Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Кеттебек ?зi келiп айтпай ма, осы шаруа?а сiз неге араласасыз?

Пайдасы болмаса, Тел?озыны? кез келген шаруа?а араласпайтынын Шо? жа?сы бiлетiн. ?кесiнi? мына айтып т?р?аны екi атты ал?анны? ?айтарым екенiн сезiп т?рса да ?дейi айтты:

– Сенi ж?мса?аны несi ?олбала ??сатып… – Шо? ?кесiнiнi? с?зiне де, Кеттебектi? ?ылы?ына да ыза болып т?р едi.

– Ол да келедi, сен д?рыс ?арасын деп ?дейi ескерткенiм ?ой б?л. -Тел?озы осыны айтты да ?йге беттедi. Оны? артынан Шо? кiрген. Алдында ?ана енген ?йiмк?л шайды жасап ?ой?ан екен. ?кесi жай?асып отырып ?йiмк?л ??й?ан шайды iше бастады. Ш?лдеп келген болуы керек, кесесiн тез тауысып, рахаттанып отырып шай iштi. Тер одан да кеттi, б?дан да кеттi. Шо? ?алжа?тап айтты:

– Немене, Кеттебектi? ?йi шай бермеген бе?

– Бердi ?ой, бiра? ?йiмк?лдiкiндей болмайды ?ой. Б?л келiннi? шайы айры?ша. – Тел?озыны? б?л да бiр саясаты болатын. Кейде айтар с?зiн Шо??а ?зi айтпай ?йiмк?лге айтып кететiн. Мынасы соны? алдында?ы ма?тау едi. Нартай Шо?ны? мiнiп ж?рген атын алып кеткеннен со?, жалпы Тел?озы к??iлi ?йiмк?лден де суып ?ал?ан. ?йiмк?л А?моладан ?айтып келген со? к??iлдерi ?айта табыс?ан едi. О?ан себеп бол?ан ?йiмк?лдi? к?келеп т?р?ан мiнезi едi. ?йiмк?л сонымен Тел?озы тiлегiнен шы?ып ж?рген едi. Атасыны? к??iлiн осындай мiнезiмен жаулап ал?ан. Тел?озы да ?йiмк?лдi? айт?анын ?исы? демейдi, Шо? да шамасы, ретi келiп т?рса орындау?а тырысатын. ?рбiр адамны? айт?анына сын к?збен ?арайтын Шо? сол ?асиетiн ?йiмк?лге келгенде жо?алтып ал?андай болады. Ж?не оны? айт?андарын iлуде-шалуда болмаса, д?рыс емес демейдi. Шо?ны? да ?йелiнi? айт?ан с?зi? екi етпей орындайтынын Тел?озы сезiп, бiлiп ал?ан ?бден. Мынасы да сол ?йреншiктi ?дiсi болатын. Шо? ?кесiнi? ?лгi с?зiн жа?тырмай:

– ?йiмк?л шайын к?п iшiп ?йренiп ?ал?аннан ба, ма?ан да айры?ша… Кеттебектi? ?йелiнi? берген шайы ?йiмк?лдi? шайыны? ширегiне келмейдi. Сен шай жайында ??гiменi ?ой. Мен са?ан Кеттебек м?селесiн ?дейi тапсырып отырмын. Бiр рет мен айт?андай жасап бер… – Тел?озы шайын тездетiп iшiп, асы?ыс орнынан т?рды.

?йiмк?л атасыны? ?лгi с?зiн Шо?ны? ?абылдамай отыр?анын бiлдi. Ол Тел?озыны? ?дейi б?л шаруаны ?зiне тапсырып кеткенiн т?сiне ?алды. Тел?озы б?дан кейiн Шо?нан с?рамайтын, кейiн уа?ыты болды-ау деген шамасында ?йiмк?лден с?райтын. Ол да атасынын ондайын бiлiп ал?ан, т?бiнде ?зiнен с?райтынын т?сiнiп, сол себептi Шо?ны? есiне салып, ретiн келтiрiп с?рап та ?оятын. ?лгi ?кесiнi? с?зiнен кейiн Шо? ашу?а берiлiп:

– ?лгi с?здi к?бейтiп кеттi ?ой, Кеттебек еш?ашан есесiн олар?а жiбермейдi. – ?кесiнi? айт?аны ойынан шы?па?ан болуы керек, ?зiнен ?зi отырып дауысын к?тере с?йледi. Б?л жа?тырма?анды?ты? белгiсi едi. ?йiмк?л де оны т?сiнiп, ?ндемей ?алды. Шо? т?скi тама?ын iшiп ал?ан со? ?зiнi? ?детiмен бiраз дем алып, жазу?а кiрiстi. Жазу?а берiлгенi сондай, ?кесiнi? тапсырмасы туралы ?мытып та кеткен.

Содан сол к?нi т?секке жат?ан со? ?зiнi? ?детi бойынша ?йiмк?л Шо??а ?кесiнi? тапсырмасын еске сал?ан. Шо? оны жа?тырма?ан ы??ай к?рсетiп с?йледi.

– Сен де, Тел?озы да Кеттебек шаруасынан аула? ж?рi?дер. Мен оны? шаруасына араласпаймын, – Шо? турасын айт?ан.

Осымен ?йелiмен екеуiнi? арасында?ы с?з де жылдам бiткен едi. ?йiмк?л де Шо?ны? ендi айт?анын орындамайтынын бiлiп, б?дан кейiн ?нсiз ?ал?ан. Шо? ?зiнен ?зi жатып ой?а берiлдi. «К?ндiзгi с?з сарынына ?ара?анда екi жыл?ыны басыбайлы берген бол?ан ?ой» – ендi Шо? ашуы тiптен к?шейдi. Аралбайларды? бiрде?е ?тiкiзiп ?ойса со?ынан ?алмайтын ?детi барын ж?не бiлетiн. ?й?ы ашылып кеткен со?, Шо? жазу б?лмесiне барып жазу?а отырды. Содан т?ннi? бiр уа?ында т?сегiне келiп жатты. ?йiмк?л де атасы Шо??а ж?ндеп айтпады? деп маза бермейтiнiн бiлетiн. Та?ерте? шай ?стiнде та?ы айт?ан.

– Шо?ке, бай?ады?ыз ба, к?кем кешегi айт?ан шаруасына ?лкен м?н беретiн т?рiздi.

Сонда да Шо? ?ндемей отыра бердi. Оны? м?нысы ?йiмк?лдi? ойынан шы?па?аны болуы керек:

– Шо?ке, неге ?ндемейсiз?

?йiмк?лдi? м?нысы к??iлiнен шы?пай т?рса да, ренжiген жо?. Одан ??тылу ?шiн:

– Оны жа?дай?а байланысты кейiн к?ремiн…

Шо?ны? б?л с?зi ?йiмк?лге ?намай ?алды. Оны? ма?саты кайтсе де кешегi атасыны? айт?анын Шо??а iстету болатын.

– Шо?ке, ?айтсе?iз де к?кемнi? айт?анын жасап берi?iз, – дедi.

Шо? сонда да еште?е айтпады. Орнынан т?рып, тыс?а шы?ып кеттi. Ол шы?ып кеткен со? Тел?озы келдi. ?йiмк?л о?ан Шо?ны? к?нбей отыр?анын айт?ан едi. Тел?озы Кеттебекке айт?анын жасататына у?де берiп кеткен. Жыл?ысын алып отыр, ендi с?зiнде т?рмады. ?лгi ?йiмк?л айт?анынан кейiн Шо?мен с?йлесудi? еш?андай м?нi болмайтынын бiлiп, Шо? ?йiнен шы??ан со? Кеттебек аулына тарт?ан. К?з алдында екi жыл?ы т?р. Келiп Кеттебекке ж?мсартып айт?ан:

– Ж?з к?рсе к?з ?ялады дейдi. Мен де бiраз айттым, ?зi? де барып бiр с?йлессейшi, – дедi.

Алдында Ортау болысында сайлау бол?анда Кеттебек Шо??а ренжiп бiраз с?з айт?ан со?, Шо?ны? жа?тырмай ?ал?анын бiлген. Содан берi бiрталай заман ?ткен. Екеуi ж?здескен жо? едi. Кеттебек мына Тел?озыны? с?зiнен кейiн ой?а берiлiп отырып ?ал?ан едi. Шо??а бармасам деп бiр ойлады. Бiра? б?л шаруаны? со?ы ?зiне жа?сылы? ?келмейтiнiн бiлiп отыр едi. Кеттебек ?рi ойлап, берi ойлап Шо??а бару?а бел байлады. Ара?а екi к?н салып ?зi келген.

Т?с кезi болатын. Шо?дар т?скi тама?тарын iшiп жат?ан. ?асында бiр жiгiтi бар Кеттебек кiрдi. Анау-мынау шаруа?а оны? ?зi ж?рмейтiн. Бiреулердi жiберетiн. ?кесiн екi жыл?ы берiп ж?мсап отыр?анынан Кеттебектi? мына шаруасы шата?ы к?п iс екенiн, содан кейiн ?кесiн ж?мса?анын т?сiнген Шо?. Кеттебек Шо? к?рсеткен жерге отырмай, одан т?мендеу барып отырды.

– Кеттебек, жо?ары шы?, – дедi Шо? екiншi рет ?айталап.

– Шо?ке, осы жер де жетедi. – Кеттебек б?рын Шо?ды Шо?ке деп атамайтын. Б?л жолы бас?аша болды. Шо??а «ке» ?осып с?йледi. Б?л да ?зiне ?аратуды? амалы екенiн Шо? бiле ?алды. Мына с?з с?йлеу м?нерiнен де ?аракесектерге ?атты ренжiп келiп отыр?анын ???андай болды.

Аралбайлы?тар, к?ршi отыр?анды?тан, Ерназарлармен ?ыз берiсiп, ?ыз алысып, туыс болып кеткен адамдар едi. Бiр жа?ынан сонысын да к?лдене? тартып келiп отыр?анын сездi Шо?. Ерте?гi к?нi Шо? т?рге шы? деп айтпаса, ?ажеттi жерiнде ??гiмеге айналдырып, талай жерде айтып ж?ретiнiн бiлiп, та?ы да ?айталап айт?ан:

– Кеттебек, сенi? орны? неге т?менде болады? Жо?ары отыр. Бiз ??дандалы адамдармыз, – деген с?з Шо? аузынан та?ы шы??ан со?, болысты? ?зiне ы?ыласы жа?сы екенiн бiлдi де айт?ан жерiне жай?асты.

Кеттебек негiзгi шаруасына бармай, анау-мынауды ??гiме етiп бiраз отырды. ?кесi айт?ан ??гiмеден со? болыс ?з жа?ына шы?атына сенiп келiп отыр едi. Шо? ?кесiнi? аузынан естiген шаруа?а барма?ан, Кеттебек де шыдамдылы? к?рсеттi. Шо? оны? келген шаруасын ?за??а созып жiбергенiн жа?тырмай отыр?ан. Мына отырысында шiрену, ?зiн ?зi ??ндау бар екенiн ??ты Шо?. А?ыры Кеттебектен тезiрек ??тылуды ойлап, с?з баста?ан:

– Кеттебек жай ж?рген жо? шы?арсы?, негiзгi шаруанды айта отыр, – дедi Шо?.

– Бiрiншiден, к?птен берi к?рiскемiз жо?, амандасу?а келдiм. Екiншiден, бiр ойлама?ан жа?дай болып ?алды… С?зiнi? жартысын ж?тып ?ндемей отырып ?алды Кеттебек. Б?рiн ?кесiне айт?ан, соны Шо? аузынан есту ойы бар едi. Содан кейiн бастамай отыр?ан едi. Шо? отырып:

– Кеттебек бiр шаруамен келген шы?арсы?. Келген шаруанды айта отырсайшы.

– Менi? шаруамды сiзге Телеке? айт?ан болуы керек.

– Сенi? ?з аузы?нан естiгiм келiп отыр.

Осы арада Кеттебек а?ытылып кеттi. Мына ?ояншы-Та?айлар к?н к?рсететiн емес. Таяуда бiр ?йiр жыл?ымызды айдап ?кеттi.

– Ол сiздерге бая?ыдан жа?сы ??дандалы адамдар емес пе, ?алай айдап ?кетедi?

– Дуанды мына орыстар бас?ар?ан со? к?шейiп т?р ?ой. Ыбырай уа?ыты болса к?рер едiм, ы?ымнан ж?рмес едi. Орыстар билеген со? мы?ты болып барады.

Шо? мына с?зiне ?арай ?арсы с?ра? бердi.

– ?ояншы-Та?айлар бас?а уездi? адамдары. А?мола орыстарымен ?алай тiл табысып ж?р екен?

– ?алта?а сал?ан а?ша тiл тап?ызып ж?р ?ой.

– Сонда кiмге бердi деп ойлайсы??

– Кiм бiлген? ?азiр А?молада анау Герасимов деген орыс бар, содан бастап б?рi пара алады. – Кеттебек ?дейi оязды? атын атамай отыр?ан. ?йткенi, Шо?ны? к??iлi онымен жа?ын деп бiлетiн. Содан кейiн оязды? атын аузына алмай, тек Герасимовты? ?ана атын ата?ан. Б?л Кеттебектi? ?зiндiк саясаты едi. ?ткен жолы А?мола?а бар?анда Ыбырайды салып едi, ол да ояз?а жол таба алма?ан. Болыстарды сайлау билiгiн Карбышевты? ?зi ал?ан со? Ыбырай одан ?ор?а баста?ан едi. Содан екеуi Герасимов?а бар?ан едi. Герасимов отырып, «Ол жа?та Тел?озин бар ?ой, соны саласы?дар ма, оны ояз ?олдайды» – деген. Герасимов та б?л шаруа?а араласса, Карбышевтен жа?сы с?з естiмейтiнiн бiлiп отыр едi. Содан кейiн осылай с?йлеп отыр?ан болатын. ?йтпесе, Герасимов та пара алудан ?ашпайтын. Ана жолы Ортау болысына Кеттебектi сайлап келгенде Карбышев жа?тырмай Герасимовке бiраз с?здер айтып таста?ан едi. Сiр?, оязды? м?нысы Шо?ны? айт?анымен болып отыр деп топшыла?ан едi сонда. Кейiн Шо? А?мола?а бiр бар?анда Герасимов Шо?ны? ?зiне айт?ан, анау Кеттебек атты киргиз ма?ан пара бердi, бiра? мен алмадым деген. М?нысы Шо? ар?ылы Карбышевке жеткiзiп ?алуды? амалы болатын. Алайда, ол туралы Шо? ояз?а айтпа?ан едi.

Оны? себебi бар едi, Кеттебек болыс болып т?р?ан жылдары болысында?ы адамдар?а ?ыр?идай тигенiн Карбышев те естiген. Содан о?ан д?рыс ?арамай кеткен. Шо? Кеттебектi? сондай ?ылы?тарын жа?тырмайтын. Б?рын к??iлдерi д?рыс болса да содан кейiн суып кеткен. Ендi мiне, амалсыздан алдына келiп отыр.

Кеттебектi? ?з аузынан есту ?шiн Шо? одан с?ра?ан едi:

– ?зi?мен дауласып ж?рген ?айсы?

– Анау Б?рлен бай. Ол пара берген болуы керек. А?мола да соны жа?тап отыр.

?ояншы-Та?айды? б?л байын Шо? сырттай жа?сы бiлетiн. Бiра? к?рiп, с?йлескен адамы емес едi. Шо? оны? мына с?зiне ренжiп ?алды да, содан кейiн айт?ан:

– Сiздер ??дандалы адамсыздар, барып ?зi? с?йлеспейсi? бе? Екiншiден, олар А?мола?а ?арамайды. ?ар?аралы уезiне барып арыз айты?дар. Менi? бiлетiнiм, орыстар олар?а жайдан-жай к?мектеспейдi. Д?рыстап айтсайшы, кiмге пара бергенiн, олай болмаса арты дау, бос с?зге айналып кетедi.

– Шо?ке, ?з к?зiм к?рген жо?. Орыстар бiрде?е берсе ?ана ?имылдайды. Олар ?аза?ты сыйламайды, берген парасын сыйлайды. Сiзге ?ана айтып отырмын. ?аракесектi? ?ояншы-Та?айлары берсе бере берсiн, онда ж?мысым жо?, менi? бiр-а? тiлегiм бар, ?рла?ан малымды ?айтарсын!

Шо? Кеттебектi? мына с?зiнде жал?ан да, шынды? та барын сездi. Орыстарды? ?аза?тардан к?рсеткен ?ызметi ?шiн пара алатынын бiлетiн. Олар кiн? болса, Кеттебектi? де, ?ояншы-Та?айларды? есiн шы?аратынын бiлiп отыр?ан. Алайда, Шо? Кеттебектi? мына с?зiне к?м?нданып ?алды.

А?моладан т?к бiтiре алма?ан со? келiп отыр?ан. Каракесектердi? ?стiнен арыз айтып бар?анда Ыбырай айт?ан: «Ояз менi? тiлiмдi ала бермейдi, анау Шо? оязбен жа?сы, соны пайдаланы?дар» деген. Шо? да Ыбырайды? дуанбасы болып т?р?анда Аралбайлармен жа?сы бол?анын бiлетiн. Осы жа??а келiп ж?рiп Ыбырайды? к??iлiнен шы?ып, ??тжан би Ыбырай т?ренi? бiр ?ызын, ?ара ?аза? болса да, баласына алып берген. Содан Ыбырай мен ??тжан б?рыннан да жа?ындасып кеткен. Сол кезде Кеттебек сырттау ?ал?ан. Ыбырай ??дандалы?ын пайдаланып, ??тжан?а Ортау болысты?ын алып берген. Содан екi а?айынды Аралбайларды? арасында бiр ренiш барын сезетiн Шо?. Соны бiле т?ра айт?ан: