Бөбөктөр үчүн. Кыргыз эл жомоктору

– ?йд?г? конок бала б?рк?тт? «кайран асыл, билген кишинин колуна тийбей, билбес кишинин колуна тийип калыпсы?» -деп жатат, -дейт.

Балага келип бай:

– Б?рк?тт? таптап бергин, -дейт.

– Б?рк?тт? таптоону билбеймин, -дейт бала.

– Балам, ушул б?рк?тт? таптап берсе?, кызымды сага беремин, -дейт бай.

Ошондо бала макул болуп:

– Эки жыл туу калган бээ тап, бир боз ?й тиктирип кою?уз, ал ?йд?н ичинде эч нерсе болбосун, ага б?рк?тт? коёмун жана бээни союп этин киргиземин, -дейт. Бай эки жыл туу калган бээни алып келет жана бир ?йд? тиктирип даярдайт, ?йд?н ичине эч нерсе койдурбайт.

Бала бээни сойдурат, аны б?т?н ?йг? киргиздирет. Б?рк?тт? да кийирип байлабай бош коет. Ал чыгып кетпей турган кылып ?йд? жылчыгы жок бекитет. Ошентип б?рк?тт? камап коет да, кээде гана суу берип коюп ж?р?т. Б?рк?т бээнин этин жеп б?т?п, семизинен басалбай калат. Бала: «Басалбай калган б?рк?т таптоого о?ой болот» деп, таптай баштайт. Бир ай таптагандан кийин аны т?лк?г? салуу ?ч?н алып чыгат. Бир топ киши менен бала кыдырып ж?рс?, бир кара т?лк? чыга качат да, б?рк?тт? к?р? салып тиктеп туруп калат, ал ж?н т?лк? эмес калтар экен. Бала б?рк?тт?н томогосун башынан алат да, бирок б?рк?тт? калтарга салбай томогосун кайра кийгизип коет. Бала менен бирге ж?рг?н кишилер: «Б?рк?тт? эмне салбайт?» деп та? калышат.

Бала б?рк?тт? томогосун дагы башынан шыпырып алып, б?рк?тт? салбай томогосун кайра кийгизип коет. Баланын жолдоштору «бул бала б?рк?т?н эмне салбайт, калтарды бизге ыраа к?рб?й турат го» дешип наалышат.

Бала томогону алып б?рк?тт? шилтейт. Б?рк?т калтарга карабай асманга кетет. Калтар болсо алды?кы эки бутун к?т?р?п асманды тиктеп калат. Б?рк?т ?т? бийик к?т?р?л?п, карааны к?зг? к?р?нб?й ?лб?лд?п калган кезде шукшурулуп тик сайылып келип калтарды башынан мыкчый кармап к?кк? к?т?р?лд? да, жерге таштап жиберди. Калтарды алышкандан кийин жолдоштору: – Эки жолу б?рк?тт?н томогосун алды?, бирок салбады?, ?ч?нч? жолу гана салды?, мунун себеби кандай? -деп баладан сурашат.

– Биринчи жолу асыл менен асыл кантип беттешет деп б?рк?тт? калтарга салууга колум барбады. Экинчи жолу асылды асыл кантип кыят деп салууга колум барбады, ?ч?нч?с?нд? тобокел деп чымырканып туруп б?рк?т?мд? кое бердим, б?рк?тт?н асманга бийик чыкканынын себеби, ал канчалык бийик к?т?р?лс?, ошончолук тиктей берип т?лк?н?н к?з?н? жаш толот, качырып келе жаткан б?рк?тт? к?рб?й калат. Акчекир деген б?рк?т ушул, -деди бала.

Эл: «Чынында байдын кызы балага ылайык экен» дешип, баланы ?йл?нд?р?п-жайландырып коюшат.

ЖЫЛАН МЕНЕН КИШИ

Илгери- илгери бир дыйкан болгон экен. Эгинин отоп ж?рс?, жакын эле жерден ышкырган дабыш чыгат. «Эмне болду экен?» – деп карай калса, бет ма?дайында эки- ?ч кадам аралыкта эгинден да бийигирээк болгон жылан куйругу менен тикесинен турат. Дыйкан апкаарып жыланды тиктеген боюнча туруп калат. Баягы жылан да кишиден к?з?н албай, тостоё тигилет. Дыйкан да к?з?н ирмебей к?пк? чейин карап тура берет.

Бир топтон кийин дыйкан жылан менен арбашып калганын билип, бир аз эсин жыйып, мындай учурда эмне кылуу керзк экенин элден уккандары боюнча жасоого аракет кылат. Жылан менен арбашып турганда ал кыймылдап, же бурулуп кетпей, жыландын атын табууга аракет кылып, ар кандай ысымдарды айта баштайт: «Мар», «Могой», «Мокочо», «Кайыш», «Айнек», «Айнекк?з», «Уу», «Заар», «Чаар»!

Бирок жылан эч кыймылдабай тикесинен катып турат. Дыйкан жыландын аты ушул болуп калбасын деп болжогон с?зд?р?н жобурап улантат. Бирок таба албайт. Жылан анда- санда ышкырып коюп, тилин соймо?дотуп, дыйкандан к?з?н албай кыймылсыз. Булардын арбашуусу созула берип, бир топ убакыт ?т?т.

Т?ш ченде дыйкандын кызы атасына тамак алып келет. Келсе, атасы жылан менен тиктешип турат. Атасы к?нд?н ысыгына какталып тура берип, б?тк?н боюнан шорголоп тер кетип, деми кыстыгып, ичи к??п бара жаткан экен. Жыланды караса анын да ичи к??п, шайы кетип, к?з? тостоюп чанагынан чыгарына аз калыптыр. Кыз ж?р?г? т?ш?п бир кадам жасай албай каккан казыктай туруп калат.

Кызыын келгенин билген дыйкан: «Топчумду чеч!» – деп айтууга гана ара? кудурети келет. Эмнегедир шол замат баягы жыландын ичи тарс эте жарылып, сулап жатып калат. К?рс?, жыландын аты «Топчу» экен. Жыландын аты табылган со?, ичи жарылып кетиптир.

Жылан менен арбашкан адам, жыландын атын таба албаса ичи к??п, жарылып ?л?т экен.

Ошентип дыйкан жыланды же?ип бала- бакырасы менен аман- эсен оокатын кылып жатып калган экен.

ОТУНЧУ ПАДЫША

Бир заманда Султаналы деген отунчу болгон экен. ?з?н? ылайык кембагалдын кызы Умсунайга баш кошуп «эки бакыр, бир тукур» болуп оокат кылышат. Аялы к?п кечикпей эле эркек т?р?п бериптир. Баланын кубанычы менен жыла?ач- жабык эстен чыгып кетет. Мырза аттуу баласы бат эле чо?оюп, он жашка чыгат.

Султаналы ?й- б?л?с?н, ?з кардын тойгузуу ?ч?н «?лб?с оокат, чыкпас жан» дегендей, кара жанын карч уруп, к?н?г? талаадан отун терип калаага сатуучу экен.

К?нд?рд?н биринде кыла?гыр чайга тоюп, ?лб?с оокатка жан талашат. Койнуна бир к?м?чт? салып, жолду карата к?п ойлорду ойлоп баш катырды. «Мен алтымыштан, кемпирим эл?? жаштан аштык. Демек эк??б?з те? картайдык. Артыбызда керки, чотту жыйнап, атыбызды ?ч?рб?й турган тукумум Мырза бар. Жалгызымдын колун адалдап коюуга кудуретим келбеди. Атаганат!» – деп далай жерге келип калганын да ?з? билбей калыптыр.

Отун алуучу жеринде эмне кыларын билбей, «урушарга жоо таппай, урунарга тоо таппай» жолдун боюнда сары сан болуп тере? ойго батып отуруп калат. Бир убакта ордунан ыргып туруп артын к?зд?й ж?н?йт. Баратып кантип уулунун тоюн бер??н? ойлонду: «Кой, аздан акча жыйнайын, катып койгон акчамды таптакыр унутуп калбайын, к?р?ч, кой алып туруп, уулума той берип, элден бата алайын» деп кызык кыялга батты.

Жолдо келе жатып к?зд?н жоосун алган сонун куурайларга к?з? т?ш?т. Ана- мына деп карап турбай Султаналы жол боюндагы шуудурап турган куурайларды оро баштады. К?нд?г?с?н?н алда канча к?п куурай жыйнап, бекемдеп та?ып, к?т?р??г? к?п аракеттенип, кара терге т?шт?. Бир маалда эптеп д??г? с?йр?п жеткирип, чарчап алы кеткендиктенби, аны ордунан кайра жылдыра албады.

Б?тк?н бою суу болуп, ?з? кара терге т?шт?. К?т?р? албайт, к?т?р?п тура калайын дегенде, башынан ашып к?м?л?н?п кетет. Бир туруп ызаланып, бир туруп капаланды. Кандай жеткир??н?н амалын таппай, казыктай болуй жолду карап туруп калды.

Жолдон ?т?п бараткан жолоочу к?р?п- билип тургансып Султаналынын кыжырын кайнатып суроо берди. Ал жини келип:

– К?з?? к?р, кулагы? кере?би? Боору? ачыса жеткирип бер, болбосо эмнеге куру с?йл?йс??, – деп кыйкырып ?н?н катуу чыгарды.

– Ачууланба, чабалдык кылба, билем сенин эмне кылганы?ды, бала?а той бер??н?н камын к?р?п, азап тартып, убара чегип жатасын. Сен куу жаны?ды кууратып эмне кыласы?. Ыракаттан ж?з?н к?рг?н жери? жок, д?йн?г? келгени?ден кийин жыргайм деп ойлосо? боло. Отунчум куу жанынды кууратпай менин акылыма к?н. Тетиги чо? ташты к?т?рг?н, астындагы чу?курга колу?ду салса? бир тасторкон, бир бешмант, бир сака бар. Ошолорду алгын, к?кт?н тилегени? жерден табылат.

– Аларды шаарга сатамбы? – деп Султаналы сураганда, жолоочу:

– Кокуй, андай кыла к?рб?, кайсы тамакты к???л??? т?ш?рс?? ошол замат даяр болот, каалаганча жеп, тасторконду кайра катып коюп ж?рг?н. Бешмантты кийип алса?, эл к?з?н? к?р?нб?й каалаган жерге жетеси?! Саканы болсо, башы?а кыйын иш т?шк?нд? курал кыл. Саканы тамдын т?б?с?н? коюп туруп анын артынан ?з?? чуркап бар. Сака т?шк?н жерде эшик ачылып калат. Ичине кирип ылдый т?шс?? адамдын к???л?н чайыткан бак пайда болот. Ортосунда чо? жолу бар, жол менен басып баратка?да о? жагы?ды караса? бышып жетилген м?м?л?рд? к?р?с??. Бирок сол жакка карабай, ар убак о? жактын м?м?л?р?н же. Сол жактагы м?м?н? сага мурда ким жамандык кылса ошолорго берип жедир. Аны жегенден кийин алар таш болуп катып калат. Каргап туруп берсе?, сен жаман санагандай болот. Кыскасы кандай ойлосо? ошондой болот, – деди дагы жолоочу к?зд?н кайым болду.

Султаналы: «???мб?, т?ш?мб?», деп бир топко дал болуп туруп калып, ара?- ара? эсине келди.

Султаналы жолоочу айткан чо? ташты ордунан жылдырып коюп, дагы колун ийнине чейин т?м?н карай салып, т?м?н?р??к жибергенге коркту. «Колумду улам салам деп отуруп, ?з?мд? сордурбайын, кой кемпиримди жардам бергенге алып келейин» деди. ?й?н? барып кемпирине с?й?нч?л?п, «ж?р, кемпирим» деп, алып келди.

Султаналы ч?к т?ш?п отурду да, артынан кемпирине этегин карматып:

– Сак бол, кокус мени ары карай тартса, сен бери карай тарт, андай кылбаса? мен ?лд?м, – деди.

Кемпири ээгин тиштеп, Султаналыны бекем тартып, кыйналып кысталып туруп тасторкон, бешмант, саканы сууруп алып чыкты. Кубанычтары койнуна батпай, абдан с?й?н?шт?.

– Кемпирим эмне жеги? келет? – деп жалт карады. Умсунай:

– Сары майга бышырылган каттама болсо!

– Мен да ошону каалаймын, – дей салды Султаналы. Ичинен сары майга бышырылган каттама чык, – деп тасторконду ачты эле, тасторкон толду, ?лг?нч? жеп тоюшту.

Баягы жолоочу айткандай жеп б?т?п, кайра жаап коюшту. Айт тамактар болуп, береке жайнап ырахаттын ж?з?н к?р? башташты.

Анан бешмантты кийип, Султаналы шаарга чыкмакчы болду. Бешмантты алып, жолоочу айткандай эч кимге к?р?нб?й шаарга кирип барды. Султаналы шаарды аралап, бир жерди караса набайчы нан чыгарып жатыптыр, «ушундан бирди алып к?р?й?н, билинер бекен, билинбес бекен», деп нанды алды дагы, тыяк- быякка карап к?рд?. Бир аз басып, кайра турду, набайчы аны менен иши да болбоду.

Султаналы дагы сынап, бир киши алма сатып отурган жерден алмасын алды эле, эч ким к?рб?д?. Андан ары бал саткан жерге келип, оюндагысын алып, керек дегенин колуна кармады. Бирок такыр адамдын к?з? чалбады.

Султаналы кездеме саткан соодагердин жанына келип: «Бул адамдын акчасын алайын» деп ойлонуп, коюн кончуна тыгып акчаны ала берди. Бул дагы к?рг?н жок.

Анан Султаналы келатса, базарда ч?нт?кч? уурдаган акчасын санап туруптур. «Мейли бул дагы бир??л?рд? какшаткан акча», деп анын дагы акчасын, алды.

Ары барса, кай бир?? какшап, кай бир?? боздоп ж?р?ш?т. Султаналы абайлап канча жоготсо, ошончо акчаны орундарына салат.

Андан ары сыйкырдуу бешмант менен ж?р?п отуруп кайыр – тилеген пенделердин арасына келип баягы акчаларды берип отуруп, аны дагы апы?- упу? кылды.

Жолдо келе жатып Султаналы бир казыга кезигип калды. Казынын башындагы жибек жоолугу? алып жаман ч?п?р?кт?рд? ороп койду. Казы бул ишти байкабай ж?р? берди, ары ?тк?н, бери ?тк?нд?р шылды? кылышып шермендеси чыкты.

Сыйкырдуу бешмант менен аман- эсен Султаналы ?й?н? келип болгон иштердин чыпчыргасын коротпой аялына айтып берди.

Арадан к?п убакыт ?тп?й Султаналы: «Эми саканы сынайынчы», деп ?й?н?н ?ст?н? чыгып, жолоочу айткандай саканы атып жиберип, анын артынан ?з? келди. Шарт этип эшик ачылып, м?м?л?? бактар к?р?нд?. М?м?л?рд? к?р?п, айран та? калып, о? тарабындагы жемиштерди татып к?рд?.