Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке

Тос дээрим, Долаан Бурганым!

О, алдын Х?н?м!

О, М??ге-Де?гер-Хайыракан!

Б?г? багай ч?ве бисти? аалывыстан ыразын!

Б?г?-ле эки, буянныг ч?ве аалывысче бээрлезин!

Кырган-авазы Холураашты? д?рген сегий бээрин, ?з?п келгеш, бай эвес, а кежээ, ажыл-ишчи боорун к?зээн.

– Бир эвес мен бай апарзымза, ч?з? багайыл? – деп Холурааш айтырган.

– Кижи байый бергенде, даш ч?ректиг до?гун апаар, ?скелерге дузалашпас, ч?гле бодун бодаар. ?ртемчейде даш ч?ректиг кижи дег бак кижи кайда боор. Ынчангаш бай болуру ажык чок.

Бир катап Холурааш коргунчуг д?ш д?жээнин ачазынга чугаалап берген:

– Дагларга чорааш, илбичи кыска дужа бердим. Ол ме?ээ шаажа? аякта дег кыр-кырынче салган ногаан б?р? берди. Б?р?н? сорарымга, чигирзиг быдаа сагындырды. Уруг боду бир-ле харыг, чыпшынчак б?р?ден эвээштеп, эриннерин чылгап оргаш, ижип олур. «Ам-даа чемнен! – илбичи менче база бир б?р? сунду. – Тодуп ал!». Мен чоорту черден хоорлуп, дыка к?шт?г апардым. Бир к?р?птеримге, илбичим чогул. Оо? девидээн алгызын ды?нааш, олче халдаан черлик кижилерни к?р?п кагдым. Думчуу биле диштери чок, чыдыг черлик кижи кыжанды: «Илбичи, биске хуулгаазын к?ж?? бербес болзу?за, бис сени ?л?рер бис». Мен оларже ча-согунум шыгаай бердим. Дээрбечилер менче чардыга бээрге, сен аът эзертээрде, корум-шавылыыры? тыртары дег демдекти илбичи кыс агаарга чурупту. Ам-на илбичи бар к?ж?н дайзыннарынче углаптарга, олар ине-биле шиштеп турган дег тырта бергеш, кускуннапкаш, дезиптилер. Менче база к?з?лбес к?ш х?ме кел чорда, «Дедир чан! Ма?аа сээ? кээри? ам-даа эрте!» деп илбичи кыжангаш, бажымны сирбектээш, тамы ажыр октапты.

– ?л?мден ам оранчок ыракта сен, оглум! – дээш, адазы оглун куспактапкан.

Кырган-авазы уйнууну? чанынга дыка ?р удувас. Холдарын бажыны? артынга салгаш, Холураашты? ды?нап азы удуп чыдарын-даа херексевейн, т?нмес-батпас тоолдап-ла чыдар. Д?шк??рл?г, солун тоолдар шилип аарын ол утпас. ?пейлээн дег ыдыг-биле ыткан тоолду ды?нап чыткаш, уйнуу удуй берген-даа боор. Кырып орарын кырган-авазы билир. Кажан чоок, эргим кижилерин чидирген тудум, кижи дам кырыыр болгай.

* * *

Дараазында х?н Холурааш мыжырашкан куштар-биле де?ге оттуп келген. ?гн?? хараачазындан х?нн?? херелдери саарлып, ?г ишти шору чылый берген. Ол ?гден ?н?п кээрге, ыяштарны? б?р?лери, ?л оът-сиген шалы?да кыла?айнып, оларны? кыры бусталып турган. Ягаан ??н?г дээрде х?нн?? херелдерини? челбиижи улгатса-улгатса, дээр к?г?лд?р апарган. Дээрде астына берген хамнааракты? ырлаарыны? аянныын! Ол б?г?ден кижи ??р?п, ма?наксаазы кээр, долгандыр амылыгларга бир-ле буянныг ч?вени кылгаш, олар-биле эп-найыралдыг чурттаксаазы кээр шымбай болган.

Ч??-даа канчаар, э? кол ч?ве – Холураашты? кара кулунчагы кыла?нааш быгыннарлыг, х?н? чи?ге даваннарлыг, дас кара аът апарганы ону дендии ??рткен. Т?р?мелинден чыраалаар боорга, ол аъдынга чоргаарланыр. Холур аъды биле чугаалажырга, ч?пшээрешкен дег, кулактарын с??рертиптерге, чугаа утказын билир деп бодаан. Угаанныг, чараш аъдынга ол улам ынак апарган. Чума соонда ылап-ла б?г?н бодуну? к?шт??нге ол б?з?рээн.

Ам-на халдавырлыг, кара ?л?мн?г чуманы? когу ?з?лген. Ко?гур сагыжы аарып, боду-биле чугаалашкан: «Кажан к?зей-дир, кижилерже кара ?л?м халдааш, кандыг-даа чылдагаан чок ам кээп чорупкан». Хамчык аарыгны тиилеп шыдаваанынга улуска, ыла?гыя кадайынга улуг буруузун миннип, хинчектенир апарган. Дагларны? бажы агаргаш, тазарып, хаяларны? даш-диштери турлугулай бергилээнин к?ргеш, даглар безин а?аа кажыыдалда дег сагындырган. Дамырактар биеэги дег х?гл?г шулурашпайн, ишкирнигип ыглаан дег, дошчугаштар безин кыйыраан дег.

Эжин чидирген ?ск?с а?гыр дег, кажыыдалдан эрте кырый берген Ко?гурну к??рге, кээргенчии кончуг. Авазы-ла харын ону чагып-сургап, Холураашты хамнаарынга белеткеп, ??редирин угааган.

Севил б?г? чуртталгазын М??г?н-Тайгага байга х?лечиктеп, ажы-т?л?н ?ст?р?п азыраар дээш кызып, дырба?айнып-ла чораан. Кыраан назынында ам кээп, ол бир-ле ч?вени кайгап, сонуургай бээр апарган. Чижээ: айла?-куш. Халдавырлыг хамчыктан коргуп турда, кени Чинчи кара ?л?мден кызыл-дустай берген, уйнуу Холурааш чумадан аарааш, сегип ?нген бо узун кышты? соонда ам-на час д?шкен.

– Ча?нык соксаан, ?реге? ажыт, кырган-авай, – деп Холуурааш ыыттаан.

Севил ??нден ?нгеш, ча?нык соонда чылыг шыксымаар агаарны киир тынмышаан, ?регени ажа сопкан.

– Ам, кырган-авай, айла?-кушту ды?на?ар че.

– Кайда айла?-куш?

– Таптыг ды?на?ар даан: сыгыра аарак ырлап олур.

– Ам-на ды?нап ор мен. Кайгамчык-ла ырлаар куш-тур!

Эттеп каан сарлык кежини? кырынга олуруп алгаш, ол алгы эдирээлеп, мыры?ай аныяксый берген, айла?-кушту? ырлаарын магадап ды?нап х?нзээн.

3. ЧАЖЫТ-КУЙ

Бир катап Ко?гур адашкылар Чажыт-Куйга келген. Хам оглунга чугаалаан:

– Дуржулгалыг хамнардан ды?наарымга, д?ж?нде дыка ырак аян-чорук кылыр, олар ынчаар удуп чыдырда мага-боду к??г?с шимчевес апаар. Мен ам куй иштинге удуй бээр мен. Дарийгини тыппаан шаамда одунмас мен. Ону мен ыяап тывар ужурлуг мен.

Ко?гур куйну? ханазынга ч?ленип алгаш, караан шийипкен. Ачазыны? кандыг-даа хандыкшыл чок арнын Холурааш к?ргеш, артында ханага д?мейлээн. Авазы чок апарганыны? соонда ачазыны? хилинчектенген, му?гагдаан шырайынга к??рге, амгы арын харын ч?гээр-даа ышкаш.

Ачазы хенертен караан ажыдыптарга, ону манаваан Холурааш алгырыпкан:

– К??г?с эвээш удуду? ышкажыл!

– Удуур черим бо эвес-тир, – дээш, Ко?гур туруп келген.

– Кайдаазын канчап билир сен? – Холурааш кайгап айтырган.

– Кайдаазын билбес мен, ч?гле ма?аа эвес.

Ко?гур куйже ханылааш, бир черге олуруп, оон тургаш, буру?гаар кылаштаан. Холураашты? ч?рээ аксынга келзе-даа, ачазыны? соондан ызырты чоруп орда, куй иштини? хозу к?ст?п келген. Даштарны? тиглеринден х?нн?? чырыы дээрге, ак-кызыл имирти?де куй ишти кайгамчык арыг боорга, Холурааш кандыг-бир а? канчап ма?аа ижээй бербээн чоор деп бодаан. Ынчангаш бо куйну Чажыт-Куй дээни анаа эвезин ол угааган.

Он хире катап олуруп-туруп чорааш, бир-ле ханага ч?ленгеш, Ко?гур караан шийипкеш, шимчеш дивейн олурган, оо? ч?гле х?рээ оожум, дески ?где?нээн. Холурааш шала д?в?рей бергеш, ачазыны? чанынга дискектенип олурупкаш, оо? арнынче кайгаан. Элээн болганда ол сактырга ачазы тынмайн барган дег, арны, холдары, буттары, х?рээ ыяш дег кадып, к?ж?й берген. Ачазыны? холунга дээрге, шынап-ла ыяш дег кадыг болган. Мынчаар оргаш, таанда каяа ачам чорта бээр деп бодап, сагыш-сеткили д?ймеп, Холурааш ам шуут коргуп эгелээн…

А Ко?гурга ол ?еде б?г? ч?ве сыр ?ске болган. Ол шимчевейн олурупкаш, сагыш-сеткилин долдур хамык аарышкы-му?гагдалын дам х?рлээледипкеш, оон чоорту ол б?г?ден адырлып бар чорааш, кадайы Чинчини-ле чоктап, сагыжы саарзыкталып чоруурун ылап билген.

Та удуп, та к?р?п орган-даа ышкаш болганда, куй иштини? ак-кызыл имирти?и ам шуут туман апарган.

Амдыы чаа-ла куй иштинге оглу-биле чугаалажып орган боду карак четпес делгемнерни, бойдусту Ко?гур к?руп каан: ме?гилери чайыннанган бедик даглар, к?г?-шыгы х?лбелчи?нээн хову-шынаалар, к?к дээр к?р?нч?ктелген х?лдер, хемнер болгаш дамырактар ында-мында шулурадыр аккан. Боду оът-сиген, ме?ги чечээ ?нген бедикте турар болган. Ындыг ырактан даглар эдээнде, хемнер эриинде ?глерни, кижилерни?, дириг амытаннарны? кара?нашкан д?рз?лерин эскерген.

Оо? соонда д??г?р эткен. Баштай ийи катап улаштыр ча?гыс катап, оон ийиги согуг оон-даа ды?зыг Ко?гурга ды?налган. Ол ийи дакпыр согуглар чоокшулаан тудум, дирс кыннып дагжавышаан келзе-ле, Ко?гурну? чанында б?г? ч?ве кулак уюк апарган. Ол д??г?р даажы эвес, а бир-ле улуг, аар амытанны? кылажы чоокшулап орарын билгеш, демисежиринге белеткенип алган. Туман арылза-ла, Ко?гурну? баарында тар карактарлыг, улуг аастыг кижи-улу Амырга-моос турган. Чыдыг аксын ажыдыпкаш, коргунчуг ырланып, ол холунда туткан чидиг шиштерлиг мо?-биле Ко?гурну черже тырылдыр бериптер дээш дап бээрге, хам ?ске талаже харын-даа былдап четтигипкен. Мо? куруг черге хаккан. Хам мо?ну? тудазындан сегирип алгаш, бодунче бар-ла к?ж?-биле тырткан. Амырга-моос калчаалыг ырлангаш, мо?ну бодунче тырткан, хоржок болган. Араатан буттарын хере тепкеш, мо?ну ам база тырткан. Ынчалза-даа Конгур мо?ну салбаан. Шы?ганнары ды?зып, дамырлары достая берген хамны? эктин, х?рээн улуг дыргаа-биле чара соп бадырыпкан. Аарышкыдан човууртаза-даа, хам мо?ну бодунче дыка к?шт?г тыртыптарга, удурланыкчызы чепсээн салыпкан. Кижи-улу ынчаар-ла туманче к?з?лбейн барган. Оо? ийи катап улай хаккан д??г?р даажы дег аар кылажы ынаар-ла ырап чоруй барган.