та?ы да Аралбайлар?а б?рды:

– Аралбай к?п, кiмдiкiне кеттi?

– Кеттебектiкiне.

Кеттебек анау-мынау адамды менсiнбейтiн, оны? ?стiне тентектеу мiнезi бар адам болатын. Соны бiле ме, ?кесi онымен онша жа?ындаса ?оймайтын. ?кесiнi? сол Кеттебек ?йiне кеткенiне та??алды да ?ойды. Кеттебекте бiр шаруасы бар ма деп, та?ы да iнiсiнен с?рады.

– Бiлмедiм, – дедi Малай.

Малай бiр ?ке, бiр шешеден туса да Шо??а ??самайтын, жаратылысы бас?а едi, айналдыр?аны алдында?ы малы, с?зi аз, ешн?рседе шаруасы жо? адам болатын. ?ке с?зiн екi етпей орындайтын мiнезi барын ж?не бiлетiн Шо?. Содан ба, Шо? мен Малай бiрiмен-бiрi онша ашылып с?йлесе бермейтiн. Казiр Малай сонысын жасап т?р едi.

А?асыны? к?нiл-к?йiн сездi де, ол кетiп ?алды. ?кесiнi? бiрде?е айт?анын Шо? сездi. Бiра? iнiсi ?ндемеген со? б?л да ?азбаламады. ?детте Шо? та?ерте?гiлiк серуеннен келгеннен кейiн жазу?а отыратын. Б?гiн оны жасамады. ?кесiнi? Кеттебек ?йiне бара жат?анды?ы туралы iнiсiнi? с?зi ойын б?ле бердi. Серуендеп ж?ргенде Шо? жайдан-жай ж?рмейтiн. Жазатындарын ой елегiнен ?ткiзiп алатын. Б?гiн ?йреншiктi сол ?дет тартпады. Бас?а жа??а кете бердi. Кеттебек ?йiне кеткен ?кесiне к??iлi ауа бердi. Ендi ?кесi туралы, Кеттебек жайында ойлады. «Б?л Тел?озы мен Кеттебектi жа?ындастырып ж?рген ?андай шаруа» деген ой?а берiлiп, ?зiнен ?зi мазасыздан?ан. Б?рын Кеттебек туралы ??гiме бола ?алса, Тел?озы: «Сол Аралбайды ?ойшы» деп отыратын. Шо? оны бiлетiн. ?кесi Кеттебектi? кекiрiк мiнезiн онша жа?тыра ?оймайтын, ашы? айтпаса да, Шо? соны сезетiн. Осындай екi адамды жа?ындастырып ж?рген не екен, ?зiне ?зi с?ра? берiп, онысына iштей жауап таба алмады.

Кеттебек Шо?мен ?атарлас едi. Осыны? алдында Аралбайларды? жартысы, Ортау болысы ашылып, со?ан ?арап кеткен. Аралбайдан ??тжан би болыс бол?ан. ??тжанны? болыс?а ?туiне Шон к?мектескен. Кеттебек ?анша талпынса да бола алмай ?ал?ан. Содан ??тжан ?стiнен жазу к?бейдi. Кейiн ретiн тауып оязды? аузын алды ма, Ыбырай ?анша с?йесе де ?стiнен жазу к?бейдi. Ояз да сасып ?ал?ан сы?айлы. Бiр бар?анда Шо?мен а?ылдас?ан едi. «Мына ??тжан ?стiнен арыз к?бейiп кеттi, не iстеймiз» деп с?ра?ан. Б?л айт?ан: «Ел жайдан-жай жазып жат?ан жо? шы?ар, бiр себебi болуы керек». «Ендеше, сол болыс?а ?айта сайлау ?ткiзiп кел» деген оязды? ?сынысынан Шо? бас тартты. Аралбайлар арасында болыс сайлауын ?ткiзсе ?зiне п?ле болатынын сездi. Содан ояз Шо?мен а?ылдаса келiп, Герасимов пен Ыбырайды жiберген. Кеттебек пара берудi? ар?асында болыс болып ал?ан. Содан ?зiне ?арсы бол?андар?а ?ыр?идай тиедi. Б?л хабар Шо??а да жетiп жатады. Шо? А?мола?а бар?анда Ортау болысында болып жат?ан жа?дайды айтады. Ашулан?ан ояз Герасимовты жiберiп, Кеттебектi орнынан шы?арып тастайды.

Кеттебек Шо? мен Герасимовты? к??iл жы?пас достар екенiн бiлетiн. Кеуделi Кеттебекке болыстан шы?ып ?ал?аны ?атты ?сер еткенiн Шо? сезiп ж?ретiн. Содан бiрде Шо??а мiнез к?рсетiп айт?ан: «Сен анау оязы? ар?ылы ??тжанды ?ткiзiп жiбердi? ?ой» деген. Б?л с?зде шынды? жат?анын т?сiнiп Шо? с?здi к?бейткiсi келмей, ?ндемей ж?ре беретiн. Содан берi кездескен жерде соны еске т?сiрiп айтып ж?ретiн. ?кесi Тел?озы да м?ны бiлетiн. Шо? ?кесiнi? Кеттебек ?йiне барып ж?ргенiн бiр н?рсеге ?рындыру ?шiн жасап ж?рген ?улы?ы ма деп ойла?ан. Ала к??iл болып т?р?аны осыдан едi.

Барлы? ойды сырып тастап сыртта бiраз ж?рiп келiп Шо? Карповпен кездескеннен кейiн жаза баста?ан ?аза? тарихы туралы жазбасына кiрiскен едi. Б?л м?селе де к?нделiктi ?зiлмейтiн та?ырып?а айнал?ан со??ы кезде. Б?гiн ?йеншiктi бол?ан шаруасына кiрiскенде тiптен ?за??а кеткен отырысы болды. Шо? сонау ?о?ыр??лжамен бол?ан ??гiмеден кейiн жазамын ба, жазбаймын ба деп екi ойлы боп ж?рген ?аза? тарихи жайында?ы е?бегiн Карповпен кездескеннен кейiн бiржола ?ол?а ал?ан. Айтар ойлары к?бейiп кеткендей едi. Онымен ?оса ?аза? жерiне орыстарды? к?шiп келуiне байланысты да пiкiрi бар едi басында. Б?рiн бiрiктiрiп, бiр м?селеге айналдыр?ан. Шо?ны? жазуы тiптен молайып кеткенi содан едi. Кейiнгi кезде бос уа?ытында б?рындай ?аршы?а алып, ??с аулау?а, iлуде-шалуда болмаса шы?пайды, бiрнеше са?ат отырып ой?а берiлiп жазатыны бар едi. Шо?ны? не жазып ж?ргенiн ешкiм бiлмейдi. Анада бiрде ?йiмк?л Шо?нан не жазып отырсыз деп с?ра?анда ол айт?ан, ?ткен-кеткен, алда?ы шаруалар жайында тол?аныстар ?ой деген. ?йiмк?л оны? б?л айт?анын онша т?сiне ?оймайтын. Содан кейiн Шо?ны? жазуында ж?мысы болмайтын. Содан берi бiраз уа?ыт ?ттi – шегi жо?, бiтпейтiн шаруа т?рiздi. Ойдан ой туа беретiн. Шо? б??ан жалы?пайтын, ?айта ??марта т?сетiн. К?н сайын т?ннi? бiраз уа?ытына дейiн отырып жазатыны бар. ?йiмк?л б??ан да ?йренiп ал?ан. Дегенмен, са?аттар ойы к?йеуiнi? тапжылмай отыр?анынына мазасызданатыны ж?не бар. ?йiмк?л кейiн та?ы да бiр-екi рет с?рап едi, к?йеуi ?зiм де бiлмеймiн деп, екi?шты, ж?мба?тап жауап бердi. О?ан ашуланып ?ал?ан ?йiмк?л атымен с?рамайтын бол?ан едi. Шо?ны? к?ндiз-т?нi отыруына ?ара?анда, м?ны? бiр ма?ызды шаруа екенiн ?йiмк?л т?сiне баста?ан. Кейде тiптi, бiреулер с?рай келсе ?йде жо? деп, жазу жазып отыр?анын жасыратын. Шо?ны? жазуына кедергi келтiрмеуге тырысатын.

Б?гiн де ?лгiнде Малаймен бол?ан ?ыс?а ??гiмеден кейiн ?айта кiрiп жазу?а отыр?ан едi. Шабыты келiп жаз?аны сонша, Шо? содан т?скi тама??а да т?рмады. Содан бiржола жазу?а берiлiп кеткенiн бiлiп ?йiмк?л де тама??а ша?ырып мазалама?ан. Бесiндiкке дейiн отыр?ан ол, орнынан к??iлдi т?рды.

– ?йiмк?л iшiп-жейтiн бiрде?е? бар ма? – деп с?рады. Б?л жазу ойынан шы??ан со? куанышты? белгiсi едi. Жазуы с?ттi шы??анда оны? осылай жа?сы к?ймен орнынан т?ратынын ?йiмк?л бiлетiн.

?зiне арнап жасал?ан т?скi тама?ты ?айта жылытып дастархан?а ?ойды. ?йiмк?л екi-?ш са?ат т?рып ?ал?ан тама?ты к?йеуiне бермейтiн. Бая?ыда, анау А?молада т?р?анда бiр жа??а шаруамен бар?анда ?шынып ?ал?анын бiлетiн, содан берi Шо? тама?ты к?бiне б?лек сал?ызып жейтiн. Содан т?н ас?ан т?гiлi, к?н т?р?ан асты бермейтiн. Шо? с?рап т?р?ан со? ?айыра тама? дайындау?а м?ршасы болмай, т?сте дайындал?ан тама?ты берген едi. Б?л ешкiмнi? ?олы, аузы тимеген ас едi. Шо? ?зiнi? биязылы?ына салып, асы?пай iшiп-жеп сырт?а шы?ып кеткен.

?кесi туралы да, Аралбай Кеттебек туралы да – б?рiн бiр с?т ?мытып, ?лiнше жазу ?стелi басында ту?ан ойлары ?айта туындап, тыста ж?ре алмай та?ы жазу?а отыру?а келе жат?ан. М?ндайда айналада болып жат?ан жа?дайлар?а да м?н бермейтiнi бар. Тiптi, к?рмейдi деуге болады. Ішкi ойлар жетегiне берiлiп сырт?ы д?ниенi? б?рiн ?мытатын ?детi едi. Шо? казiр сондай к?йде болатын.

Шо? жаза баста?алы м?ндай с?ттiлiк жиi болмайтынын т?сiнген. Ондайда ?айта жазу?а отыратыны болушы едi. ?азiр сондай к?йге берiлiп, ?йге ?арай керi б?рыл?ан. Кенет тура ?зiне жа?ындап келiп ?ал?ан ?кесiн бiр-а? к?рдi. Жетегiнде екi аты бар. Тура ?асына келiп то?тады.

– Мына аттары?ыз не?

– Мынауы ай?ыр. Еттi орыс жыл?ысыны? т??ымы к?рiнедi. Бiр ?зiнен ?аза?ты? екi жыл?ысыны? етi т?седi дейдi. Сонды?тан т??ым алу ?шiн екi ай?а Кеттебектен с?рап алдым. ?асында ?йiрi болмаса жыл?ы да т?рмайды ?ой. Сол себептi, мына биесiн ?осып бердi. Екi-?ш биенi ай?ырдан шы?арып ал?ан со? ?зiне ?айтып беремiн.

Шо? ?кесiнi? б?л ?ылы?ын жа?тырмады. К??iлi онша емес адаммен жасап ж?рген м?нысы д?рыс емес екенiн айтса ?азiр ?кесiн ашуландырып алармын деп, ?ндемедi. Сонсо? екi жыл?ы?а назар аударды. Екi жыл?ыны к?збен шолып ?ттi. Бойша?, денелi, ар?а-жоны жалпа? малдар екен. ?кесi айтса айт?андай, ?аза?ты? екi жыл?ысынан шы?атын етi бар ?р?айсында. Соны т?сiнiп т?р едi.

– Кеттебек б?л жыл?ыларды ?айдан ал?ан?

– А?мола базарынан сатып алыпты…

– Сiз сонда сан барып т?расыз, осындай т??ымнан сатып алмайсыз ба? -Б?л с?зi ?кесiнi? Кеттебектен жыл?ы ал?анын жа?тырма?аныны? белгiсi едi.

– Б?л жыл?ылар ?ыруар а?ша к?рiнедi. Сатып алып ж?ргенше осы д?рыс емес пе?

Шо? ?кесiнi? сара?ды?ын осы жерде та?ы мына с?зiнен к?рiп ?ал?андай болды. Алайда Шо? ?ндемедi. Дегенмен Кеттебектiн жайдан-жай жанаса бермейтiнiн т?сiнiп т?р едi. ?кесiнi? ?зiне б?л берудi? артында Кеттебектi? бiр талап, тiлегi т?р?анын топшылады. ?лгi ?ыс?а ??гiмесi негiзгiсiнi? бастауы ?ана екен, Тел?озы с?лден со? с?зiн ?рi ?арай жал?ады.

– Кеттебектi? са?ан бiр тiлегi бар екен, ?ткен жолы айттым ?ой, ?ояншы-Та?айлар к?ршiлерi бiздi? жыл?ымызды ?рлады деп п?ле салып жат?ан к?рiнедi. Соны реттеп бершi. Ояз?а арыз т?сiрiптi. А?моладан бiреу келiп тексерiп кетiптi.

Шо? А?моладан адам келсе ?зiне со?пай кетпейтiнiн бiлетiн. Кеттебекты мынасы к?нi б?рын жасап отыр?ан са?ты? екенiн сездi. С?зi жал?ан екенiн т?сiндi. Ішiн бiр ренiш жайласа да, оны сездiрмей Шо? ?кесiнi? б?л ?ылы?ын ?натпай т?рса да, оны ?ндемей тындай бердi.

– Сен менi ты?дап т?рсын ба?

– Айта бер, ты?дап т?рмын…

– Кеттебек п?лен жыл к?ршi отыр?ан адам ?ой, со?ан к?мектесiп жiбер.

– Тел?озы, ?ткен жолы айт?анмын, Аралбайлар?а ешкiм ?з бетiмен тимейдi. Бар п?ле сол Кеттебектi? ?зiнде шы?ар. Та?ы да айтамын, ана болыс, би ??тжанды жiберсiн. Ол ана Ыбырай т?ремен ??дандалы. ?аракесектер оны? айт?анын екi етпей орындайды.

Шо?ны? кейiн тартып т?р?анына ?кесi ашуланып ?алды да:

– Сен айт?андай ??тжан т?рiздi бас?а да билер толып жатыр. Сенi ?з болысы?ны? адамы Кеттебек ?дейi айтып отыр. Ана Каракесектер к?рiнген билердi? с?зiн ты?дай бермейдi. Сенi? болысы?а ?арайды, соны ескеруi? керек. ?уелi тексерiп барып айтпайсы? ба? К?нi б?рын байбалам сал?андай етiп т?рсы?!

?кесiнi? б?л айт?анында бiр ж?н бар екенiн Шо? сездi. ?азiр екi ру арасында бiр шата?тын болайын деп т?р?анын да т?сiндi. Аралбайлар еш?ашан бiреуге пайдасын жiбермейтiнiн бiлетiн. Содан кейiн iштей б??ан араласуды? ж?н, ?лде ?исы? екенiн бiле алмай т?р?ан. Б?дан кейiн ?кесi с?здi к?бейткен жо?, кетiп бара жатып ат ?стiнде дауыстады:

– «К?ршi а?ысы – т??iр а?ысы» дейдi ?аза?тар. Соны ?мытпа.

Шо? с?л ойланып т?рып ?алды. Кеттебектi де жа?сы бiлетiн, ешкiмге есесiн жiбермейтiн. Онымен даулас?андар п?ле ?стiне п?ле ?осып алатын. Ел содан одан аула? ж?ретiн.

«Ойпырмай, ?… – деп ойлады Шо?. – Б?л ?аракесектер Кеттебекке ?алай тиiсiп ж?р екен?» Шо? бiр жа?ынан Каракесектер де жай жатпасты? ?зi екенiн, бiра? оларды? ?ай жерден, кiмнен жыл?ы ?рлайтынын талдап-барлап ?имылдайтын адамдар екенiн жа?сы бiлетiн. Ес бiлгелi ?аракесектер к?ршi отыр?ан Аралбайдан жыл?ы ?рлады дегендi естiген емес. Сiр?, к?ршiлiктi са?тауды ?адыр т?татын ?аракесектердi? iргесiнде отыр?ан рулар?а тиiспейтiнiн бiлетiн. Аралбайлар да солай едi. Олардын ?рылары да к?ршi жат?ан ?ояншы-Та?айлардан мал ?рламайтын. Сонау Найман, Тобы?тылар?а шы?ып кетiп, сондай алыста?ы рулардан ?рлайтын. Шо? оны естiп ж?рген. ?олма-?ол А?мола базарына апарып сатып жiберетiн. Содан оларды ешкiм ?стай алмайтын. Кеттебек т?рiздiлер б?л ?шiн арнайы ?рылар ?стайтын. Шо? ?рi-с?рi, екi ?шты ой?а ?алды, бiрiне де то?тай алмады.

Шо? сыртта бiраз ж?рiп, ?йiне келсе Тел?озы ?лi кетпеген екен. Алып келе жат?ан екi жыл?ысын сырттай ?ызы?та?андай ?арап, есiк алдында т?р екен. Осы кезде тыс?а ?йiмк?л шы?ты.

– Келiн, ?лгi д?мдi шайы?ды ?ойып жiбершi. – Б?л Тел?озыны? ?йiмк?лге жа?сы к?йде бол?анда айтатын с?зi болатын. ?детте, келiндерiне ?атты Тел?озы реттi жерiнде келiндерiн осылай ма?тап жiберетiн де ?детi бар едi.

– К?ке, олай болса неге т?рсыз, ?йге кiрi?iз. Шай ?айнап т?р, – деп ол да жалбала?тап ?алды. Сармантай аулында да ?лкендерiн «к?ке» дейтiн ?дет бар екен, келiн болып т?скеннен кейiн ?лкен ?кесi С?ттiбай т?рiздi, Тел?озыны да солай атап кеткен. Тел?озы бiрден ?йге кiрiп кетпей, жа?ындап келе жат?ан Шо?ды к?тiп т?р?ан. Ол ?асына келген со? ?лгi с?зiн та?ы ?айталап айтты. Екiншi рет Тел?озыны? ескертiп айтуы, шаруасы ма?ызды бол?анда жасайтын ?детi едi. М?ны ?йiмк?л жа?сы бiлетiн. ?дейi келiнiне естiрте айтып т?р?ан. ?йткенi, Шо? ?йiмк?л аузынан шы??ан с?здi ж?нсiз болмаса да ?алт жiбермей орындайтын. Тел?озы да бiлiп ал?ан. Сонды?тан ?дейi келiнiнi? к?зiнше айтып т?р?ан едi, ол да:

– Шо? ?лгi айт?анымды жаса. Реттеп жiбер. Сенi? тiлiндi ана ?аракесектер де жы?пайды.