Бөбөктөр үчүн. Кыргыз эл жомоктору

Жыл сайын жаз келет, бирок булуттар келбейт, жамгыр жаабайт.

Ошондой к?нд?рд?н биринде хан ойлуу отурса, ?ст?н?н каркыралар жаз келген жакка учуп ?т? баштайт.

Оо, каркыралар!дейт хан, аларга карап аянычтуу биздин жерге да конуп ?тс???р боло, бизге да жамгыр жаап, жаз келсин,деп жалбарат.

Ошондо хандын кулагына каркыралар тараптан “ак булутту атпагыла!”, “ак булутту атпагыла!” деген кыйкуулаган ?н угулат. Эми хан ?з айыбын т?ш?н?п, ушундан кийин ак булутка а?чылыгын токтотот. Кийинки жылы булуттар к?ч?п келип, жамгыр т?г?п, жер жашарып, мурдагыдай табият к?рк?н? келет.

Таенемдин жомогунда чындык бардай эле. Анткени кечээ к?н? каркыралар кыйкуулап учуп ?т?шк?н. Ошондон кийин жамгыр т?кт?. К?рс?, алар жазды чакырып, ак булуттарды чакырган тура. Эми менин да ак булутту чочуткум келбей, айдын жарыгында ак булутту аяп аянычтуу тиктейм, булуттар болсо булактан суу ичип алып, Айды к?зд?й жылып баратты.

УСТА МЕНЕН ИТЕЛГИ

Илгери ?тк?н заманда колунан к??р? т?г?лг?н зергер уста Д??т? жашаптыр. Ал кызыл чокко колун салса да к?й??ч? эмес экен. Темирди камырдай жууруп, т?рк?н буюм жасачу, алтын к?м?шт?н оймо-чийме чег??ч?. Баатырларга соот-чопкут, жоо-жарак жасаса, элге алтындан баалуу буюмдар жасады, шаарга чеп курду, желге жел тегирмен, сууга суу тегирмен чуркатты.

Калкы кадырлап, атагы алыска жайыла баштады. Ми?деген шакирттер ?н?р?н ?йр?нд?. Алыскы ?лк?д?н да келип ?йр?н?п кетип жатты. Д??т? алардан ?н?р?н эч аянган жок, баарына бирдей ?йр?тт?. «Бирок, – деди ал шакирттерине, – эч убакта мактанбагыла. Эгер мактанса?ар усталык ?н?рд?н сыры ачылып калат да, оттогу темирди колу?ар менен кармай албай каласы?ар». Шакирттеринин баары устатынын айтканын эске тутушту. Ошентсе да алардын ичинде бир?? бар экен.

Бир к?н? бир кары адам: «Балам, усталыгы? кандай, бардыгын ?йр?н?п калды?бы?» – дептир. Анда алак??д?н: «Д??т?д?н да ?т?п калдым», – деди устанын айтканын эстен чыгарып. Д?к?н?н ачып, отко темир салып к?р?г?н басып, темир кызыганда кармайын десе, колуна ысык темир шыр этип жабыша т?шт?. Алак??д?н ошондо гана мактанып койгонун билди. «Атти?», – деп эрдин тиштенди. Жолоочулап кетимиш болуп, колун айыктырып алды, бирок д?к?н?н? кирип алып ми? аракет кылса да эч нерсе чыкпады. Ошол кезде Д??т? уста бут ааламды кыдырып, шакирттерин к?р?п ж?рг?н кези эле. Ал бул шакиртине да кезикти, бирок д?к?н?н? барган жок, ж?н гана: «Балам, иш кандай» деп сурамыш болду. Бала уялып эч нерсе айткан жок.

Д??т? уста билди да: «Ит с??кт? кантип кармап жегенин да билбейси?би?» – деди да, артына кылчайбай жок болду. Бала эми т?ш?нд?. Д?к?н?н? келип эптеп бир кычкач жасады. Ошондон баштап иши кайра илгери ж?р? баштады. Экинчи мактанганды койду.

Бир к?н? Д??т? уста тегирменин ж?рг?з?й?н деп ташын чегип болуп, суу жыгайын деп жатса, тегирмендин чатырында бир ителги отурган экен. Д??т?г? салам берип, ?з?н?н эмнеге келгенин айтты: «Мен сиз менен мелдешейин деп келдим эле. Эгерде мен сиздин тегирмендин ташын жара тээп, ж?рг?зб?й койсом, мага алтындан тек??р салып бересизби?» – деп сурады. Д??т? уста: «Кой, антип бекер убара болбо. Эгер жара тебе албаса? уят болосу?». Ителги болбоду. Ошентип мелдеш башталды. Ителги асманга атып чыгып, типтик куушурулуп келип тегирмендин ташын жара тээп, кайра асманга атып чыкты. Д??т? уста ителги кайра имерилгенче ташка кадоо салып сууну жыгып, тегирменди ж?рг?з?п жиберди. Ителги кайрылып келип караса, тегирмен кадимкидей эле ж?г?р?п жатат. ?з к?з?н? ишенбей к?пк? та?ыркап карап турду. Качан гана устанын айлакерлигине жана амалына т?ш?нг?нд?, ыза болгон ителги ыйлап жиберет. Ошондон ителгинин к?з?н? жаш то?уп калган. К?з?н?н жашын ушул кезге чейин аарчыбастан, ителги ички ызасын чыгаруу ?ч?н т?рк?н кушка кас болуп, алдынан чыкканын жара тээп кете берет экен.

Ал эми Д??т? устага ителги кайрылып келген жок. Эгер келсе тегирменин токтотуп, чын эле анын эрдигин к?рс?тм?к, ызасын басмак. Д??т? уста да ушул кезге чейин ителгини келип калабы деп к?т?п ж?рг?н?н айтышат.

АЛДАНГАН Б?РК?Т

Куу т?лк? жойлоп ж?р?п, акыры бир айылдын четиндеги д?б?г? туш келет. Ал д?б?н?н к?н батыш тарабында момолой чычкандардын бир нече ийини бар экен, аны к?р?п т?лк? кубанычка батып, ылайыктуу жер таап ошого жашынып жатат.

Бир маалда к?нг? кактанганы чыккан чычкандар бири бирине кабар бергенсип чыйылдашып жатып сыртка чыгышат. Ушуну эле к?т?п турган куу т?лк? бир-эки секир?? менен эки чычканды кармап жеп курсагын кампайтып эми ?з? к?нг? кактанып жатканда аркы д??г? чыга келген б?рк?тч? дароо т?лк?н? к?р?п, колундагы б?рк?т?н коё берет.

Кылактап д??д? айлана качкан кызыл т?лк?н? к?рг?н б?рк?т анын артынан т?ш?т. Б?рк?тт? к?рг?н т?лк?н?н да айласы кетип, кайда качарын билбей, туш келди чуркап отуруп эски конуштун ордуна туш келет. Ары чуркап, бери чуркап, баары бир б?рк?тт?н кутула албасына к?з? жетип, айласын таппай турганда, эски журттун четиндеги казыкты к?р? коюп с?й?н?п кетип, ажалдан арачалап кала турган нерсе табылды дегендей дароо казыкты эки бутунун ортосуна кыпчый чокчойуп отуруп берет.

Куу т?лк?н?н оюн т?ш?нб?г?н эр к?к?р?к б?рк?т бир аз бийиктей т?ш?п, анан т?лк?н? карай шукшурулуп ж?н?йт. Т?лк? эч кыймылсыз б?рк?тт?н зуулдап келе жаткан кебетесинен к?з албай тура берет. Б?рк?т мына чапчып аларда булт этип казыктан чыга берет. К?? менен келген алгыр б?рк?т кайра кайкып кетерде казыктын учу ичин жарып, ошол жерде м?рт ?л?мг? туш болот.

Б?рк?тт?н артынан чаап келе жаткан м?н?шк?рд? шылды?дагандай куу т?лк? чокчойуп тура калып, анан ылдыйкы токойду к?зд?й зымылдап ж?н?й берди. Ошентип куу т?лк?н?н оюна т?ш?нб?й б?рк?т б??д? ?лг?н экен

СУЛУУ КЕЛИН

Бир жигиттин т?ш?н? ай десе аркы жок, к?н десе к?рк? жок сулуу кыз кирет. Ошо сулууну табам деп ал жигит: Медийнанын беш бурчун, Беш айланып кыдырат. Т?г?р?кт?н т?рт бурчун, Т?рт айланып кыдырат. Баягы ойдогу сулуусу табынбайт. Жалдырап жигит жолго салат. Келе жатса бир булактын башында тамагынан ай к?р?нг?н бир сулуу келин олтурат. Жигит ойлоно калып: «Менин т?ш?мд?г? к?рг?н кыз келин болуп калды. Мейли тобокел, ушуга с?з салып, тийсе алайын -деп камчысын б?кт?п олтура калып:

– Эк??б?з баш кошсок кандай болот? -деп сулуу келинге кеп салса, ал макул болот. Сулуу келинди жигит алып ?й?н? барат. Жигит ?й?н? баргандан кийин ?й-турмушу о?олуп, тамак-ашы жайнап жатып калат.

Бир аз убакыттан кийин баягы жигиттин ??? саргарып, арыктай баштайт. Ал жигиттин бир досу болот. А жигитке досу учурап:

– Ай, сенин ???? эмне саргарат? -дейт. А?да берки жигит:

– Билбейм! -деп жооп берет. Анда дос житити:

– ???нд?н саргарганын сен билбесе?, мен билем. Аялы? аял эмес, карган ажыдаар. Бул карыганда оокат кыла албай калганда кубулуп келин болгон. Муну алды?, азапка калды?. ?з??д? баш кылып бул шаарды сордурасы?, -дейт. Сулууну алган жигит ишенбейт: «Кантип эле ажыдаар аял болуп калсын», -деген ойго келет. Анда берки дос жигити:

– Болуптур, мага ишенбесе? бара к?р?б?з, -дейт. – Сен б?г?н т?н? чыпалагы?ды кес. Чыпалагы?ды чынанган тузга малып жат. Аялы? та?га маал уктайт, ошо?до курсагын сына, киндик болсо аялы? киши, киндиги жок болсо, аялы? кар-та? ажыдаар, элдин убалына калба, -дейт.

Баягы жигит досунун тилин алып, колун кесип тузга малып, аялынын ичин сыйпаласа, киндиксиз. Шек алдырбай эрте? менен эрте туруп:

– Сенин айтканы? чын экен, -деп досуна баягы с?зд? жашырбай айтат. Анда досу:

– Мен сенин сулуу аялы?ды к?р? албагандай ойлоду? эле. Б?т иш чындык болду. Бирок аялы?дын эки айлык боюнда бар. Ошол аялы? т?р?г?нч?, соода кылам деп бир шаарга кет. Тогуз ай, тогуз к?нд? болжоп ?йг? кел. Ошол учурда аялы? толготуп т?р?йт. Ошо менен макул болуп шаарга кетип, айтканындай тогуз айда кайта келип досуна учурайт.

– Эми б?г?н аялы? толготуп жатат. Бала жуп т?р?л?п т?ш?п баратканда, аялы?дын мойнун кыя чап! -деп колуна кылыч берет. Ошондо с??г? эрип, к?лк?лд?п жумшап калат. Бир ?лт?рс?? ошондо ?лт?р?с??. Бирок баланы ылдам ал, -дейт.

Айтканындай т?р?п жатканда кылыч менен аялынын мойнун кыя чапса, башы ?г?зд?й, денеси кырк кулач ажыдаар болуп сулайт. Баягы аял эркек т?р?йт. Баланы антип-минтип энесинин алдынан алганча, энесинин мойнундагы эки тамчы кан баласынын к?к?р?г?н? таамп калат. Баланы ороп:

– Эмне кылам, -деп баягы досуна барат. Ошондо досу:

– Аялы?дын терисин сыйрып алып, калган денесин ?ртт?п ийгин! -деп колуна бир куура кестик берет. Кара кестик менен ажыдаардын терисин тилсе, ажыдаардын терисинин калы?дыгы ?ч карыш болот. Терисин сыйрып алып, денесин отко ?ртт?йт. Ушуну менен бала чо?оет. Он сегиз жашка чыккан учурунда бир к?т?р?п келген отуну бир шаардагы элге бир кышка жарайт. Бир ичкенде бир шаардын тамагын бир ичкен, ушунчалык алп, к?чт?? бала болот. К??д?рд?н биринде баягы досу учурайт.

– Ии, досум, баягында мага ишенбей, аялымдын сулуусуна ичи тарып жатат деп ойлоду? эле. Бул чындык болду. Эми бала? кандай? -деп сурады. А?да сулуу аял алган жигит:

– Та?, билбейм, баланын бир к?т?р?п келгенин бир шаар бир жыл оокат кылат. Бир жолу ичкенде бир шаардыкын бир эле ичет. А?да досу айтат:

– Болуптур, досум, мени достукка санап, бала? эк??? тезинен ?йг? келип, конок болуп кет, -дейт.

Берки жигит макул болуп, алты к?нд?н кийин барса, берки досу бир темирден ?й жасайт. «Темир ?йд?н ичин кызыл-тазыл кооз кылат. ?з? ачылып, ?з? жабылган эки жагынан эшик жасайт. Досуна жакшылап тамак берет. Баягы баласы эк??н ээрчитип темир ?йг? астына ?з?, ортосуна досу, артынан бала кирет. ?з? менен досу мурда чыгат. Баягы ?йд?н ичиндеги кооздолгон нерсени карап, бала алаксып ошол ?йд? калат. Эки дос ээрчишип эшикке чыгышат. Бала эле?-була? эки жакты карагыча, ?йд?н ичиндеги эшик тарс жабылып, бекилип калат. Бала бакырганда деминен темир к?кк? ?ч тийип, жерге ?ч т?ш?т. Досу эл-журтту жыйдырып, темирден казык кылдырып, чынжыр менен чырматып, темир ?йд? жерге кагат. Бир сындырым нан, суу менен жети к?н? баланы багат. Жети к?нд?н кийин ?з?г? карарып, бала жыгылат. Жети к?нг? чейин берки досу жетимиш кулач ор каздырып, бир бээни жардырып, жылкынын эки казысын катар койдуруп, жети нан ?ст?н?, жети кетмен астына коюп, казган оруна таштайт. Жетимиш балбанга жетелетип баланы ордун ?ст?н? алып барат. Ачыгып калган бала оп тартып, нанды, этти караганда баланын оозунан эки жылан атып т?ш?п, нан менен баягы жылкынын казысына барып сайылып, бала чалкасынан кетет. Ошондон кийин бала куландан соо таптаза болуп тамак ичип, адам болуп калган экен.

?Ч КЫЗ

Илгери-илгери бир кишинин ?ч кызы болуптур. Улуусу к?зг?г? каранып отурганды жакшы к?рс?, ортончусу таранганды с?й?т. Кич?? кызы куурчагына кийим тиг??, менен алек болот. К?нд?рд?н бир к?н? энеси кыздарды карагат терип кел??г? жиберет. ?ч?? ?ч баштык алып, карагат тер??г? жен?йт.

Карагат калы? ?ск?н жерге келишип, а дегенде кызыгып жешет. Бир аздан кийин тиштери камалып, карагат жегиси келбей калат. Анан баштыктарына тере баштайт. Толоюн деп калганда шагылга улам бири т?г?п алып, кайра терип отурат, кыздар кеч киргенин байкабай калат. К?н батканын акыры байкашып, кыздар ?й?н к?зд?й жол тартат. Бир аз баскан со? кара?гы кирип, ?й кайда экени билинбей калат. Кыздар коркуп, ылдыйлап басып келе жатса, ?лп?лд?п к?йг?н жарык к?р?н?т. Ошол жарыкка бет алып ?ч?? ж?р? берет, ж?р? берет. Чарчап-чаалыкканда акыры жарык к?йг?н жерге да келип жетишет. Жыртык-тешиги к?п жаман ?йг? кирип келишсе, босогонун бир жагында турган соку, экинчи жагында турган сок-билектен башка эч нерсе к?р?нб?йт. Коломтодо жылтырап от к?й?п турат, оттун жанында саксайган бир кемпир отурат. Ал кыздарды к?р? коюп:

– Ырас келбеди?ерби, отургула. Далайдан бери жолум болбой ж?рд? эле, б?г?н бир курсагым тоет экен, -дейт.

Анын кейпин к?р?п, с?з?н уккан кыздар коркконунан очоктун жанына отура калышат. Анда баягы кемпир: «Сен ?йд?н ?ст?нд?г? чамгаракка чыгып, эки жакты карап жат», -деп кыздардын улуусун ал жакка жиберет. «Сен туурдук менен чийдин ортосуна жат, сырттан бир?? келе жатса мага айт», -деп туурдук менен чийдин ортосуна та?ып коет. Кыздардын кич??с?н?: «Сен кичинекей экенси?, мен ?з койнума алып жатайын, чачы?дан жыттап, к???л?мд? ачайын», -деп айтат.

Кич?? кызды койнуна алып жатып баягы жез кемпир чачын жыттамыш болуп кыздын канын соро баштайт. Ошентип жатып баягы кыз да, кемпир да уктап калат. Чамгаракта жаткан улуу кыз эки жакты карап к?р?п, башка жакка адашып келгенин, саксайган неме ж?н кемпир эмес, жез кемпир экенин билет. Акырын т?ш?п келип туурдук менен чийдин ортосундагы си?дисин бошотот. Анан кич?? си?дисине келишип, акырын караса, жез кемпир канын соруп жатып уктап калганын к?р?ш?т. Жерде жаткан талпактын бир учун жез кемпирдин оозуна салып, си?дисин бошотуп алып ?ч?? качып ж?н?йт.

Аз жол ж?рд?б?, к?п жол ж?рд?б?, бир маалда канын сордуруп койгон э? кич?? кыз чарчап, ж?рб?й калат. Кыздар бир аз дем алып олтурат. Ошол мезгилде та? атып, айланага жарык кирет. Бир аз дем алып олтурганча жерди жарган дабыш чыгат. Кыздар ары-бери караса баягы жез кемпир чачын саксайтып, к?з?н ыкшыйтып сокусун минип, сок билегин камчыланын келе жатат. Кыздар коркуп эмне кыларын билбей, дал болуп калат. А?гыча жез кемпир ат чабым жерге жакын келип калат. Ошондо кыздардын улуусу к?зг?с?н ала коюп: «Сени далай карадым, Бир керекке жарагын», -деп ыргытын жиберет. К?зг? жез кемпирге жакын барып т?ш?т. Анын т?шк?н жерине к?з ачып-жумгуча баш-аягына к?з жетпеген де?из пайда болуп, жез кемпир аркы ?й?зд?, кыздар берки ?й?зд? калат. Кыздар с?й?н?п, ?йл?р?н к?зд?й жол тартышат.

Жез кемпир сокусун кайык кылып минип, сок-билегин калак кылып де?изден с?з?п ж?н?йт. Кыздар жол ж?р?п отуруп курсагы ачып, ?зд?р? чарчап бир жерге т?н?п чыгат. Эрте? менен к?р?лд?г?н дабыштан кыздар ойгонуп кетип, эки жагын караса, баягы жез кемпир жакын келип калганын к?р?ш?т. Эмне кыларын билбей, шашып турганда жез кемпир бута атымдай жакындап калат. Ошондо ортончу кыз: «Тарагым, тарагым, Бир керекке жарагын», -деп жез кемпирди к?зд?й тарагын ыргытып жиберет. Анын тарагы жез кемпирге барып т?ш?т. Тарак т?шк?н жердин айланасына чычкан мурду ж?рг?л?г?с чытырман токой пайда болот. Жез кемпир аркы жакта, кыздар берки жакта б?л?н?п калат. Кыздар с?й?н?п, ?йл?р?н к?зд?й жолун улантат.

Ал мезгилде жез кемпир сокусун араа кылып, сокбилегин балта кылып, т?нт токойдун жоон жыгачын аралап, ичкесин балталап кесип, алдыга жыла берет. Аз жол ж?рд?б?, к?п жол ж?рд?б?, кыздар курсагы ачып, кубаты качып, бир жерге т?н?п жатат. Та? агарып аткан кезде жерди жарган ?н чыгып, баягы жез кемпир келе жатканын к?р?ш?т. Кыздар коркуп, эмне кыларын билбей дал болуп туруп калат. А?гыча жез кемпир чукул кирип келет. Ошондо кыздардын э? кич??с?: «Ийнем-ийнем, ийип кет, Жер т?б?н? кирип кет» -деп ийнесин жез кемпирди к?зд?й ыргытып жиберет. Ийне жез кемпирдин жанына барып т?ш?т. Ийне т?шк?н жер к?з ачып-жумгуча оюлуп, т?б? жок чу?кур ор жаралат, ага сокусун минип, сокбилегин камчыланып жез кемпир кирип кетип, ошо бойдон жок болот. Кыздар с?й?н?п, бир аз дем алып, эки жагын карайт. Караса, жакын эле жерде ?зд?р?н?н ?й? к?р?н?т. С?й?н?ч? койнуна батпай кыздар ?йл?р?н? чуркап келишет. Эмне к?р?п, эмне кылгандарын биринен бири талашып айтып беришет.

М?Н?ШК?Р

Илгери-илгери он жети жашар м?н?шк?р бир байдын ?й?н? келип консо бир б?рк?т турат. Эрте? менен бай байбичеси эк?? желеге бээ байлайлы деп кетишет. Бала б?рк?тк? карап:

– Кайран асыл, билген кишинин колуна тийбей, билбес кишинин колуна тийипси?, -деп с?йл?н?т.

Анын с?з?н угуп калган бир бала байга барып: