Бөбөктөр үчүн. Кыргыз эл жомоктору

Жолдун сол жагындагы ашпурт, анжыр, алмаларга к?з? т?шт?. Самсаалап турган анжырдан бирди ?з?п алып, ?з? жебей: «Умсунай муну жакшы к?р??ч? эле», – деп с?й?нг?н бойдон кемпирине аласала алып келди.

Умсунай «жеп коеюн» деп, оозуна салаары менен мышык болуп мыялап калды.

Султаналы аргасы кетип, айласы т?г?нд?. Умсунай дубалга чыгып, эмне кыларды билбей жалдырап турду.

«Бир анжырдын азабынан кемпиримден айрылдым», деп кокуйду ?ст?кк?- босток айтып, эстен танды. Аргасы кетип к?з? карайлап, баягы сакасын калчап, бактын о? тарабындагыга барып, анжыр, ашпурт, анар, ж?з?м терип алды дагы, бирден мышыкка зордоп жедирди. Анжырды жегенден кийин кемпир ?з калыбына келди.

Султаналы с?й?н?п, «Кемпиримден б??д? ажырап кала жаздадым», деп м?м?л?рд?н кандайы дабаа, кандайы залал боло турганын жакшы билди. Султаналы сыйкырдуу бешмантты к?п кийип к?нд? базарга барат. Арам тамак соодагер, байлардын акчасын алып, кембагалдарга таратып берет. Кембагалдар тоюнуп жыргашты. Кандын казынасын чачты. Короо- короо кой, ?р?ш? менен жылкыны таратып, кедейлердин жарпы жазыла баштады.

Жердин ?ст?нд?г? жемиштер дагы калганы жок, утурумдук оокат ?ч?н Султаналы Умсунай эк?? алтын саканы ыргытып коюп жер астындагы бактардын м?м?л?р?н сата баштап турмушу о?олду.

Бир к?н? Султаналы баласына той берип шаардын падышасын вазирлери менен чакырып ааламда жок даамдарды тасторкон жасап, аябай тан калтырды.

Кетээрде падыша Султаналынын сыйкырдуу бирдемеси бар экенин билип, анын сырын билиш ?ч?н:

– Мындан ары жакшы ж?р?л?, келишип кетишип туралы, балким кудалашып каларбыз, – деп ?з?р- мазир с?з?н айтты.

Султаналы кубанычы терисине батпай:

– Кулдук- кулдук, – деп таазим кылды.

Мына ушундан баштап падышанын кызы Айжамал менен Мырза к?п ойной турган бодду.

Бир к?н? Султаналы менен Умсунай бир жакка кетишип, баягы сыйкырдуу бешмантты ?йг? унутуп калтырышат.

Айжамал менен Мырза бышып турган коонго барат да ээси кармап алып, Айжамалды жибербейт. Ошондо Мырза кызга боору ачып, сыйкырдуу бешмантты алып келип, коонду оюнча жеп, каалаганча алып кетишет.

Бешмантты ?й?н? коюп, Мырза билмексен болуп калды.

Айжамал болгон ишти т?кп?й, чачпай атасына айтып келди.

– Сен ошол бешмантты алып келсен, алтындан с?йк? жасатып берем, – деп падыша кызына убада кылды.

Кыз атасынын айтканын орундатып, сыйкырдуу бешмантты алып келип берди. Падыша сыйкырдуу бешмантты сынап к?р?п, бекем катып таштады.

Бир к?н? Султаналы менен Умсунай эк?? дагы айылчылап кеткенде, Мырза Айжамалдын астына барбактап тасторконду жайып, т?рд?? оокатты жайнатат. Каалаганча жешип, тасторконду кайра ордуна илип коюшат.

Айжамал ?й?н? келип атасына сыйкырдуу тасторкон ж?н?нд? айтып берет. Атасы аябай кубанып кызына:

– Сага алтын шакек берем, ошол тасторконду алып келсе?, – деп дагы жумшайт.

Сыйкырдуу тасторкон да алынып келди.

Султаналынын тырпы тышына айланып, бешмант, тасторкондон ажыраганына аябай капаланды. Ким колдуу болгонун дароо байкады.

Алтын саканы ыргытып, анан ?з? чуркап жердин алдындагы бакка барып, м?м?л?рд? эки- ?ч чакадай жыйнады. Кыштын кырчылдаган к?н? падышага тартуу кылып алып барып берди. Баарысы а?- та? калып, жеп жыргашты.

– Эрте? дагы алып келем, – деп убада кылды. Султаналы бактын сол жагындагы м?м?л?рд? терип туруп падышаныкын к?зд?й басты. Султаналы:

– Мен бирден оозу?арга салам, оозу?арды ачып, к?з???рд? жумуп тургула – дегенине падыша менен вазирлер макул болду.

– Падыша мышык, вазирлери ит болсун, – деп Султаналы шыбырап, колун бир силкип койду.

Ошондон кийин баарысы айткандай болду. Падышанын тактысына ?з? олтуруп, адил иш ж?рг?зд?. Жоголгон буюмдарын таап, жаркырап- жайнап жатып калган экен.

СЫЙКЫРДУУ САКА

Илгери- илгери ми? койлуу киши менен ж?з койлуу киши кошуна жашайт. Койлорун балдары кайтарып ж?р?т.

К?нд?рд?н бир к?н?нд? ми? кой кайтарган бала менен ж?з кой кайтарган бала койлорун эки б?л?к жайып коюп, ч?к? ойношот. Кечке ойноп, ж?з койлуу бала ч?к?с?н б?т уттуруп, бир сакасы эле калат. Ошондо гана кайтарган кою эсине т?ш?п, койлоруна келсе, баарын карышкыр кырып кетиптир.

?й?н? баргандан коркуп, бала бир ??к?рг? т?н?йт. Курсагы ач, ичерге тамак жок, кою кырылып, ч?к?с?н уттуруп, ичи к?й?п уктай албай коёт. Ошондо сакасын колуна алып: «Сакам, сен да жакшы конбой койду?, мен да жакшы ойной албадым. Ч?к?мд? уттурганым аз келгенсип, койлорду карышкыр кырып кеткенин карачы. Эми кантип жан сактайбыз? Эт, май, с?т, кийим- кечекти кайдан табабыз? Ата?дын к?р? ай, кайра ж?з койлуу болсок, ч?к? ойногонду коюп, жакшылап кайтарып ж?р?р элем», – деп к?з жашын сакасына тамчылатат. Ошентип санааркап жатып уктап кетет

Эрте? менен эрте ойгонуп, бала ?з к?з?н? ?з? ишенбейт. Тегерете койлору жуушап жатат. Бала с?й?н?п, койлорун айдап ?й?н? келет. Бирок кечээ болгон окуяны ата- энесине айтпайт.

Дагы кой жайып чыкканда кечээ койлорун карышкыр кырып кеткенин, уктап калса, койлору жуушап жатканын ми? койлуу балага айтып берет. Ми? койлуу бала укканын атасына айтат.

Ми? койлуу киши сыйкырдын баары ж?з койлуу баланын сакасында экенин билип, дагы байыгысы келет, да, ?з баласына: «Тиги жолдош бала?дын сакасын б?т ч?к??д? берсе? да, бир койго сатып алса? да алып кел», – дейт. Эртеси бала б?т ч?к?с?н бир сакага алмашып, атасына алып келип берет. Саканы колуна алып, баласы эк?? «Ми? коюбуз эки ми? болсо экен, элдин баарынан бай болсок экен, айланайын сака, тилегибизди бере к?р», – деп тилеп, эк?? те? та? атканча койлор кантип к?б?й?р экен деп тирмийип карап турат.

А?гыча та? да атат. Короого келип, койлорун караса, ми? коюунун бири да калбай кырылып калганын к?р?т. Ошондо ачуусу келип, саканы отко ыргытат. Сака отко т?ш?р замат жарк этип жалын чыгып, жалындын арасынан он эки м?й?зд?? бугу чыгып, токойго чуркап кетет.

КАМЫР БАЛБАН

Мурунку ?тк?н заманда баласыз кемпир- чал болгон экен. Бир к?н? кемпир камыр жуурганда: «Алда кудай ай, ушул менин камырым бала болуп калсачы» деп арманын айтып, тышка, чыгат. Тыштан кайра келсе, баягы камыры бала болуп калыптыр. Анда баягы кемпир- чал бир бирине с?й?нч? айтышып, абдан кубанычта болушуп, той беришип, атын Камыр балбан коюшуптур. Ал абдан балбан, кайраттуу, эр чыгыптыр. Камыке? алтымыш ?г?з, эл?? ат, ара? кыймылдата турган, темир таяк жасатып алып, он жети жашынан саякатка ж?н?йт. Жолундагы шаар эли ?рк?п кете баштайт. Себеби, таягы жерди д??г?р?т?п солкулдатса, эл «жоо келе жатабы» деп качат экен.

Ошентип ж?р?п отурса, алдынан Тоотолто? деген адам чыгат. Андан Камыр балбан:

– Эмне ?н?р?? бар? – деп сурайт.

– Балбандыгым бар, – деп жооп берет.

– Эмесе ж?р, эк??б?з жоддош бололу, – деп ээрчитип алып ж?р?п олтурса, алдынан Суусулпа? деген кездешет. Андан:

– Эмне ?н?р?? бар? – деп сурашат.

– Менин ?н?р?м: агып бара жаткан де?издерди, сууларды алаканым менен токтотомун, – дейт.

Ал ?ч?? жолдош болуп ж?р?п отурса, жолунан Айалпа? чыгат. Андан:

– Эмне ?н?р?? бар? – деп сураса:

– Менин ?н?р?м: тоодогу айбанаттардын баарын таш менен урсам, ?лб?й калбайт, – дейт.

Т?рт?? биригип алып, ?з?л?р?нч? тоого чыгып, а? ууламакчы болушат. Алардын бир?? к?нд? кошто калып эт бышырып турмакчы болот. Адегенде Айалпа? калат. Беркилер кечинде келишсе, эч кандай тамак жок, бир Жез Тумшук от аламын демиш болуп келип, этин жеп, ?з?н аябай сабап кетет

Экинчи к?н? Суусулпа? эт бышырганга калат. Анын да Жез Тумшук мурункудай этин жеп кетет. Анда да ачка калышат.

?ч?нч? к?н? Камыр балбан калып, эт бышырып отурса, Жез Тумшук келип: