Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Ана ??тжан а?а? бар ?ой, со?ан неге барып айтпайсы?? Олар А?мола оязына арыз жазса, сендер ?ар?аралы оязына соны жаса?дар.

– Ол кiсiнi? ?стiнен бiреулер арыз т?сiрiптi. Содан кейiн ол кiсiге бара алмадым. Оны? ?стiне бiздi? ауыл сiзге ?арайды ?ой. Сiз т?р?анда о?ан ?алай барамын?!

Шо?ны? iшi сезе ?алды. К?тжан ?стiнен арыз жазылып жатса, оны ?йымдастырып отыр?ан Кеттебектi? ?зi екенiн бiлдi. ?йтпесе, ??тжан Аралбайларды? ?з арасында?ы дау?а араласпай ?алмайтын. ??тжан?а бармай ?зiне келiп отыр. ?йткенi, ??тжанны? к?мектеспейтiнiне Кеттебек сенiмдi. ?йтпесе, Шо??а келу ойында жо? едi. Ойлама?ан жерде Аралбайды? бiр байыны? ?йiнде Тел?озымен кездесiп ?алып, орысты? жыл?ылары туралы с?з шы?ып кеткен едi. Сонда Тел?озы?а айт?ан, Шо? менi? бiр тiлегiмдi орындаса сiзге мен орысты? денелi, еттi екi жыл?ысын беремiн деген. Арнайы ертiп апарып к?рсеткен де едi.

Малса? Тел?озы ?зi денелi, ?зi iрi жыл?ы?а ?ызы?ып кеткен. Сол жолы бiраз биелерiн ай?ырдан шы?арып алу?а онымен келiсiп кеткен. Сонда Кеттебек айт?ан: «Телеке, бала?ыз айт?анымды орындап берсе осы екi жыл?ыны сiзге бiржола беремiн». Осылайша алдында Телкозыны? аузын алып ?ой?ан. Со?ан сенiп ж?р едi. Бiра? алды??ы к?нi Тел?озы келiп айт?ан: «Кеттебек, мен айттым, сен ?зi? де Шо?ны? алдынан бiр ?тсейшi». ?з аузы?нан естiсiн дегенi едi. Кеттебектi? Шо? алдына бару?а онша к??iлi тартпай отыр едi. Дегенмен, бармай ?алу?а та?ы болмайды. ?аракесектер А?мола жа??а арыз берiп жатыр деген с?здi Ыбырайдан со??ы бар?анда естiп келген. Бiр жа?ынан намыс кетiп барады. А?ыры амалсыз келген. Шо? Кеттебектi? с?зiн ты?дап алды да:

– Сол Б?рленнi? ?зi ме, ?лде бас?а бiреуге к?мектесiп отыр ма? – дедi. ?йткенi, ?лiде де кiн?лi адамыны? атын туралап атамай отыр?ан Кеттебек.

– ?йымдастырып отыр?ан сол Б?рленнi? ?зi. Ар жа?ын бiлмеймiн, Шо?ке, мен сiзге неге ?тiрiк айтамын?!

А?мола?а арыз жазып жатса, б?л о?ай шаруа еместiгiн сезген Шо?.

– Олармен ?ыз берiсiп, ?ыз алысып, жа?сы туыс болып кеткен адамдарсыздар ?ой, оны олар неге жасап ж?р?

– Ма?ан ерегiсiп жасап отыр. Мына iргеде жат?ан Тамалардан бiр ?ызды келiн етiп т?сiрдiк. Соны бiздi? ?алынды?ымыз дейдi. Со?ан ?здерiнше ?айтар?ан амалдары ?ой…

Б?л арада бiр ?лкен шата?ты? барын бiле ?алып, ендi Шо? с?ра?ан:

– Айттырып ?ой?ан ?ыз ба?

– Ол жа?ын бiлмеймiн. ?ыз бiздi? жiгiттi с?йiп, ?зi келдi.

– Б?л халы? ?ызы? болып барады. Барлы? дауды жыл?ы ?рлаумен бiтiредi. Бая?ы заман жо?, ендi орыс келдi. Олар ?здерiнше шешедi. Ел арасында осындай дау ту?ызып ж?рген адамды ендi Сiбiрге айдайды. Олар ?шiн е? о?ай жолы сол. Ал бiздi? ?аза? оны т?сiнбейдi.

Мына с?здi естiгенде Кеттебектi? ж?зi ?згерiп кеттi. Орыстар талай адамдарды Сiбiрге айдап жiбергенiн де бiлетiн. Солар есiне т?сiп кеттi де с?зi бiтiп ?ал?андай болды.

– Дау, ?зi? айт?андай, ?ыз?а байланысты ?ана шы?ып отыр ма, ?лде та?ы бiрде?е бар ма?

– Басты себеп сол ?ызда болып отыр ?ой. Бас?а еште?е жо?.

– ?ке-шешесi ?алай ?арайды екен?

– Бар м?селе сонда жатыр. Ана ?аракесектерден бiрде?е алып ?ой?ан т?рiздi. Сонды?тан олардiкiн ж?н деп отыр олар да.

– Кеттебек, сен б?л дауды ушы?тырмай, ?ояншы-Та?айлардан барып кешiрiм с?ра. ?ыз сiздерге ?зi ?алап келiп отырса, ?ке-шешесiнi? с?зi т?к емес. Кешiрiм с?ра.

Мына с?з Кеттебектi? намысына тиiп кеткендей болды. Кеттебек ойлады, мына Шо? олардан бiрде?е алып ?ой?ан ?ой, ма?ан ?кесi айтса да, бетiн б?рмай с?йлеп отыр. Осында келер алдында Тел?озы?а барып жолы??анда ол айт?ан, Шо? айт?анды жасайды дегендей м?н жат?ан с?зiнде. Кеттебек те Шо?ны? ?кесiнi? айт?анын орындайтынына сенiмдi болатын. Бiра? б?л ?з ойынан шы?атындай с?з айтпай отыр.

– Шо?ке, Алтай-?арпы? балаларымыз, п?лен жылдан аталарымыз к?ршi болып келедi. Менi? намысымды ?аракесектерге бермейтiн шы?арсыз. – Туыс?анды?ты еске сал?ан со? Шо? мынаны? ?бден ?ысылып келiп отыр?анын т?сiндi.

– ?рине, ?зi? айт?андай болса, олардiкi орынсыз. С?йлесiп к?руге болады. Е? д?рысы, ?здерi? барып с?йлескендерi?, болмаса билердi? отырысына ?ойы?ыздар, о?ан к?нбесе, ояз алдына мен ?оямын.

Мына с?зi де Кеттебек к??iлiнен шы?пады. Билер тал?ысына салса к?п билер ?зiне ?арсы шы?атынын бiлiп отыр?ан. Шо?ны? ?лi иiлмей отыр?анын бiлдi, дегенмен ояз алдына ?оямын дегенiне ?уанып ?алды. ?лi де Каракесектердi? айт?анына кетiп ?ала ма деген к?дiгi бар едi, со?ан орай:

– ?аракесектер мы? ??былтып с?йлеуге шебер халы? ?ой. Олар ?тiрiктi шындай к?рсетуге келгенде алдына жан салмайтын ел. Сол жа?ын еске алы?ыз, Шо?ке.

Б?л с?зi осы шаруа?а кiрiсiп, ма?ан жы?ып бер дегенмен бiрдей едi. Ендi Шо? к?дiгi тiптен к?шейдi.

– Кеттебек, ?уелi ?зi? барып с?йлескендерi? ж?н шы?ар. Келiсiмге келу керек. Екi ара?а т?сiп, делдал бол?ан менен г?рi, ?здерi?iздi? с?здерi?iз ?тiмдi болар. Бая?ыдан берi к?ршi, туыстай болып кеткен адамсыздар. -Дастархан басында б?л екiншi м?рте «?зi? бар?а» сiлтеген с?з едi.

Шо?ны? мына с?зi та?ы да тiлегiнен шы?пады. Ойла?ан, А?мола?ы ояз алдында беделi бар, туыс?анды?ымыз, к?ршiлiгiмiз бар, Шо? ?аракесектердi ма?ан жы?ып бередi деген ?й?арыммен келген. Оны? ?стiне Тел?озы?а екi жыл?ы беруде де есеп болатын. Алайда, Шо?ны? мына айт?аны ойла?андай болмай отыр. Шо?ны? б?л ?й?арымына ?арсы с?з де айта алмады. С?л отырып барып:

– Сiздi? солай дегенi?iз д?рыс ?ой, бiра? сол Б?рлен ж?зiн к?ргiм келмей отыр. ?бден к??iлiм ?алып ?ойыпты. – Б?л жолы да «сiзге» деп, кiшiрейiп с?йледi. Шо? сонда да икемге келмей ?ой?ан.

– Кеттебек, к?нде к?рiсiп жат?ан к?ршiлерi?iз. Б?рiбiр т?бiнде к?ресiздер. ?мiр бiр ?алыпты осылай сiресiп т?рмайды. Б?гiн араз болса?ыздар, ерте? татуласасыздар. Сен Б?рлендi к?ргi? келмесе, бас?аларымен ?атынас жаса. Еш?айда кете алмайсы?дар, ?лi талай ж?здесесiздер. Ерте?гi к?нi бiр жастары?ыз ?аракесектерден ?ыз алып келсе, бiр дастархан басына отырасыздар амалсыздан. Б?рiбiр сiздердi жастар араласстырады. Жылы араны суытпа?ыздар!

– Шо?ке, ?айталап айта бересiз. Мен айтып отырмын ?ой, оларды? ж?зiн к?ргiм келмейдi.

Шо? с?зi бiткендей с?л отырып ?алды да:

– Менi? сiзге берер со??ы ке?есiм, ?здерi?iз тiл табысы?ыздар, – дедi. Б?л болысты? айт?анын жаса?ысы келмей отыр?анын т?сiнiп, Кеттебек орнынан т?рды да, л?м деместен шы?ып кеткен едi. Шо? да бiр т?сiнiксiздеу к?йге берiлiп ?ала берген. Мынау ана ?аракесектерге ?атты ренжiген ?ой, ?лгi айт?андарым орынсыздау болды ма деген ой?а ?ал?ан ?зi де. Алайда, ??дандалы ел бiрiнен-бiрi кетпейдi, ?здерi тiл табыссын деген ой?а келген сол арада. Арада бiр к?н ?ткенде ?кесi Тел?озы келдi. ?йге с?йлей кiрген болатын:

– Сен анау Кеттебектi неге ренжiтiп жiбердi??

– Ренжитiндей, мен о?ан басы арты? с?з айт?ам жо?.

– Сен ?з болысы?ны? адамыны? шаруасын ана Каракесектерге барып, реттеп ?айтпайсы? ба?

– Бар?анда, сiзге екi жыл?ы бергенi ?шiн барамын ба?

– Екi жыл?ыда емес м?селе, п?лен жылдан берi к?ршi отыр?ан ел. Екiншiден, сенi? болысына ?арайды Кеттебек. Соларды? бiр тiлегiн орындаса? не? кетедi. Д?рыс пен ?исы?тын арасында билiк айту сенi? мiндетi?!

Шо? ?кесiнi? ?атты ашулы екенiн бiлдi. Кеше ?зiнен шы??аннан кейiн Кеттебек ?кесiне бар?анын т?сiндi. Екi жыл?ы?а ?кесiнi? к??iлi ?атты кетiп отыр?анын да сездi. Тел?озы б?дан бас?а с?з айтпай шы?ып кеттi. Сол бойы ?йiне тартып кеткен едi. Рас, Кеттебектi? айт?анындай болса жа?сы, бiра? бiр н?рсенi жасырып отыр?андай к?рiндi Шо??а. Баруды?, бармауды? ?ай жа?ына шы?арын бiлмей бiраз ойлан?ан. Ауыл арасы жа?ын, кешiнде iнiсi Малай келдi. Інiсiнi? ?атты ашумен келгенiн сездi:

– Шо?, ?кемдi ренжiтiп жiбергенi? не?

– Тел?озы сенi? ?ке? болса, менi? де ?кем. Онда ж?мысын болмасын… К?зiме к?рiнбей, кетшi ?зi?…

Малай Шо? алдында басы арты? с?з с?йлемейтiн, а?асыны? ?зiнен арты? ту?анын бiлетiн, жа?сы сезетiн. Сонды?тан сыйлайтын, бiр жа?ынан Шо? ?ол к?тере ме деп де ?ор?атын. Бая?ыда бала кезiнде екi-?ш рет ?рып та ал?ан. А?асыны? сол мiнезi к?з алдында т?ратын. ?азiр Малай Шо?нан ?лде ?айда денелi, iрi болып ?скен. ?стаса кетсе шамасы келетiнiн бiлетiн. Бiра? а?асыны? жа?асынан ?алай ?стайды. Дегенмен, а?асына ?деттегiсiнен дауыс к?терiп с?йлегенi ?намады. Інiсiнi? мына ?ылы?ы да Шо?ны? ашуын келтiргендей. Малай с?здi одан ?рi ?рбiтпей, ?йге кiрiп кеттi. ?йде ?йiмк?л отыр екен. Екеуiнi? ренжiсiп ?ал?анын сездi. Бая?ыда же?геге санап шай ??йып жатып отыр?ан же?гесiне ?аза? т?ртiбiмен ?ол ж?гiрткенi бар едi. ?ткен жол?ыдай ?асына ?исая кеткен Малайды? мына жатысы ?намады. Содан кейiн ?йiмк?л: «?рiрек жатшы» деген.

– Сен олай деме, мен сенi? ?ме?герi?мiн. – Б?л с?здi Малай ??ла?ына бiрде Тел?озы сал?ан. Шо? ауырып ж?р, ол олай-б?лай болып кетсе ?йiмк?лдi са?ан ?осамын деген. Мына с?здi содан кейiн айтып отыр едi. Малайды? ?зi де бiлмейдi, ?йiмк?лге ??марлы? бар едi. ?йiмк?л Малайды? с?зiне ашуланып ?алды да:

– Сен ?зi? осы ?йден шы?шы, – дедi.

– Мен сенi? ?йiне емес, а?ам ?йiне келдiм.

– Б?л ?й Шо? екеуiмiздi? ?йiмiз.

– Мен Шо?ны? iнiсiмiн.

– Есi д?рыс iнiсi а?асы тiрi т?р?анда ондай с?з айпайды.

Малай ?йiмк?лдi? мына айт?аны орынды екенiн бiлдi де, ?н-т?нсiз шы?ып кеттi. Ол кетiсiмен Шо? кiрген едi. ?йiмк?л Шо??а iнiсiнi? с?зiн айтып сал?ысы келдi, бiра? айтпады. О?ы? о?ан ?атты ашулан?анын бiлдi. С?здi? бiр жа?ы ?зiне тиетiнiн бiлдi.

?йiмк?л бас?аша с?йледi:

– Шо?ке, к?кемнi? айт?аны не болды?