Күзгі романс

Сюзанна. (Басын шай?ап). ?лi т?к ?згермепсi?.

?лiбек. Неменеге ?згеруiм керек?

Сюзанна. Жо?, бiз екеумiз м?лде ?арама-?арсы типтi? адамдарымыз. Сонды?тан да бiз еш?ашан келiсе алмаймыз. Кезiнде мен сенi? жолы?а кесе-к?лдене? т?р?ам жо?, еркек болса?, б?л жолы сен де ма?ан кедергi жасама.

?лiбек. Сюзанна, кешiршi менi!.. Менде бас?а барар жер, басар тау ?ал?ан жо?!..

(?лiбек жалма-жан Сюзаннаны? алдына тiзерлей отырып, оны? ?олын ернiне тигiзедi. Сюзанна сыпайы ?ана ?олын тартып алады.).

Сюзанна. Т?р орны?нан!.. М?ны? не?.. Не болып кеткенсi? ?зi??

?лiбек т?рады.

Сенсе?, мен сенi бая?ыда-а? кешiрiп ?ой?ам. Менi? ?атыгез адам емес екенiмдi ?зi? де жа?сы бiлесi? ?ой.

?лiбек. Бiлем, жаным, бiлем!..

Сюзанна. (Басын шай?ап). ?й, Алла-ай, не болып кеткенсi??..

?лiбек. Ешкiм де, еште?е де бол?ан жо?. Мен ?зi?нi? бая?ы… ?зi? бiлетiн ?лiбегi?мiн. Дегенмен, Сюзанна, сен менi? ?адiрiмдi бiл!..

Сюзанна. ?адiрiмдi деймiсi??.. Кiмнi? ?адiрiн кiмнi? бiлмегенiн бiр Жарат?ан бiлер. ?йленген к?ннi? ерте?iнен бастап, алды?нан кесе ?ткенiм жо? – мен ?шiн сенi? а? дегенi? ал?ыс, ?ара дегенi? ?ар?ыс болды. ?ызмет еттiм, оты?ды ?зiм жа?ып, асы?ды ?зiм т?сiрдiм. Одан ?алды, ?олым кiшкентай ?алт етсе, азы?-т?лiк iздеп, ?аланы? д?кен бiткенiн жал?ыз ?зiм ада?тадым. (Жыларман болып). Тiптi Экспериментальды биология институтында iстеп ж?ргенi?де, лаборатория?а жылу жiбермей жатыр, кроликтер мен тыш?андар то?ып ?летiн болды дегенi?де, солары?а дейiн ?йiме ?кеп ба?тым ?ой. Сонда да жа?паппын са?ан. ?тiпiк пе осыным?..

?лiбек. Рас-рас! Мен а?ыма? болыппын. Кешiр!..

Сюзанна. Жо?, сен еш?ашан а?ыма? бол?ан жо?сы?. (Даусын ?атайтып). ?лiбек, шын айтсам, ендi б?рi кеш.

?лiбек. Неге?!

Сюзанна. Мен бас?а адамды с?йем.

?лiбек. (?зiне ?зi келiп). Ба?анадан берi солай демеймiсi?! (менсiнбеген ?нмен). Сонда жа?а?ыны ма?

Сюзанна. И?.

?лiбек. Оны? ?ай жерiне ынты?ып ж?рсi?? Сол к?терем то?ты секiлдi тырби?ан бейшараны??!

Сюзанна. Сен б?рiбiр оны т?сiнбейсi?.

?лiбек. (Кекетiп). А-а-а, мен т?сiнбейдi екем ?ой!.. Т?сiнiктi-т?сiнiктi.

Сюзанна сел?ос ты?дап т?ра бередi.

И?, шынында да, мен ?айдан т?сiнбекпiн ондай к?рделi м?селелердi. Сен секiлдi т?сiнiгi мол адам емеспiн ?ой. Айтпа?шы, ?лгi к?терем то?ты? ?ай жерде iстейдi, что-то т?рi таныс сия?ты… Маманды?ы не ?зiнi??

Сюзанна. Оны? б?рiнi? не ?ажетi бар са?ан?

?лiбек. Не ?ажетi бары ?алай – б?секелесiмдi жете бiлуiм керек емес пе?

Сюзанна. Ол – режиссер…

?лiбек. (?п-?тiрiк к?лiп). ?-?, ?иялиларды? бiрi десе?шi. Б?се-б?се, сенiмен ?алай тiл табысып ж?р десем…

Сюзанна. Сонда менi де ?ияли демексi? ?ой.

?лiбек. И?-и?!.. Сен де сондай болатынсы?. Ж?не ?лi еш?андай ?згермепсi?, сол бая?ы ауру ?алпы?. И?-и?, бiле бiлсе?, б?л да ауру. Адам бойында?ы психологиялы? тепе-те?дiктi? б?зылуынан болатын ауру.

Сюзанна. Ра?мет.

?лiбек. Немене ?шiн?

Сюзанна. Бойымда?ы кеселiмнi? диагнозын ?ойып бергенi? ?шiн. М?мкiн оны? емiн де айтарсы??

?лiбек. (Б?лменi ?рi-берi ?азбалана кезiп). ?кiнiшке орай, б?л – ем ?онбайтын ауру. Т?сiнемiсi?, ем ?онбайтын!.. шынымды айтсам, мен сенi д?л осыншалы?ты же?iлтек деп ойламаппын. Рас айтам. Менi ?алай тез ?мытып ?лгергенi?е та?мын.,

Сюзанна. Мен бе сонда ?мытша?? Жо?, ?ателесесi?. Сен бiздi тастап кеткен жылы ал?аш?ы айларда мен кейде т?н ортасында шошып оянатынмын. Сонан со? жалма-жан жау тигендей сырт?ы есiкке ?арай ж?гiрем бiрде?еден ??р ?алып ?ой?андай. Ма?ан сондайда бiреу сырт?ы есiктi ?а?ып т?р?андай к?рiнетiн. Ол сен екенсi? деп ойлайтынмын. Неге екенiн ?айдам, ма?ан ?йтеуiр сен бiр к?нi бiзге, бала? екеумiзге, мiндеттi т?рде оралатындай болып к?рiнетiнсi?. Кiлтi жо? ?ой, т?н iшiнде ?йге кiре алмай т?р?ан шы?ар деп сенi аяйтынмын. Алайда, орнымнан апыл-??пыр апыт т?рып, жала?ая?, жала? бас, iшк?йлегiммен есiктi? алдына ж?гiрiп барып, ?анша ты? ты?дасам да, ?немi есiк ?а??ан ешкiм жо? болып шы?ады. Ал?ынып, дiр-дiр етiп, табалдыры?ты? к?зiнде жын ?а??ан адамша т?рам солай та?ы бiр бес-он минут. Бiра? ешкiм жо?. Д?ние мыл?ауланып ал?ан, тым-тырыс. Б?лмедегi аспалы са?атты? сыртылы мен менi? ал?ын?ан ж?регiмнi? д?рсiлiнен ?зге дыбыс атаулы естiлмейдi.

Сонан со? бiрауы? терезенi? алдына барып, т?н ?ара??ысына та?ы бiраз телмiрем. Кей-кейде т?нгi ауысымнан, немесе ?она?тан ?айт?ан бiрлi-жарым ер адамны? с?лабасы ?арауытса, м?мкiн осы ?лiбек шы?ар деп, солай ?арай ?адала ?алатынмын. Бiра? олар ?немi бейтаныс бас?а бiреулер болып шы?атын. Содан т?сегiме келiп ??лаймын бая?ы. Та? а?арып ат?анша кiрпiгiм iлiнбейдi. ??ше? к??iлсiз, с?ры?сыз бiр ойлар жан-жа?ымнан аш ?ас?ырлардай ?амап алып, т?нiмен талап шы?ады.

А?ыры арада бiр жылдай ?ткенде сенен бiржола к?дерiмдi ?здiм. ?азiр менi? ж?регiм тас болып ?атып ?ал?ан. Ол ендi менi? ?зiме де ба?ынбайды. Сонды?тан сен менi ?инама, басыма азатты? бер. Ендiгi iстеген жа?сылы?ы? сол болсын…

?лiбек. Сюзанна, ?тiнем. ?уелi менi та?ы бiр д?рыстап ты?дап алшы. Рас, мен а?ыма? болдым. Та?ы да ?айталап айтам, ?ажет болса, ая?ы?а жы?ылайын, ??лы? болайын. Жа?а айттым ?ой, менi? ?лгi екiншi ?йелiмнi? аферистка болып шы??анын. Ол шын м?нiнде менi??ойнымда жат?ан с?р жылан болып шы?ты. ?зiнi? iшкi iстер органында iстейтiн любовнигiмен, бас?а да сыбайластарымен бiрiгiп алып, менi банкрот ?ылып, саз?а отыр?ызып кеттi а?ыры. Бiра? менi? олардан жасырып ?ал?ан бiраз ?аржым бар. Мен жуырда ?айтадан фирма ашам, ?айтадан жа?а бiр жоба бойынша iске кiрiсет. Ол жобаны? барлы? б?ге-шегесi ойластырыл?ан. Майда-ш?йде детальдарына дейiн. Ендi ма?ан сенуi?е болады, бiр жылдан кейiн мен ?айтадан байимын. Миллионер болам! Доллармен есептегенде!.. Осы у?демдi орындамасам, ит болып кетейiн! Рас, мен со??ы жылдары басымды тау?а да, тас?а да со?тым. Бiра? о?ан п?лендей ?кiнбеймiн. ?йткенi соны? ар?асында а?ша жасауды ?йрендiм. Бiлесi? бе, жо?тан а?ша жасау?а болады! ?те к?п а?ша!.. бiреудi? ?мiр бойы тырба?дап тап?ан-таян?анын мен бiр-а? операциямен т?сiрем!.. Бiр-а? операциямен т?сiрем!.. Естiп т?рмысы?, Сюзанна, мен жер бетiндегi е? ?лы ?нердi – а?ша жасау ?нерiе – ?йрендiм! Так што, бiр жылды? iшiнде сенi ?лде мен б?лдеге б?леп ?оймасам, бетiме т?кiр! Бiр-а? жыл! Сонан со? Батыс Европа?а, не Америка?а кетемiз. ?дiл сонда?ы престижный университеттердi? бiрiнде о?итын болады. Ал сен ?лде мен б?лдеге оранып, ?лемдi шарлайсы?. Д?ниенi? ?ызы?ын к?ресi? ?ал?ан ?мiрi?де! Айтшы, бiз не к?рдiк осы ?мiрден№ Т?к те! Егер ма?ан сенсе?, бiз мынау д?ниеден мына жартылай ?айыршы елден бас?а т?к те к?ргенiмiз жо?!

Сюзанна. Жо?, ?лiбек! Мен еш?айда бармайым. ??дай басыма не салса да, жа?а?ы сен айтып отыр?ан жартылай ?айыршы елмен бiрге к?рем. С?йегiм солармен бiрге осы жерде, ата мекенiмде шiридi. Ерте? сол менi? топыра??а араласып кеткен шiрiген с?йегiмнi? ?стiнен ерте к?ктемде ту?ан жерiмнi? бiр шо? ?ыз?алда?ы самалмен тербелiп т?рса, менде бас?а арман жо?. Сен сенесi? бе осы?ан?!

Мейлi, мен б?збiреулер секiлдi кекiрiгiм аз?анша тама? iшiп, был?ылда?ан шетелдiк автомашиналарды мiнбей-а? ?оярмын, сен айтып отыр?ан Америка мен Европаны б?л ?мiрде ??iм т?гiл т?сiмде де к?рмей ?термiн, менi? ?ала сыртында екi ?абат, ?ш ?абат виллаларым еш?ашан болмас, бiра? менi? жа?а?ы шiрiген с?йегiм ты?айт?ыш болып сi?ген топыра??а ?зiм ту?ан ?лкенi? жып-жылы жа?быры н?серлетiп т?гiп т?рса, менi? рухым сол жып-жылы н?сердi? шуылын естiп жатса, мен ба?ыттымын! Сенсе?, ма?ан содан бас?а т?ктi? де керегi жо?!.. Кесiп айтайын, мен еш?ашан басымнан саулатып алтын ??йып ?ойса? да, арамды?пен жинал?ан а?ша?а орта? бола алаймын.

?лiбек. Т?у, Сюзанна!.. ?айда?ыларды айтасы?. ?азiр ж?ртты? б?рi адам танымастай ?згердi. ?згермеген сен ?ана. ??дайа?ы, бая?ы сол шiп-шикi ?алпы?да ?ал?ансы? да ?ой?ансы?! Адалды?, арамды? деген не п?ле?! Б? д?ниеде барлы? н?рсе салыстырмалы. Арамды?, адалды? туралы сенi? т?сiнiгi? ?лгiндей болса, бас?алар ол ж?нiнде м?лде ?згеше ойлайды, ал ?шiншi бiреулердi? ойлары тiптi б?лек. Т?сiнсе?шi, б?л к?на?ар тiршiлiкте сенi? бай, ба?ытты ?мiр с?руi?е не н?рсе ?ызмет етсе, соны? б?рi – адал. Мынау адал, мынау арам деп та?баланып ?ойыл?ан еште?е жо?. Оларды? б?рi кейбiр романтиктердi? ойдан шы?арып алып ж?ргендерi ?ана! Жасы? ?ыры??а келдi, реалист болу керек ?ой. М??гi с?би болып ?алу?а болмайды. Б?л – нонсенс! Шекспир ме едi, кiм едi ?лгi «?мiр – ?лкен театр, бiз адамдар, соны? актерларымыз» дейтiн. Кiм айтса да, ?те д?л айт?ан. Сен ?лгi радио мен теледидардан мынау а??ау, топас ж?рт?а жал?ан моральдарын о?итын журналистер мен жазушыларды?, депутаттарды? саяси ?пай жинау ?шiн айтылатын ертегiлерiне алданумен келесi?. Есi?де болсын, лоар?а еш?ашан сенуге болмайды! ?йткенi оларды? шынды?тары, адалды?тары т?ттi тiлдерiнде, алдамшы ?ндерiнде ?ана! «Сенбе ж?рт?а т?рса да ?анша ма?тап, ?уре етедi iшiне ?улы? са?тап» Б?ны айт?ан мен емес, Абай! Сен пiр т?татын Абай! ?лгi Сайра?ыштарды? б?рiнi? демей-а? ?ояйын, ж?зiнi? то?сан то?ызыны? артында ?р?илы саяси алпауыттар, ?аржы магнаттары т?р. Олар соларды? ба?тарында?ы б?лблдар.

Сюзана, та?ы да ?айталап айтам, б? д?ниеде арамды?, адалды? деген еште?е жо?» Адамдарды? м?дделерi деген ?ана бар!.. Сондай-а?, тiршiлiкте таза арам адам, адал адам деген жо?. К?штi адамдар, ?лсiз адамдар деген ?ана бар. Алды??ылар – аз, со??ылар – к?п, ??мырс?алар секiлдi ?рiп ж?р. Со??ылар алды??ылар?а ?ызмет ету ?шiн жарал?ан. Мен, м?селен, ?зiмше шартты т?рде, ?рине, – ал?аш?ыларды ?ас?ырлар, со??ыларды топас ?ойлар деп атаймын. ?зi? жаратылыс?а ?арашы: ?ойлар не ?шiн жарал?ан? ?рине, ?ас?ырлар?а жем болу ?шiн. Осы ?дiлеттi ме? Жо?, ?дiлеттi емес. Бiра? ?атал шынды? – осы, а?и?ат – осы, ?мiрдi? за?ы – осы. Таби?ат?а, жаратылыс?а еште?е iстей алмайсы?, сонды?тан оны? за?дарына тек ?ана ба?ыну керек, онымен ?йлесу керек. Депутаттар мен жазушыларды?, журналистердi?, саясаткерлердi? ертегiлерiне емес, таби?ат?а сену керек, ?йткенi ол б?рiнен де дана. Сонды?тан мынау к?на?ар тiршiлiкте бiздi?, адамдарды? алдында бiр-а? та?дау бар: не ?ой болып ?ас?ырлар?а жем болу, не ?ас?ыр болу. Сюзанна, т?сiнемiсi?, менi? ?ой емес, ?ас?ыр бол?ым келедi!..

?ойларды ?леуметтану ?ылымыны? терминiмен айт?анда тобыр десек те болады. Б?л – соларды? екiншi аты. Есi?де ме, сол тобыр ж?нiнде ?зi? пiр т?татын а?ын Абай, ?стаз Абай не деушi едi?

Сюзанна. И?, айта бершi…

?лiбек.Айтсам, Абай былай дейтiн: «Сократ?а у iшкiзген, Ионна Аркты от?а ?ртеген, ?айсаны дар?а ас?ан, пай?амбарымызды т?йенi? жемтiгiне к?мген кiм? Ол – тобыр, ендеше тобырда а?ыл жо?. Ебiн тап та, ж?нге сал».

Сюзанна. ?мытпасам, Абай тобыр емес, к?п дейтiн сия?ты едi ?ой…

?лiбек. Жарайды, солай-а? болсын. К?бi не, тобыры не, – сайып келгенде, екеуi бiр-а? н?рсе емес пе?! Кейбiреулер оларды халы? деп те атайды. Менi?ше, сол ?шеуiнi? iшiндегi оларды? на?ты мазм?нын д?л бейнелейтiнi – осы тобыр. Себебiн айтайын. Ты?да. М?селен, ?аза??а, к?пке, халы??а жаны ашып, шын к??iлмен, бар ынты-шынтымен ?ызмет еткен адам сол Абайдай-а? болар. Келiсесi? бе осы?ан? Келiсесi?. Ал сол к?п, Сол халы? Абайды ?айттi? ?мiрiнi? со?ында «Моласындай ба?сыны?, жал?ыз ?алдым, тап шыным» деп к?кiрегiн шерге толтырмады ма, « Мы?мен жал?ыз алыстым, кiн? ?ойма» деп кейiнгi ?рпа?ына м??ын ша?тырып, бебеулетпедi ме? Кешiр турасын айт?аныма, сен с?йегi?дi сол тобырмен, сол к?ппен бiрге шiрiткi? келе ме?

Рас, клiсем, ба?ытты ?ркениеттi ?о?амны? кепiлi – ?дiлет пен шынды?, демократия. Бiра? сол ?дiлет пен шынды?, демократия ?з ая?ымен ?аза??а ??лды? ?рып, ж?гiрiп келмейдi, ол ?шiн бейнеттенiп е?бек ету керек, тер т?гу керек, тiптi ?ажет болса, алысып, арпалысу керек. Бiра? сенi? к?бi?нi?, ?аза?ы?ны? ?дiлет пен шынды?ты? ?о?амда салтанат ??руы ?шiн тер т?кпек т?гiл ш?п басын сындыр?ысы да жо?. Олар?а б?рiн бiреулер жасап беру керек сия?ты, ал жасап берсе, дайын ас?а тiк ?асы? бола ?алма?шы. ?азiр де оларды? т?сiнiгi бая?ы Абай заманында?ыдан к?п ?зап кете ?ой?ан жо?. «Бермесе де, бай жа?сы, Жемесе де, май жа?сы» «К?штiлерiм с?з айтса, Бас изеймiн шыбындап». Мiне оларды? е? басты ?мiрлiк принциптерi. Сонды?тан мен мынау аз?антай ??мырымды олармен бiрге ?ор ?ылып ?ткiзгiм келмейдi.

Менi? к?штi бол?ым, ?ас?ыр бол?ым келедi!.. Сюзанна. Бiле бiлсе?, адалды?, анау-мынау, п?лен-п?штуан деп мораль со?атындарды? б?рiнi? де к?штi бол?ысы келедi. Бiра? бойларында к?штiлерге лайы? ?айрат жо?, сонан со? малтасын езiп, отыр?андары. Жалпы, мораль – ?лсiздердi?, топас ?ойларды? ?ор?аны, соларды? шынды?тан ?ашып барып паналайтын ж?лым-ж?лым жырты? к?ркесi.

Сюзанна. ?лiбек, болды? ба айтары?ды айтып.

?лiбек. Болдым. Са?ан айтарым к?п сия?ты едi, алайда б?гiнге осы да жетер.